Συνέντευξη: ο καθηγητής Ψυχιατρικής Νίκος Τζαβάρας μιλάει για τις ψυχιατρικές και ψυχαναλυτικές συνδηλώσεις της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία.
Οι ελευθερίες όλων μας στον δυτικό κόσμο απειλούνται από την μαζική δολοφονική εισβολή του Πούτιν στην μαρτυρική Ουκρανία, μία εισβολή, η οποία «ανανεώνει» το ψυχαναλυτικό ρεπορτόριο του χιτλερισμού. Ο κορυφαίος Έλληνας καθηγητής Ψυχιατρικής, Νίκος Τζαβάρας, σε μία συνέντευξη – ποταμό στην ATHENS VOICE, αναλύει με τη γνωστή και απολαυστική βαθιά διανοητικότητά του, αλλά και ιστορικότητα, το πλέον δραματικό γεγονός, το οποίο διαδραματίζεται τραγικά στην παγκόσμια σκηνή, την αιματηρή εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία.
Κύριε καθηγητά, ανοίξαμε την πύλη του φρενοκομείου; Η εισβολή της Ρωσίας στη φτωχή και αξιοπρεπή Ουκρανία μας οδηγεί στην αρμοδιότητα του ψυχιάτρου και του ψυχαναλυτή;
Αγαπητέ κύριε Βενιζέλο, θα προσπαθήσω να απαντήσω στις ερωτήσεις σας με την ειλικρίνεια που επιβάλλει μία εισβολή σε μία ξένη επικράτεια με πράγματι απρόβλεπτες συνέπειες. Διατυπώνεται η απειλή εκ μέρους του Προέδρου Πούτιν για τη χρήση του πυρηνικού οπλοστασίου της χώρας του τού οποίου οι διαχειριστές βρίσκονται ήδη σε συναγερμό. Όπως μπορούμε να φανταστούμε, πρόκειται για την εκφορά ενός εκβιαστικού πολιτικού λόγου ο οποίος υπερβαίνει τις συνήθεις φρικτές περιγραφές και απολήξεις ενδεχόμενων εμπόλεμων καταστάσεων. Ο ατομικός πόλεμος προϊδεάζει τον ολοσχερή αφανισμό της ανθρωπότητας και είναι ένας λόγος για τον οποίο μετά από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο έχουν καταβληθεί τεράστιες προσπάθειες - όχι μόνον από πολιτικές δυνάμεις, αλλά και από σειρά φιλειρηνικών προοδευτικών ρευμάτων και διανοουμένων - για την οριστική κατάργηση των πυρηνικών εξοπλισμών. Ακόμη και η ύπαρξη αντιδραστήρων ατομικής ενέργειας αποτελεί κατά την κρίση πολλών πολιτικών και επιστημόνων ένα συνεχή κίνδυνο για τις κοινωνίες που έχουν συμφιλιωθεί έστω ως ένα βαθμό με την «ειρηνική» τους εκμετάλλευση. Φοβίες που ενισχύθηκαν τις ημέρες που διερχόμαστε μετά την έκρηξη βομβών δίπλα στο μεγαλύτερο πυρηνικό εργοστάσιο της Ουκρανίας. Και ναι μεν έχετε δίκαιο, όταν αναλογίζεστε πως εγκαταλείπεται η προστασία του Ορθού Λόγου, αλλά όχι, ας μου επιτρέψετε να προσθέσω στα επιχειρήματά σας, επειδή άνοιξαν πύλες του φρενοκομείου ως συνηθίζεται να λέγεται. Οι αποκλεισμένοι στις ψυχιατρικές κλινικές και στα άσυλα δεν διαθέτουν πυρηνικές γομώσεις και δεν συμμετέχουν στην τελειοποίηση των αμυντικών και επιθετικών στρατιωτικών μέσων. Παραμένουν αθωότεροι εκείνων στων οποίων τη δικαιοδοσία έχει περιέλθει η πολιτική και επιστημονική ισχύς.
