Η ιστορία του αγάλματος της Αγίας Δήμητρας

Για να αγαπήσεις μια πόλη χρειάζονται δύο πράγματα: πρώτον να σε συνδέουν βιωματικές εμπειρίες, και δεύτερο να πιστεύεις ότι για κάποια πράγματα η πόλη αυτή είναι ξεχωριστή.

Το πρώτο είναι σημαντικό αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουμε τη δυνατότητα επιλογής, επειδή δεν αποφασίζουμε το μέρος που θα γεννηθούμε ή που θα μεγαλώσουμε.

Για το δεύτερο, η ιστορία της πόλης και κυρίως η προοπτική της στο μέλλον, είναι τα στοιχεία που μπορεί να την κάνουν ξεχωριστή.

Στην προσπάθειά μου να αναδείξω τη σημασία της ανακήρυξης της Ελευσίνας ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης 2021, επέλεξα μια πραγματική ιστορία που δείχνει την διαχρονικότητα των πολιτισμικών αξιών της και την πνευματική αντοχή τους κάτω από διαδοχικά θρησκευτικά καθεστώτα (από τις αρχαίες δοξασίες στον χριστιανισμό και στον μωαμεθανισμό).

Είναι μια ιστορία που δεν την διδάσκεσαι στα σχολεία αλλά σε συγκλονίζει τόσο όσον αφορά την δύναμη των πολιτισμικών αξιών και της αντοχής τους στον χρόνο όσο και για τη δυναμική που μπορούν να δώσουν στις μελλοντικές εξελίξεις.

Ως γνωστόν, η πόλη της Αρχαίας Ελευσίνας, κτίστηκε γύρω από το ιερό της Δήμητρας, της θεάς της Γεωργίας, και τα Ελευσίνια Μυστήρια δοξάζονταν στην περιοχή από την Μυκηναϊκή εποχή. Ο μύθος της Δήμητρας, είναι γνωστός παγκοσμίως και είναι συνυφασμένος με τις Τέσσερεις Εποχές.

Οι τελετές των Μεγάλων Ελευσίνιων Μυστηρίων λάμβαναν χώρα κατά το τέλος Σεπτεμβρίου και σηματοδοτούσαν το τέλος της σοδειάς για τους κατοίκους της περιοχής. Μετά την ήττα της Ελευσίνας από την Αθήνα, οι Αθηναίοι έδωσαν στις Ελευσίνιες γιορτές υπερτοπικό χαρακτήρα, και «Μύστες» κατέφθαναν στην περιοχή από όλη την Αρχαία Ελλάδα. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε αυτές συμμετείχαν όλοι, πολίτες και δούλοι, άνδρες και γυναίκες.

Τα Ελευσίνα Μυστήρια όχι μόνο διατηρήθηκαν αλλά κυριάρχησαν και κατά την Ρωμαϊκή εποχή, αποκτώντας παγκόσμια αίγλη. Είναι χαρακτηριστικό, ότι την περιοχή επισκέφτηκαν Ρωμαίοι Αυτοκράτορες, όπως ο Αδριανός και ο Μάρκος Αυρήλιος οι οποίοι συμμετείχαν ως Μύστες στα Μυστήρια. Με λίγα λόγια, ο τόπος της Ελευσίνας ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς ιερούς τόπους της Αρχαιότητας.

Φαίνεται όμως, ότι τα στοιχεία του μύθου της Δήμητρας και της Περσεφόνης και κυρίως αυτός της σχέσης του ανθρώπου με την φύση, επικράτησαν και κατά την περίοδο του Χριστιανισμού. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για το πόσο βαθιά ριζωμένη ήταν η ανάγκη να δοξαστεί τα Θεία για την σοδειά των κατοίκων, φαίνεται στην ιστορία του αγάλματος της «Αγίας Δήμητρας» της Ελευσίνας.

Αναφέρομαι στο πάνω μέρος μιας Καρυάτιδας, μιας γυναικείας φιγούρας, η οποία κουβαλούσε στο κεφάλι της αλάτι, στάχυα, λουλούδια και ρόδια. Ήταν ένα από τα δύο αγάλματα-Καρυάτιδες που στήριζαν τα Μικρά Προπύλαια.

Αυτό το άγαλμα λατρευόταν και από τους ντόπιους Χριστιανούς κατοίκους της Ελευσίνας μέχρι και τον 19ο αιώνα και το οποίο περιγράφεται και από τον Παυσανία (Ρωμαίο περιηγητή του 2ου μΧ αιώνα). Ιστορίες περιηγητών της εποχής αναφέρουν ότι το άγαλμα ήταν σημείο αναφοράς για την περιοχή από την εποχή της καταστροφής της Ελευσίνας από τον Αλάριχο και το κλείσιμο των Ελευσίνιων Μυστηρίων από τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες και φαινόταν από μακριά, σε όλους όσους περνούσαν από έξω από την πόλη. 

Κι ενώ το άγαλμα στήριζε τα Μικρά Προπύλαια κατά τη ρωμαϊκή εποχή, οι μετέπειτα χριστιανοί κάτοικοι της περιοχής προσάρμοσαν το αρχαίο άγαλμα στη χριστιανική πίστη και το αποκαλούσαν ‘Αγία Δήμητρα’. Η προσαρμογή εξελίχθηκε και κατά την περίοδο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, κατά την οποία αναπτύχθηκε ένας μύθος με πολλές ομοιότητες με αυτόν του αρχαίου μύθου της Δήμητρας και της Περσεφόνης, με την διαφορά ότι στον σύγχρονο μύθο των ντόπιων, η Κόρη ήταν Χριστιανή και αρπάχτηκε από έναν Τούρκο. 

