Τα μυστικά του Εθνικού Κήπου

Η Αθήνα όπως την ξέρουμε τελειώνει σε κάθε μία από τις πέντε ανοιχτές εισόδους του Εθνικού Κήπου.

φωτ.ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΑΝΙΚΑΚΗΣ

Πίσω μένουν η φασαρία, το καυσαέριο, η ζέστη που καίει τα πεζοδρόμια και δυσκολεύει την ανάσα των Αθηναίων. Ο επισκέπτης εισέρχεται σε μια ζώνη εκτός τόπου και χρόνου – ένα ήσυχο καταφύγιο απλωμένο ευγενικά στην ίδια περιοχή που κάποτε βρισκόταν το Λύκειο του Αριστοτέλη. Με βλάστηση και αρχιτεκτονική που δεν απαντώνται πουθενά αλλού στην πρωτεύουσα, με τις λίμνες και τους περίφημους φοίνικες που ξεχωρίζουν από μακριά, ο Εθνικός Κήπος μοιάζει να αναδύεται αρχοντικός και παράταιρος στο αθηναϊκό αστικό τοπίο.

φωτ.MARC RAYMOND

Ταυτόχρονα παραμένει αναπόσπαστο και οργανικό στοιχείο του. Ποιος πάνω από 25 δεν έχει πέσει στα νερά της λίμνης ως νήπιο, προσπαθώντας να ταΐσει τις πάπιες ψωμάκι;

Θα περίμενε κανείς οι Αθηναίοι να εκμεταλλεύονται περισσότερο το πράσινο και τη διαφορά θερμοκρασίας, που φτάνει μέχρι και τους 5 βαθμούς πιο χαμηλά, όπως συμβαίνει σε αντίστοιχες εκτάσεις στο εξωτερικό. Παρόλα αυτά στα μονοπάτια του, με εξαίρεση κάποιους δρομείς, δεν θα δεις πολλούς κατοίκους της πόλης. Θα δεις τους εύζωνες να κάνουν γυμναστική, λίγες οικογένειες με τα παιδιά τους, και σε σημεία-κλειδιά, όπως το ηλιακό ρολόι, τη λίμνη και τις τοξοτές πέργκολες, τουρίστες να φωτογραφίζονται, ακόμα και νεόνυμφοι.

φωτ.MARC RAYMOND

Όπως είναι γνωστό, ο κήπος οφείλει την ύπαρξη και τη μεγάλη του ανάπτυξη στη Βασίλισσα Αμαλία, η οποία τον εμπνεύστηκε, επέβλεψε τη δημιουργία του και χρησιμοποίησε τη θεσμική της ιδιότητα για να φέρει φυτά και τεχνογνωσία από όλο τον κόσμο και να τον κάνει  «υπόδειγμα κήπου στη Νότια Ευρώπη». Λιγότεροι όμως ξέρουν τα πρόσωπα που βρίσκονται πίσω από κάθε σπιθαμή φροντίδας σ’ αυτή την υπερμεγέθη για τα αθηναϊκά δεδομένα έκταση.

Ένα από αυτά τα πρόσωπα, ο Νικόλαος Ταμβάκης, σήμερα 94 ετών, επί δεκαετίες διευθυντής και «φρούραρχος του κήπου», ο άνθρωπος που δεν δίστασε να εξερευνήσει υπόγειες διαδρομές για να εντοπίσει την ύπαρξη αρχαίου Υδραγωγείου το οποίο λειτουργεί μέχρι σήμερα ή να πρωτοστατήσει σε βίαια επεισόδια με σκοπό να προστατεύσει τα δέντρα του Κήπου από ένα θιασάρχη που τα έκοβε παράνομα για να στριμώξει τις εξέδρες του, υπογράφει ένα βιβλίο-παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές.

