Στο πλαίσιο του προγράμματος «Τεκμηρίωση και ανάδειξη κτιρίων 19ου και 20ού αιώνα στην Αθήνα», της αρχιτεκτονικής ομάδας Monumenta
Η Ζωή Αικατερίνη Βενιζέλου γεννήθηκε το 1946 στην Πλάκα κι όταν ήτανε κοπέλα πήγαινε στο night club «Το Κίτρινο Κουνέλι». Ήτανε στην οδό Μνησικλέους κι εκείνη έβαζε στο τζουκ μποξ να παίζει το αγαπημένο της «Delilah» (Ντιλάιλα) του Tom Jones. Λίγα χρόνια πριν, έβγαινε με αγωνία κάθε πρωί από το σπίτι της για να πάει στο σχολείο, στο Παρθεναγωγείο Χιλλ, στη γωνία Ναυάρχου Νικοδήμου και Θουκυδίδου. Έπρεπε να έχει κουμπωμένα τα μανίκια στα χέρια, ο γιακάς στον λαιμό να είναι καλά κλειστός και, προς Θεού, να μη φοράει πέδιλα. Γιατί τα κορίτσια τα περίμενε στο κεφαλόσκαλο του σχολείου ο αυστηρός διευθυντής, ντυμένος με παπιγιόν και φράκο, κι αν δεν ήτανε σεμνές σύμφωνα με τους κανόνες θα υπήρχε τιμωρία. Η Σχολή Χιλλ, το αρχαιότερο σχολείο της Αθήνας (1831), λειτουργεί και σήμερα στο ίδιο σημείο ως ιδιωτικό δημοτικό σχολείο και αυτές τις ιστορίες τις άκουσα στη δεύτερη εξόρμηση της αρχιτεκτονικής ομάδας Monumenta με τίτλο «Στις γειτονιές της Αθήνας με ξεναγούς τους κατοίκους της». Μαζευτήκαμε καμιά 20αριά άτομα μπροστά στη Μητρόπολη και με «ξεναγούς» τη Ζωή Αικατερίνη Βενιζέλου, την κόρη της, Ζωή Βενιζέλου, και τον Αλέξανδρο Παπαλεξανδρή, αλλά και με την αρχιτέκτονα Ειρήνη Γρατσία, περπατήσαμε στα στενά της Πλάκας και μας μίλησαν για την Αθήνα μιας άλλης, όχι πολύ μακρινής εποχής.
Το νοσοκομείο «Κουκλών» στην Αγίας Φιλοθέης
Αν σταθείτε μπροστά στη Μητρόπολη, κοιτώντας τη, στο δεξί σας χέρι ξεκινάει ένα μικρό δρομάκι, η οδός Αγίας Φιλοθέης. Στο νούμερο 13, μέσα στη μικρή στοά υπήρχε το «Νοσοκομείο Κουκλών», που δίπλα στην ταμπέλα είχε κι έναν σταυρό, όπως τα κανονικά νοσοκομεία. Εκείνη την εποχή οι κούκλες ήταν από πορσελάνη, τα κεφάλια, τα χέρια και τα πόδια τους, ενώ το σώμα τους από πανί, κι αν χαλούσαν, τις πήγαιναν στο νοσοκομείο για επιδιόρθωση: για να τους ράψουν το φόρεμα, να τους κολλήσουν το χέρι αν είχε σπάσει και άλλες τέτοιες δουλειές. Η μαμά Βενιζέλου θυμάται που οι δρόμοι τριγύρω ήταν μια κανονική γειτονιά, με φούρνους, μπακάλικα, βιβλιοπωλεία, γαλακτοπωλεία και ο κόσμος αποκαλούσε τους τουρίστες «περιηγητές». Οι ταβέρνες έβγαζαν τα βαρέλια του κρασιού στους δρόμους για να τα πλύνουν και κάθε τόσο υπήρχε κι ένα μαγαζάκι με τροφές για ζώα γιατί όλοι είχανε κότες. Κάπου εκεί, στη Μητροπόλεως, βρισκόταν και το περίφημο φαρμακείο του Παπασταύρου με την πρωτοποριακή ζυγαριά. Ήταν τεράστια, ανέβαινες επάνω, έριχνες μισή δραχμή και το μηχάνημα έβγαζε καρτελάκι με τα κιλά σου.
