Γκραφίτι ή Τέχνη του δρόμου;

Τα γκραφίτι έχουν συνδεθεί παγκοσμίως με την υποβάθμιση του δημόσιου χώρου και την έλλειψη αισθήματος ασφάλειας στις γειτονιές των πόλεων. Έχουμε όλοι αντιληφθεί ότι είναι ένα σύνθετο πρόβλημα, στενά συνδεδεμένο με την ευρύτερη οικονομική και κοινωνική συγκυρία. Αλλά ακόμα και σε πόλεις όπως η Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ ή το Λονδίνο όπου κατάφεραν να το μειώσουν, τα γκραφίτι θεριεύουν στα υποβαθμισμένα τους προάστια και στους σκοτεινούς τους δρόμους. 

Στην Αθήνα, όπου άλλα πιο τρανταχτά ζητήματα απορρόφησαν την προσοχή των αρχών, εδραιώθηκε η αντίληψη ότι η πόλη αποτελεί έναν γυμνό καμβά για αυτοσχέδια έκφραση, ένα ελεύθερο πεδίο δράσης. Για τους καλλιτέχνες του δρόμου έχει γίνει η ιδανική «πρωτεύουσα των γκραφίτι», παγκοσμίως ελκυστική για όσους θέλουν να πειραματιστούν πάνω στις αφύλακτες δημόσιες επιφάνειες.

Ορισμένα εντυπωσιακά γκραφίτι, καμιά φορά μικρά αριστουργήματα, άνοιξαν μια παράλληλη συζήτηση σχετικά με την τέχνη του δρόμου, καθώς και ερμηνείες για τον κοινωνικό θυμό και για τη δημιουργικότητα που γεννά η αντίδραση στα αίτια της οικονομικής κρίσης. Εξαπλώθηκαν όροι όπως «tagging», «bombing», «murals», «lettering» και άλλες εκδοχές του είδους.

Την ίδια στιγμή ο Δήμος Αθηναίων έχει ήδη δαπανήσει πάνω από 200.000 ευρώ για τον καθαρισμό της μουντζούρας και τη διατήρηση καθαρών επιφανειών ενώ το επόμενο διάστημα έχει αποφασίσει τη διάθεση 300.000 ευρώ για κτίρια σε κεντρικούς και πολυσύχναστους δρόμους. 

Ωστόσο, ο ρόλος ενός δήμου δεν είναι να παριστάνει τον κριτικό τέχνης. Όσο και αν ο ρόλος του είναι να ενθαρρύνει την οικειοποίηση του δημόσιου χώρου σε ενεργούς πολίτες ώστε να ξυπνήσει την ευθύνη που πρέπει να έχουν οι ίδιοι οι κάτοικοι για την πόλη τους, δεν είναι δική του δουλειά να αφουγκράζεται τι είναι τέχνη του δρόμου, τι είναι «μουντζούρα» και τι πρέπει να σβηστεί ή να προστατευθεί.

Ο Δήμος Αθηναίων επέλεξε τον δύσκολο ρόλο του συντονιστή σε μια σύνθετη λύση η οποία εξασφαλίζει τη σταδιακή, βιώσιμη και μακροχρόνια στρατηγική αντιμετώπισης μιας πραγματικότητας που οδήγησε σε ολέθριο οπτικό βανδαλισμό της πόλης.

Χωρίς τεχνικές υποδομές για τη νέα αυτή πρόκληση, χωρίς τον έλεγχο της ΕΛ.ΑΣ. για την αντιμετώπιση του συνεχούς βανδαλισμού και με ελάχιστους πόρους, ο Δήμος Αθηναίων ανέπτυξε από το καλοκαίρι του 2013 μια πολυεπίπεδη, ολοκληρωμένη και πιλοτικά δοκιμασμένη στρατηγική για να μπορέσει να αντιστρέψει αποτελεσματικά το φαινόμενο του παραβατικού «οπτικού θορύβου».

Ιδού τα 7 συστατικά της:

Διατήρηση καθαρών επιφανειών. Το στοίχημα ενός δήμου δεν είναι να ισχυριστεί ότι μπορεί να καθαρίσει από μουντζούρες και ταγκιές μια ολόκληρη πόλη. Μπορεί όμως να συμβάλει στη διατήρηση των καθαρισμένων επιφανειών. Ξέρουμε από άλλες μεγάλες πόλεις του κόσμου ότι ο συστηματικός και άμεσος καθαρισμός μειώνει δραματικά την πιθανότητα επανάληψης νέου «χτυπήματος» γκραφίτι σε καθαρισμένες επιφάνειες. Από το 2017, υπάρχει ειδική υπηρεσία του τμήματος καθαριότητας (24ωρη γραμμή εξυπηρέτησης 1595) που ανταποκρίνεται σε κλήσεις για καθαρισμό επιφανειών όπου έχει εφαρμοστεί υλικό προστασίας. Το σύστημα αυτό αναπτύχθηκε πιλοτικά με αφετηρία όλη την οδό Πανεπιστημίου. 