Ο «επίμονος κηπουρός» Ν. Ταμβάκης στη Ζωοπτηνολογική Συλλογή του Κήπου- από την προσωπική του συλλογή 

Πρόκειται για το «Εθνικός Κήπος, ένας τόπος με μακρά κηποτεχνική ιστορία» με πρωτοβουλία και χρηματοδότηση της «Εταιρείας Φίλων του Εθνικού Κήπου». Ο ίδιος ο κύριος Ταμβάκης είναι δεμένος με την ιστορία του κήπου σε βαθμό σχεδόν μεταφυσικό: δεν εργάστηκε απλώς εκεί, αλλά αφιέρωσε ολόκληρη τη ζωή του στη συγκέντρωση στοιχείων γύρω από τα φυτά και την ιστορία του. Η Ελισσάβετ Μπαργιάννη, επιμελήτρια κι επιστημονική συνεργάτρια της έκδοσης, που εργάστηκε για χρόνια μαζί με τον άοκνο Ταμβάκη, διηγείται στην ATHENS VOICE χαρακτηριστικά: «Κάποτε, τη δεκαετία του ’80, ο Ταμβάκης βρίσκεται σε κάποιο οίκημα του κήπου και μελετάει τα αρχεία του Φρανσουά Μπαρώ, του κηποτέχνη που επιμελήθηκε την τελική σύνθεση του κήπου. Ξαφνικά, ανοίγει η πόρτα και μπαίνει ένας ανοιχτόχρωμος, άγνωστος σε αυτόν άνδρας. Ήταν ένας απόγονος του Μπαρώ, που είχε καταφτάσει στον Κήπο για να συλλέξει πληροφορίες για τον προπάππο του...»

φωτ.MARC RAYMOND

Ε. Μπαργιάννη και Ν. Ταμβάκης δούλεψαν για χρόνια πάνω στη λεπτομερέστατη έκδοση που αριθμεί 440 σελίδες και καταγράφει με κάθε τεχνική και ιστορική λεπτομέρεια τη διαδρομή του κήπου. Κάθε κτίσμα, λίμνη και βρύση έχουν την αναφορά και περιγραφή τους, και φυσικά κάθε φυτό αναλύεται επιστημονικά. Ο Ταμβάκης, άλλωστε, είναι ο πρώτος που έβαλε τις ταμπέλες που βλέπουμε και σήμερα, με την επιστημονική ονομασία σε κάθε φυτό ή δένδρο.

φωτ.εξωφύλλου Ειρήνη Μολφέση 

Το πρώτο σχέδιο για τη δημιουργία του Κήπου χρονολογείται ήδη στο 1837, ενώ η διάρκεια εκτέλεσης των εργασιών για το πρώτο τμήμα υπολογίστηκε από τον Οκτώβρη έως τα τέλη Δεκεμβρίου του 1840 με προϋπολογισμό δυσανάλογο των οικονομικών του νεοσύστατου κράτους. Χώμα μεταφέρθηκε από την Πεντέλη με άμαξες από το Βασιλικό Ιπποστάσιο, ενώ τα φυτά κατέφτασαν από όλες τις γωνιές της Ελλάδας και του κόσμου, είτε από παραγγελίες της Αμαλίας είτε, αργότερα, από δωρεές των απανταχού φίλων του Στέμματος που γνώριζαν την αδυναμία της βασίλισσας.

Επιβλητικό παράδειγμα, τρεις φοίνικες που εντοπίστηκαν στην Ίο και μεταφυτεύτηκαν στον κήπο: για να ανοίξει ο δρόμος στο νησί και να μεταφερθούν στη θάλασσα, χρειάστηκαν τρεις μήνες. Μάλιστα, όταν φορτώθηκε ο πρώτος, ήταν τόσο βαρύς, ώστε το πλοίο πήρε επικίνδυνη κλίση. Ο μεγαλύτερος είχε ύψος 20 μέτρα και για τη μεταφορά τους εντός Αθηνών επιστρατεύτηκαν 40 άνδρες του Πολεμικού Ναυτικού. Η πρώτη απόπειρα, με 18 άλογα και πλατφόρμες που κινούνταν πάνω σε ξύλινους κυλίνδρους, είχε αποτύχει λόγω της αδυναμίας των ζώων να συντονιστούν με τον «ασταθή ρυθμό κίνησης του όλου συστήματος». Για να καλυφθούν τα 9 χλμ. από τον Πειραιά στην Αθήνα χρειάστηκαν τελικά 8 μέρες.  