Στην Αδριανού 106 και Φλέσσα βρίσκεται το 74ο Δημοτικό Σχολείο. Θα το ακούσετε και ως «σχολείο του Καμπάνη», από τον φημισμένο εκπαιδευτικό. Λειτουργεί και σήμερα ως σχολείο σε δύο διατηρητέα κτίρια, αλλά το πρώτο κουδούνι χτύπησε το μακρινό 1876. Τότε, μάλιστα, εφάρμοζε την αλληλοδιδακτική μέθοδο, δηλαδή οι καλύτεροι μαθητές, με την καθοδήγηση του δασκάλου, δίδασκαν τους υπόλοιπους. Εδώ πήγε σχολείο η Ζωή Βενιζέλου, η κόρη, η οποία γεννήθηκε το 1969. Θυμάται που το προαύλιο ήτανε τόσο μικρό που τα παιδιά προαυλίζονταν με δόσεις, πρώτα οι τρεις πρώτες τάξεις και μετά οι άλλες τρεις και που όταν είχε καλό καιρό έκαναν μάθημα έξω, στην Αρχαία Αγορά. Θυμάται και μια μέρα που ο διευθυντής Κρανάς, ένας ευθυτενής και πολύ κοινωνικός τύπος, είχε βγάλει τα παιδιά βόλτα να δουν τη «Μεγάλη Βρετανία». Όταν έφτασε το τσούρμο έξω από το ξενοδοχείο, ο Κρανάς είπε σε κάποιον υπεύθυνο που τα είχε χάσει λίγο βλέποντας τόσα παιδάκια μπροστά του «μα καλά, ολόκληρη “Μεγάλη Βρετανία” και δεν θα κεράσετε τα παιδιά ένα γλυκό και μια πορτοκαλάδα να ξεκουραστούν; Και να τα ξεναγήσετε στο ξενοδοχείο, παρακαλώ!». Κι έτσι έγινε.
Στη γειτονιά του μπαρμπα-Γιάννη του κανατά
Κατεβαίνοντας τη Μητροπόλεως, στο νούμερο 15 θα δείτε το υπερπολυτελές ξενοδοχείο Electra Metropolis. Οι πιο παλιοί θα θυμούνται ότι εδώ στεγαζόταν το Υπουργείο Παιδείας. Και οι ακόμα πιο παλιοί ίσως να θυμούνται μια τεράστια αυλή, με σπιτάκια τριγύρω, που υπήρχε μέχρι το 1959. Ήταν το σπίτι όπου γεννήθηκε η Ζωή Αικατερίνη Βενιζέλου. «Ο πατέρας μου ήταν ένας πολύ μποέμ τύπος. Έκανε παρέα με τον Βασιλόπουλο που είχε το μπακάλικο στη Βουλής, τον Γεροντόπουλο με το ζαχαροπλαστείο “Μητροπολιτικόν” που υπάρχει και σήμερα και πολλούς άλλους και δεν θυμάμαι ούτε ένα βράδυ να φάγαμε μόνοι στο σπίτι. Εγώ βαφτίστηκα στο εκκλησάκι της Αγίας Δύναμης, που σήμερα βρίσκεται στο ισόγειο του Electra Metropolis, εκεί παντρεύτηκε η μάνα μου. Θυμάμαι που η γιαγιά μου κάθε πρωί έπινε τον καφέ της στο “Καφενείο των Παρισίων”, στην οδό Νίκης, στην Ανδριανού το βιβλιοπωλείο του Μελετόπουλου, το γαλακτοπωλείο του Κοτσώλη, το μπακάλικο Εύνων, που ήτανε μεγάλο σχεδόν σαν τα σημερινά σούπερ μάρκετ και ο διευθυντής στεκόταν στην πόρτα για να καλωσορίσει τους πελάτες, το φαρμακείο της Γαληνού, της οποίας ο άντρας ήτανε γιατρός της αστυνομίας και πολλές φορές ήταν εκεί κι έδινε και δωρεάν ιατρικές συμβουλές». Τα συνηθέστερα επαγγέλματα των κατοίκων της περιοχής ήταν έμποροι, οι οποίοι είχαν τα σπίτια τους πάνω από τα μαγαζιά τους, θυρωροί, οι οποίοι ζούσαν στα υπόγεια των μεγάλων πολυκατοικιών και μεγάρων, κορίτσια που εργάζονταν ως «υπηρεσίες», αλλά και αρκετοί αρχαιοφύλακες. Τα παιδιά τους πήγαιναν στα ίδια σχολεία και στου Καμπάνη τα παιδιά που έμεναν στα Αναφιώτικα έφευγαν βιαστικά για να μην τα δουν προς τα πού πήγαιναν - ντρέπονταν (!) γιατί τα Αναφιώτικα ήταν η πιο φτωχή περιοχή της Πλάκας.