Εισαγωγή νέων καθηκόντων στις υπηρεσίες καθαριότητας του δήμου. Από την αρχή της θητείας του Γ. Καμίνη πάλευαν οι υπηρεσίες να λύσουν τον γρίφο της καθαριότητας στη μεγαλούπολη. Το νέο Σισύφειο ζήτημα των γκραφίτι ξεπερνούσε τις μειωμένες δυνάμεις των υπαλλήλων εκείνο το διάστημα. Μετά από δοκιμές ανάπτυξης νέων δεξιοτήτων, και χάρη στο «πείραμα» της οδού Πανεπιστημίου, εντοπίστηκε η ρεαλιστική δυνατότητά τους να εποπτεύουν και να συντηρούν. Το 2016 καθαρίστηκαν μεγάλες επιφάνειες από εξωτερικούς συνεργάτες στην οδό Πειραιώς, μεταξύ Ομόνοιας και Ιεράς Οδού, δημοτικά κτίρια, σχολικά κτίρια και πολλά ακίνητα στις δημοτικές κοινότητες. Όλα αυτά συνέβαλαν στη σταδιακή εκπαίδευση συντήρησης καθώς και στον ρόλο εποπτείας υπαλλήλων του δήμου, δύο κομβικής σημασίας παράμετροι για τη βιώσιμη επιτυχία του εγχειρήματος. 

Εκπαίδευση του κοινού με έναν χρηστικό οδηγό που εξηγεί στους κατοίκους της Αθήνας με ποιον τρόπο καθαρίζονται και αντιμετωπίζονται τα γκραφίτι. Ο οδηγός κυκλοφορεί σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή από τον Απρίλιο του 2017. Ο Δήμος Αθηναίων συγκέντρωσε την τεχνογνωσία και τη μεθοδολογία καθαρισμού προσόψεων σε έναν οδηγό με την επιμέλεια της ομάδας του συνΑθηνά.

Ανάπτυξη και συντονισμός δικτύου με ιδιοκτήτες εμβληματικών κτιρίων του ιστορικού κέντρου. Από το 2016, ο δήμος πλησίασε πόρτα-πόρτα τους ιδιοκτήτες ή τους χρήστες κάθε κτιρίου της οδού Πανεπιστημίου για να ενθαρρύνει όσους καθαρίζουν τις επιφάνειες με δική τους πρωτοβουλία και να βοηθήσει όσους δεν είχαν την γνώση ή τα μέσα να το κάνουν. Από τα συνολικά τετραγωνικά μέτρα επιφανειών, το 95% είναι σήμερα καθαρά και διατηρούνται καθαρά, ενώ περισσότεροι από τους μισούς ιδιοκτήτες κτιρίων (85%) έχουν γίνει μέλη του δικτύου.  

Ανάπτυξη και συντονισμός δικτύου με οργανώσεις και πολίτες. Πολλές οργανώσεις έχουν κινητοποιηθεί με δικά τους μέσα και πρωτοβουλίες για να προστατέψουν την πόλη μπροστά στις καταστρεπτικές επιπτωσεις των γκραφίτι. Χαρακτηριστικά, η επίμονη οργάνωση Let’s do it Greece που κάθε χρόνο συντονίζει μια εθνική εκστρατεία καθαρισμού, το Δίκτυο Οργανώσεων και Πολιτών για το Ιστορικό Κέντρο (με 11 συλλόγους της Αθήνας) σε συνεργασία με την Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, η οργάνωση εθελοντισμού ethelon, η Sympraxis, καθώς και μεμονωμένοι πολίτες έχουν προσεγγίσει τον δήμο για να συντονιστούν και να οργανώσουν αποτελεσματικά δράσεις καθαρισμού σε συγκεκριμένα σημεία της Αθήνας. Ο ρόλος του δήμου, σε αυτή την περίπτωση, είναι να στηρίξει τις πρωτοβουλίες τους ώστε να έχουν αντίκτυπο ακόμα και μικρής κλίμακας δράσεις. Μεγάλη συνεισφορά σε τέτοιες πρωτοβουλίες είχε η εταιρεία Kärcher, που με αποκλειστική διαμεσολάβηση του δήμου, έδωσε25 επαγγελματικές μονάδες καθαρισμού που εξασφαλίζουν τοπικά τη διατήρηση καθαρών επιφανειών. Τα μηχανήματα μπορούν να γίνουν αντικείμενα δανεισμού, με τον συντονισμό του συν Αθηνά του δήμου Αθηναίων. Ήδη χρησιμοποιούνται οι 18 μονάδες. Ενδεικτικά, τέτοιες δράσεις έγιναν στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης, στην Πλατεία Κουμουνδούρου, στην Πλάκα, στο Θησείο, στα Εξάρχεια, στα σκαλάκια της οδού Λυκαβηττού στο Κολωνάκι, στου Ψυρρή, στην οδό Σκουφά και αλλού. 