φωτ.MARC RAYMOND

Η διάθεση να γεμίσει με φυτά ο κήπος έφτανε συχνά σε υπερβολές, όπως τη φορά που η Αμαλία έστειλε άνδρες να ξεριζώσουν ένα έρημο δεντράκι που είχε φυτρώσει στο σημερινό κήπο του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου και να το μεταφέρουν στον Κήπο. Σε όλα αυτά τα χρόνια ιστορίας δεν έλειψαν και τα ανέκδοτα, πολλά από τα οποία περιλαμβάνονται στις σελίδες του λευκώματος. Για παράδειγμα, το 1980, εξαιτίας μιας διαρροής εντοπίστηκε σε μια λιμνούλα κοντά στην είσοδο της Β. Σοφίας πετρέλαιο και ακολούθησε το σχετικό σούσουρο περί δήθεν ανακάλυψης πετρελαιοπηγής.

Η Ε. Μπαργιάννη, στην ομιλία της κατά την παρουσίαση του βιβλίου, ανέφερε πως ο Ν. Ταμβάκης αντιμετωπίζει τα φυτά ως άτομα μοναδικά, γι’ αυτό και γράφει πάντα το πρώτο γράμμα του ονόματός τους με κεφαλαίο. Όταν η ίδια χρειάστηκε να λείψει για ένα χρόνο στην Καραϊβική, η προετοιμασία του βιβλίου δεν σταμάτησε, με την επιμελήτρια να του στέλνει φωτογραφίες από όλα τα εξωτικά φυτά που είχε χρησιμοποιήσει η Αμαλία για τον Κήπο και για τα οποία της είχε μιλήσει με τόσο πάθος και τον Ταμβάκη να ανυπομονεί να του τις εκτυπώσει η κόρη του για να τις μελετήσει. Ο ίδιος, που εξοικειώθηκε με την τεχνολογία ειδικά για το σκοπό της επικοινωνίας τους, αναφέρει χαρακτηριστικά σε ένα γράμμα:

Αγαπητή Ελισσάβετ,

Φαντάζομαι ότι το βιβλίο του Εθνικού Κήπου είναι το μοναδικό ελληνικό βιβλίο που, πριν φτάσει στα χέρια των αναγνωστών, ταξιδεύει πάνω από τον Ατλαντικό, 173 χρόνια μετά τους σπόρους των Ουασινγκτωνιών της εισόδου Αμαλίας.

(σ.σ. Ουασινγκτώνια: φοινικοειδή δέντρα που υπάρχουν στον Κήπο)

φωτ.MARC RAYMOND

ΤΑ ΓΛΥΠΤΑ ΤΟΥ ΚΗΠΟΥ

(με τη σειρά που τα συναντά κανείς μπαίνοντας από την κεντρική είσοδο της λεωφόρου Αμαλίας, κατευθυνόμενος ανατολικά)

Α. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ (γλύπτης ΦΩΚΙΩΝ ΡΟΚ)

Β. ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΣΑΜΑΡΑΣ  (γλύπτης Μ.ΤΟΜΠΡΟΣ)

Γ. ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ (γλύπτης ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΣΣΟΣ)

Δ. ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΫΝΑΡΔΟΣ (γλύπτης ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΣΣΟΣ)

Ε. ΖΑΝ ΜΟΡΕΑΣ (γλύπτης ΕMILE ANTOINE BOURDELLE )

ΣΤ. ΥΔΡΟΧΟΟΣ (γλύπτης άγνωστος)

Ζ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ  (γλύπτης ΘΩΜΑΣ ΘΩΜΟΠΟΥΛΟΣ)

ΩΡΑΡΙΟ 

Ο Εθνικός Κήπος ανοίγει με την ανατολή του ηλίου και κλείνει με τη δύση, οπότε και ακούγεται η προειδοποιητική σφυρίχτρα και πρέπει να ψάξεις να βρεις την έξοδο για να μην κλειδωθείς μέσα...