Η οικογένεια της Ζωής Αικατερίνης Βενιζέλου διατηρεί έως και σήμερα το αρχαιότερο κατάστημα με βιεννέζικες ψάθες στην Αθήνα, από το 1850 (www.psathesvenizelou.gr). Το εργαστήριο παρέμεινε μέχρι το 1959 εκεί όπου είναι σήμερα το ξενοδοχείο και ύστερα πήγε στη Γέροντα Αγγέλου, στην Πλάκα, στο κανατάδικο του μπαρμπα-Γιάννη, που θα το έχετε ακούσει και σε τραγούδι.
Μαζί μας στη βόλτα και ο Αλέξανδρος Παπαλεξανδρής, ένας ψηλός λεπτός τύπος, γεννηθείς το 1930, που όμως περπάτησε με ευκολία όλο τον δρόμο από τη Μητρόπολη μέχρι την οδό Κλάδου, πάνω από το Μοναστηράκι – μάλιστα, μετά πήρε μετρό για να γυρίσει στο σπίτι του που είναι κάπου στο Μουσείο. Η Κλάδου βρίσκεται ανεβαίνοντας από Μοναστηράκι την Άρεως προς το καφενείο των Διόσκουρων και την Ακρόπολη, οι πάντες περνάνε από εκεί. Κανένα της σπίτι δεν κατοικείται εδώ και χρόνια, έχουν περάσει όλα στο Yπουργείο Πολιτισμού και, ποιος ξέρει, ίσως κάποια στιγμή να γίνουν κι αυτά Airbnb. Για την ώρα, πάντως, δεν μπορείς να σταθείς από την έντονη μυρωδιά αποχωρητηρίου. Ο Αλέξανδρος Παπαλεξανδρής, ο οποίος έζησε για χρόνια στη Νέα Υόρκη, δεν έμεινε στην Κλάδου καθόλου γιατί ο πατέρας του παντρεύτηκε το 1928 και αμέσως έφυγε να μείνει «σώγαμπρος» στο σπίτι της γυναίκας του. Ο κ. Παπαλεξανδρής, λοιπόν, παρότι δεν έζησε εδώ, ερχόταν για να δει τους θείους και τη θεία του και θυμάται που ήταν χωματόδρομος παντού. Θυμάται, επίσης, την κυρα-Σταυρούλα που ήτανε ο «επιλοχίας» της γειτονιάς κι έκανε κουμάντο σε όλα τα παιδιά και τα «χειροτονούσε» κιόλας καμιά φορά, αλλά και την Κλάρα, την υπηρεσία της γιαγιάς του, που τα έφτιαξε μ’ έναν μαρμαρά και η γιαγιά πρώτα έφερε στο σπίτι παπά για να φύγουν τα διαβόλια της αμαρτίας κι έπειτα τους πάντρεψε. Κάπου εκεί πέρασε ένας πιτσιρικάς με μηχανάκι που έκανε θόρυβο κι ο κύριος Αλέξανδρος είπε γελώντας ότι άμα ήτανε άλλες εποχές η κυρα-Σταυρούλα θα τον έπιανε από το αυτί και θα τον πήγαινε γραμμή στη μάνα του. Φεύγοντας, προσπαθούσα να φανταστώ πώς θα ήταν η όψη της κυρα-Σταυρούλας, την αγωνία της Κλάρας όταν μαθεύτηκε ο δεσμός της, τις αυστηρές αρχές του διευθυντή της Σχολής Χιλλ, εμένα θαμώνα στο «Κίτρινο Κουνέλι» να πίνω βερμούτ. Κάπου εκεί τριγύρω μπορεί να ήσασταν κι εσείς.
Info: Η δεύτερη εξόρμηση «Στις γειτονιές της Αθήνας με “ξεναγούς” τους κατοίκους της» έγινε στο πλαίσιο του προγράμματος «Τεκμηρίωση και ανάδειξη κτιρίων 19ου και 20ού αιώνα στην Αθήνα», της αρχιτεκτονικής ομάδας Monumenta, με αποκλειστικό δωρητή το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Από το 2013 έχουν καταγραφεί 10.600 αθηναϊκά κτίρια κι έχουν συγκεντρωθεί 160 μαρτυρίες-συνεντεύξεις κατοίκων. Οι δύο κυρίες και ο κύριος του θέματός μας είναι τρεις από αυτούς. Δείτε περισσότερα στο www.monumenta.org
H συνιδρύτρια του Lean In. org, οργανισμού υποστήριξης, εκπαίδευσης κι αλληλεγγύης των γυναικών στους χώρους εργασίας, μιλάει για τα ευρήματα της νέας έρευνας «Γυναίκες στον Χώρο Εργασίας 2024
3°