Ανοιχτό κάλεσμα σε καλλιτέχνες. Τα σύνθετα αίτια των γκραφίτι δεν σηκώνουν μονολιθική αντίδραση από έναν δήμο με σύγχρονη ματιά κι ανοιχτό, όπως είναι ο Δήμος Αθηναίων. Το ότι ένας δήμος δεν παριστάνει τον κριτικό τέχνης δεν σημαίνει πως δεν μπορεί να καταλάβει τη διαφορά μεταξύ ατόμων που καταστρέφουν προσόψεις κτιρίων και ατόμων που νοιάζονται για την εικόνα της πόλης: σε συνεργασία με νέους καλλιτέχνες, κατόπιν ανοιχτής πρόσκλησης που απηύθυνε ο Δήμος Αθηναίων στο πλαίσιο του Προγράμματος Αναβάθμισης του Εμπορικού Τριγώνου, «έντυσε» τα ιδιαιτέρως ευάλωτα σε βανδαλισμούς ΚΑΦΑΟ (χαρακτηριστικά κουτιά του ΟΤΕ), με ζωγραφιές που σήμερα μετατρέπουν την πιλοτική περιοχή του εμπορικού τριγώνου σε υπαίθρια έκθεση. Ξεχωρίζοντας τον οπτικό βανδαλισμό από το συμμάζεμα, ο δήμος ανέπτυξε επίσης έναν ρόλο διαμεσολαβητή μεταξύ ιδιοκτητών που το επιθυμούν και καλλιτεχνών που έρχονται με δομημένες προτάσεις για να στολίσουν προαύλια σχολείων ή τυφλές επιφάνειες του αστικού τοπίου. Όπως στην περίπτωση του μεγάλου γκραφίτο της Πειραιώς (τα αντεστραμμένα χέρια περίφημου έργου του Dührer) ο Δήμος Αθηναίων ανέλαβε να διατηρηθούν ακέραια αυτά τα σημεία, εφαρμόζοντας προστατευτικό υλικό και ανταποκρινόμενος σε νέους βανδαλισμούς.

Ανάπτυξη τεχνογνωσίας με εξειδικευμένους εργολάβους. Από το 2016, στο «τρίγωνο» των 110 στρεμμάτων, στο ευρύτερο εμπορικό τρίγωνο, με χορηγία του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος και συντονισμό από το Athens Partnership, το Πρόγραμμα Αναβάθμισης του Εμπορικού Τριγώνου του Δήμου Αθηναίων εφαρμόζει ένα ολοκληρωμένο πιλοτικό πρόγραμμα για τη δημιουργία μιας πρότυπης γειτονιάς στην καρδιά της πόλης. Μεταξύ πολλών άλλων παρεμβάσεων, έχει κερδίσει το στοίχημα του απόλυτου «συμμαζέματος» των γκραφίτι, μέσα από τον καθαρισμό, την προστασία και τη διατήρηση της καθαριότητας στις προσόψεις καταστημάτων και κτιρίων, σε συνεργασία με εξωτερικούς εργολάβους. Συγκεκριμένα, αφαιρέθηκαν γκραφίτι από επιφάνειες 7.000 τ.μ. εκ των οποίων 42 ρολά καταστημάτων με τη συμμετοχή περισσότερων από 100 επιχειρηματιών της περιοχής. Όπως και στο παρελθόν στην οδό Αθηνάς (2013), αυτό δεν θα μπορούσε να έχει επιτευχθεί χωρίς εξειδικευμένη γνώση (βγαίνουν στην αγορά όλο και πιο κατάλληλα υλικά αφαίρεσης και προστασίας). 

Όλα τα παραπάνω συνθέτουν μια ενιαία στρατηγική η οποία βασίζεται σε κινήσεις δοκιμασμένες σε μικρή κλίμακα, αλλά που σε μεγάλο βαθμό παραμένουν αθέατες σε μια πόλη σαν την Αθήνα. Δεν είναι όμως αθέατη η συμμετοχή αυξανόμενου αριθμού πολιτών που έδειξαν ότι με τη στήριξη του δήμου ανταποκρίνονται σε μια ολοκληρωμένη προσπάθεια. Το στοίχημα τώρα είναι να μεγαλώσει η κλίμακα στο κάθε ένα από τα διαφορετικά επίπεδα αντιμετώπισης: ο καθαρισμός, η εκπαίδευση, η συντήρηση, η δικτύωση και η σταδιακή εκμάθηση των ίδιων των υπαλλήλων έχουν προσελκύσει υποστηρικτές από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Εδώ, το Athens Partnership, ένας φορέας που ιδρύθηκε το 2015 για να χτίσει γέφυρες συνεργασίας μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, διαχειρίστηκε τον καθαρισμό και τη διατήρηση καθαριότητας στην εμβληματική περιοχή του μικρού τριγώνου και προσελκύει νέες χορηγίες ώστε η κλίμακα της σύνθετης αντιμετώπισης να διευρυνθεί. Αυτά που έχουν ήδη κερδηθεί είναι μια συνέργια που έφερε δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς στο ίδιο τραπέζι με πολίτες και οργανώσεις και μία νέα αντίληψη για την εικόνα της πόλης.