Αυτή η συνθήκη ισχύει από το 1927, οπότε και έγινε ο Κήπος δημόσιος. Πιο πριν, «ο μεγάλος ιδιωτικός χώρος ήταν κλειστός για το ευρύ κοινό [...]κυρίως για λόγους ασφαλείας [...] συνήθως όταν έλειπαν οι βασιλείς». Μερικές φορές μάλιστα υπήρχαν και κυρώσεις για τους επισκέπτες, όπως για τον Σωτήριο Μιχαήλ που κατέληξε στο δικαστήριο με την κατηγορία ότι αφαίρεσε 4 φτερά από τη Στρουθοκάμηλο του Κήπου.  

Αρχείο Α.Χριστοδούλου

Αποσπάσματα από το βιβλίο  

«Με εντολή της Αμαλίας, το αναγκαίο εργατοτεχνικό προσωπικό που προσλαμβανόταν στον Κήπο έπρεπε να προέρχεται, κατά προτίμηση, από τα υπόδουλα μέρη της Ελλάδας (Ήπειρος, Μακεδονία, Θεσσαλία και τα προς τα παράλια της Μικράς Ασίας νησιά). Θα λέγαμε σήμερα ότι η βασίλισσα είχε την ανώτατη διεύθυνση των κηποτεχνικών, φυτευτικών και λοιπών έργων, της εξεύρεσης και προμήθειας φυτών, έχοντας γνώμη για όλα, “επιδεικνύοντας λεπτό γούστο και ιδιαίτερη χάρη”, όπως αναφέρει ο Σμιτ στο οδοιπορικό του. “Αποτελεί [ο Κήπος] την ιδιοφυή επινόηση”, συμπληρώνει ο Α. Παπαγεωργίου-Βενετάς, “μιας δυναμικής γυναίκας, ερασιτέχνιδος στην τέχνη των φυτεύσεων και της κηποτεχνίας, η οποία επί του πεδίου και στο διάβα των δεκαετιών, κέρδισε στην πράξη εμπειρία και γνώση. Θεληματικότης και φιλοκαλία οδήγησαν την Αμαλία στο έργο της αυτό, που έγινε έργο ζωής».

(«Ο Κήπος της Αμαλίας» του Α. Παπαγεωργίου-Βενετά)

«Οι παρατηρήσεις που είχε κάνει για το πράσινο της Αθήνας ο Λουδοβίκος Α΄ και οι οδηγίες που είχε δώσει στην Αμαλία, διατήρησαν στο χρόνο την αξία τους: “Σκιά, πολλή σκιά χρειάζεται η Αθήνα, σε αντίθεση με την Αγγλία, όπου το φως του ήλιου είναι εξαίρεση, γι’ αυτό και τα πάρκα της πρέπει να είναι διαφορετικά. Εγώ συνηθίζω να φυτεύω, πριν ακόμα κτίσω”. Ο Α. Παπαγεωργίου-Βενετάς περιγράφει στη συνέχεια το χαρακτήρα του κήπου και την αποστολή του: “Ο Κήπος έλαβε, εν τέλει, τη μορφή ενός πυκνοφυτευμένου, περίκλειστου και ελεύθερα διαμορφωμένου μεσογειακού κήπου, ενός πάρκου ιδιόμορφου, κατ’ απομίμησιν ιδεατών φυσικών τοπίων. Ο κήπος είχε συλληφθεί εξαρχής ως χώρος αναψυχής με τριπλή λειτουργία: ως κήπος των ανακτόρων, ως δημόσιον πάρκον και ως βοτανικός Κήπος. Και από την άποψη αυτή είναι μοναδικός στη Νότια Ευρώπη”.