Στις αρχές του 19ου αιώνα, την πόλη επισκέφτηκε ένας Άγγλος διπλωμάτης/ερευνητής ο οποίος ονομαζόταν Έντουαρντ Κλαρκ. Ο Ε. Κλαρκ ασχολείτο με την ποίηση, την ιστορία, τα νομίσματα, την συλλογή φυτών και ορυκτών. Παρόλα αυτά ο Έντουαρντ Κλαρκ έγινε περισσότερο γνωστός για τις περιηγήσεις και την ‘συλλογή’ αρχαιοτήτων από διάφορα μέρη του κόσμου. Με άλλα λόγια, έχουμε μια παρόμοια περίπτωση με αυτή του Λόρδου Έλγιν των Μαρμάρων του Παρθενώνα.

Ο Ε. Κλαρκ ήρθε στην Ελλάδα, περί το 1800, και βρήκε το άγαλμα. Οι ντόπιοι κάτοικοι, πίστευαν ότι αυτό το αρχαίο άγαλμα, ήταν ο λόγος για τον οποίο ο κάμπος της Ελευσίνας ήταν τόσο εύφορος. Όταν ο Ε. Κλαρκ, έκανε φανερές τις προθέσεις του να πάρει το άγαλμα, προκάλεσε την οργή των κατοίκων της περιοχής οι οποίοι φοβόταν ότι τυχόν μεταφορά του θα προκαλούσε προβλήματα στην σοδειά τους.

Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι πριν τον Ε. Κλαρκ υπήρχαν πολλοί άλλοι διπλωμάτες που αποπειράθηκαν να αρπάξουν το άγαλμα από την Ελευσίνα. Ο Ε. Κλαρκ δωροδόκησε τον Τούρκο Διοικητή της Αθήνας με ένα τηλεσκόπιο, και ξεκίνησε τις εργασίες μεταφοράς του αγάλματος. Σε αυτή τη συναλλαγή βοήθησε και ο ηγούμενος της Μονής Φανερωμένης της Σαλαμίνας στην οποία υπαγόταν θρησκευτικά, η περιοχή της Ελευσίνας.

Λόγω του βάρους του (άνω των 2 τόνων), ο Ε. Κλαρκ συνάντησε πολλά προβλήματα να το μεταφέρει στο πλοίο, εκτός των αντιδράσεων των ντόπιων. Φαίνεται ότι το πλοίο βυθίστηκε, αλλά το άγαλμα τελικά ανασύρθηκε από το ναυάγιο. Ο Ε. Κλαρκ τελικά το δώρισε στο Πανεπιστήμιο του Cambridge της Αγγλίας, μαζί με άλλους αρχαιολογικούς θησαυρούς που είχε στην κατοχή του. Ο ίδιος έγινε καθηγητής της έδρας της Μεταλλειολογίας αυτού του Πανεπιστημίου.  

Ταξίδευσα στο μουσείο Fitzwilliam toy Cambridge, για να δω το άγαλμα και το φωτογράφισα. Το άγαλμα είναι το πιο μεγάλο και επιβλητικό έκθεμα του ελληνικού τμήματος του μουσείου, με ύψος 2.09 μέτρα (βλέπε φωτό). Είναι εμφανές ότι το άγαλμα έχει ταλαιπωρηθεί κατά τη μεταφορά του.

Το δίδυμο άγαλμα του αγάλματος της Αγίας Δήμητρας, δηλαδή η δεύτερη Καρυάτιδα που στήριζε τα Μικρά Προπύλαια, ήταν θαμμένο εξ ολοκλήρου στο έδαφος. Διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση και βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ελευσίνας.

Το άγαλμα όπως βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Fitzwilliam του Cambridge​

 Το διδυμο άγαλμα που βρίσκεται στο Μουσείο της Ελευσίνας​

Το άγαλμα της ‘Αγίας Δήμητρας’ θεωρείται ένα από τα λίγα και αρχαιότερα αγάλματα που λατρευόταν διαχρονικά από διάφορες θρησκείες.

Εάν αναλογιστούμε την μακρόχρονη ιστορία που συνδέει το άγαλμα με την πόλη και την εξέλιξη των πολιτισμών, και το δούμε στο νέο πλαίσιο που αναπτύσσεται μετά την ανακήρυξη της Ελευσίνας ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 2021, το αίτημα της επιστροφής του αγάλματος της Αγίας Δήμητρας από το μουσείο Fitzwilliam στο υπό διαμόρφωση νέο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ελευσίνας προβάλλει ως υπέρμετρα σημαντικό.

Θα είναι μία έμπρακτη συνεισφορά της Μεγάλης Βρετανίας προς τον ελληνικό λαό και την Ελευσίνα, προς το θεσμό της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας. Επίσης είναι σημαντικό ότι ταυτίζεται με το μύθο της Δήμητρας και της Περσεφόνης, και το μήνυμα Euphoria της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας και την αναζήτηση του νέου παραγωγικού μοντέλου.

Θέλω να πιστεύω ότι μια μέρα και η Ελευσίνια Δήμητρα (Αγία Δήμητρα) θα στέκει δίπλα στη δίδυμη αδελφή της, στο Νέο Μουσείο της Ελευσίνας, τα οποίες θα επισκέπτονται χιλιάδες Έλληνες και ξένοι, συμβολίζοντας το ξεκίνημα μιας καινούργιας εποχής, η οποία έτσι κι αλλιώς ξεκινά μετά την ανάδειξή της Ελευσίνας ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 2021.