Σε καμιά περίπτωση αυτή η οριακή πολιτική-ιστορική κρίση δεν μπορεί να αποτελέσει εξ ολοκλήρου αρμοδιότητα της ψυχαναλυτικής αρμοδιότητας. Όπως γνωρίζετε, δεν συμφωνώ με τον μονομερή εκψυχολογισμό ή εκψυχιατρισμό κοινωνικών ή πολιτισμικών φαινομένων ο οποίος οδηγεί στη συρρίκνωση της κατανόησης τους μέσω της ιδεολογικής διόγκωσης των ψυχικών αιτίων. Δυστυχώς αυτή η τάση – η οποία πολλές φορές ευνοεί αυθαίρετες γενικεύσεις όπως με την καταχρηστική εφαρμογή εύχρηστων πλέον εννοιών λ.χ. του ναρκισσισμού ή του οιδιπόδειου συμπλέγματος – διαδίδεται εύκολα ως ερμηνευτικό εργαλείο. Εντούτοις κάτω από ορισμένες συνθήκες η ψυχαναλυτική σημασιοδότηση της υποκειμενικής συμπεριφοράς αποδεικνύεται εξίσου απαραίτητη με την ιστορική και κοινωνιολογική ανίχνευση των εξελισσόμενων φαινομένων. Ιδιαιτέρως όταν μία ηγεμονική φυσιογνωμία, όπως του Πούτιν, αξιώνει η απολύτως αντιδημοκρατική προσωποκεντρική παντοδυναμία να καθορίζει τις τύχες της ανθρωπότητας με την πρόκληση μιας πυρηνικής εξολόθρευσης κατά της οποίας παραλύει η οποιαδήποτε δυνατότητα, κάθε βούληση προστασίας εκείνων που επιθυμούν να ζήσουν. Σ’ αυτή την περίπτωση ο προσωπικός παράγοντας, όπως θα λέγαμε, είναι προφανώς τεράστιας σημασίας και επεμβαίνει ανεξέλεγκτος στην ίδια την ιστορική προοπτική της οποίας καταργεί την εν πάση περιπτώσει πάντα ελλοχεύουσα, έστω ελαχίστη ελπίδα ειρήνευσης. Εδώ έγκειται η διαστροφική ταύτιση του ηγέτη με την αναντίρρητη μεγαλομανιακή πεποίθηση που καθιστά αδύνατη την αποχώρησή του ως ηττημένου γιατί είναι σε θέση να καταφύγει στον καθολικό θάνατο. Γνωρίζουμε τη θανατοφιλική έξαρση της φασιστικής συνθηματολογίας πριν και μετά τον πόλεμο με την οποία εκφραζόταν η προσήλωσή σε ηρωικές ιδεοληψίες φανατικών οπαδών ενός ηγέτη. Δεν βρισκόμαστε σε μία πανομοιότυπη ιστορική στιγμή, αλλά οι αναλογίες είναι πρόδηλες – και οι κίνδυνοι λόγω της ύπαρξης της ανυπολόγιστης, φρικτής απειλής μιας πυρηνικής έκρηξης είναι μεγαλύτεροι παρά ποτέ.