“Πριν ακόμη από τις πρώτες φυτεύσεις (αρχές 1840) άρχισε να γίνεται ορατή η ανάγκη περίφραξης του νέου Κήπου. Μάλιστα, ο στρατιωτικός μηχανικός Γεράσιμος Μεταξάς υπέβαλε στις αρχές Νοεμβρίου σχετικό προϋπολογισμό [...]. Ωστόσο, η περίφραξη (μαντρότοιχος και ξύλινο κιγκλίδωμα) κατασκευάστηκε λίγο αργότερα και άρχισε από τη λεωφόρο Αμαλίας, και την προστασία των φυτών κυρίως από τους διερχομένους, στα ανθισμένα κλαδιά των οποίων είχαν αρχίσει να “απλώνουν χέρι”, συμπαρασύροντας μερικές φορές και τα ίδια τα φυτά, που δεν είχαν ακόμη ριζώσει καλά στο έδαφος. Η Αμαλία, μάλιστα, που υποψιαζόταν ότι οι ανθοδέσμες που έφερναν οι επισκέπτριες προέρχονταν (δεν υπήρχαν ανθοπωλεία στην Αθήνα εκείνη την εποχή) από τον Κήπο, “όχι χωρίς λόγο”, λέει ο Ραγκαβής, δεν ήθελε άνθη. Το ίδιο αναφέρει λίγο αργότερα και ο Αμπού: “Οι κυρίες που θέλουν να τα έχουν καλά με την Αυλή, φθάνουν στο χώρο χωρίς μπουκέτο. Η βασίλισσα αντιπαθεί τη μυρωδιά των λουλουδιών (φανερή η δικαιολογία, αφού συνεχώς μέσα στα φυτά και τα άνθη του Κήπου βρισκόταν) και φοβάται κυρίως μήπως τα μπουκέτα, που φέρνουν στο σαλόνι της, έχουν κοπεί από τον κήπο της, κάτι που είναι αλήθεια τις πιο πολλές φορές».

(«Η Ελλάδα του Όθωνος» του Αμπού Εντμόντ)

Αρχείο Α.Χριστοδούλου

«Η πιο μεγάλη γοητεία του Κήπου (κατά τα φεγγαρόλουστα βράδυα) ήτανε τα πλήθη των αηδονιών του. Εκείνα τα χρόνια, όλη η Αθήνα μαζευόταν στο Ζάππειο, κοντά στα κάγκελα του Κήπου, κι απολάμβανε το κελάηδημα των αηδονιών του και το λάλημα του γκιώνη».

(«Στην Αθήνα την Παληά» του Κ. Δημητριάδη, εκδ. Μ.Ι. Σαλίβερος, Αθήνα, 1944)

«Οι βόλτες (το νυφοπάζαρο της εποχής) στην ονομαστή “δεντροστοιχία” είχαν κι ένα φαιδρό επακόλουθο που αναφέρει ο Δημήτριος Σκουζές: “Επειδή τα δένδρα της Λεωφόρου, από την εποχή της Β. Αμαλίας, που επιστάτησε προσωπικώς στο φύτεμά τους, υπήρχε η παράδοση να μην κλαδεύονται, μετά τον περίπατο, όλα σχεδόν τα καπέλα των περιπατητών, ιδίως τα μαύρα [...] έφεραν καταφανείς άσπρες γραμμές σκόνης, γι’ αυτό και τους αποκαλούσαν περιπαικτικά-πιπεράτους».

(«Η Αθήνα που έφυγε» του Δ. Σκουζέ, Αθήνα, 1965)

«Το 1926-27 κόπηκαν ριζηδόν οι ιστορικές Πιπεριές της λεωφόρου Αμαλίας, καθώς η λεωφόρος διαπλατύνθηκε και γενικά ανακατασκευάστηκε εκ βάθρων».

Το βιβλίο «Εθνικός Κήπος - Ένας τόπος με μακρά κηποτεχνική ιστορία» του Ν. Ταμβάκη είναι έκδοση της Εταιρείας Φίλων Εθνικού Κήπου, 2016