Πολλοί διεθνείς αναλυτές διακατέχονται από το φόβο μήπως ο Πούτιν έχει περιέλθει σε κρίση μεγαλείου. Ποια είναι η γνώμη σας;
Θέλω να επανέλθω σ’ επισημάνσεις που προέρχονται από την ψυχαναλυτική θεώρηση. Ο Φρόυντ ασχολήθηκε κατ’ επανάληψη με τις καταστροφικές και αυτοκαταστροφικές ενορμητικές τάσεις του ανθρώπου οι οποίες όταν δεν εναρμονίζονται με τις αποκαλούμενες λιβιδινικές, ερωτικές ενορμήσεις με τις οποίες το υποκείμενο επενδύει τα άλλα αντικείμενα, τα άλλα άτομα που συναπαρτίζουν την κοινωνία και τον πολιτισμό, μπορούν να αποτελέσουν αφορμή για ποικίλες συγκρούσεις. Με τα δύο δοκίμια του για τον πόλεμο του 1915 (Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον Πόλεμο και τον Θάνατο) και του 1932 (Προς τι ο Πόλεμος) – το δεύτερο αποτελεί την περίφημη απάντησή του σε επιστολή του Άινστάιν που ερωτά τον συνομιλητή του για τους λόγους που ο άνθρωπος καταλήγει στην θανατηφόρα αυτοκαταστροφή – καλύπτει κατά την κρίση μου με τη διεύρυνση των θέσεων του για την ενορμητική αμφιθυμία του ανθρώπου ένα κενό του ευρωπαϊκού διαλόγου που προωθείται από την Κοινωνία των Εθνών την ίδια περίοδο σε σχέση με διαφαινόμενες νέες συρράξεις . Επιλέγω μόνον ένα σημείο από τις σκέψεις του: η πολιτισμική εξέλιξη (μία έννοια επαναφερόμενη στις δύο εργασίες του) περιλαμβάνει την επαγωγική διαμόρφωση των ωριμότερων ψυχοσεξουαλικών και πνευματικών όψεων της ανθρώπινης υπόστασης η οποία υπόσχεται την εξασφάλιση περαιτέρω κοινωνικών κατακτήσεων και επιστημονικών επιτευγμάτων. Παράλληλα όμως στην ίδια την εξέλιξη που επιφέρει πολλαπλασιασμό αγαθών και την βελτιούμενη εκμετάλλευση τεχνολογικών κατακτήσεων δημιουργούνται οι όροι της επίσης διαρκούς τελειοποίησης των εξοπλιστιστικών επιτευγμάτων. Ο Φρόυντ οδηγείται ήδη από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο στο αποθαρρυντικό συμπέρασμα μιας προδιαγραφόμενης αλληλοκαταστροφής εμπόλεμων αντιπάλων που συνεχώς διευρύνεται. Η έκτασή της αφαιρεί από τους αντιμαχόμενους την ατομικότητα περασμένων ιδεατών ηρωικών πράξεων λόγω του μαζικού αφανισμού τους, παρατηρεί.
Κρίση μεγαλείου από τον επικεφαλής μίας πυρηνικής δύναμης έχει κανείς τρόπο να την ποδηγετήσει;
Στο σημείο αυτό δεν θέλω να αποκλείσω μία παρέκβαση που σχετίζεται με την περιγραφή του Φρόυντ στην εργασία του το 1915 από το τι παραιτείται ο άνθρωπος με το να μην αποποιείται τον πόλεμο. Πρόκειται για την απρόσμενη περιγραφή του των όσων οι λιβιδινικές δυνάμεις θα ήταν σε θέση να επιτύχουν: τη συνένωση των πολιτισμικών λαών (Kulutrvölker) από την οποία θα προέκυπτε εκ νέου ένας κοσμοπολίτης εραστής του πολιτισμού που θα ήξερε να απολαμβάνει πέραν ακόμη των γλωσσικών δυσχερειών τις πολύμορφες πολιτισμικές εκφάνσεις όλων των εθνών, όπως και την εκάστοτε φυσική ομορφιά μέσα στην οποία έχουν δράσει. Από αυτή τη σύμμειξη εμπειριών που θα διευκόλυνε η κινητικότητα των ανθρώπων του πολιτισμού θα σχηματιζόταν μία νέα, μεγαλύτερη πατρίδα όπου οι ιστορικές μνήμες θα συνέθεταν πια ένα μουσείο και όπου ο ακομμάτιστος επισκέπτης θα αναγνώριζε, θα χαιρόταν τις διάφορες ιστορικές συμβολές των λαών στον πολιτισμό. Οι αντιθετικές προς την κριτική απαισιοδοξία του Φρόυντ λιγοστές σελίδες, γραμμένες με μοναδική λυρική ένταση που εδώ υπαινικτικά μεταφέρονται, σκιαγραφούν την παραγκωνισμένη, απωθημένη ελπίδα υπέρ της ζωής.
Όμως η ανακάλυψη της ατομικής βόμβας φαίνεται να ξεπερνά τον απαισιόδοξο ορίζοντας της φροϋδικής σκέψης γιατί θα προσφέρει τω όντι τη δυνατότητα της απόλυτης εξολόθρευσης του ανθρωπίνου γένους. Γι’ αυτό κυρίως οι απειλητικές αναφορές του Πούτιν παραπέμπουν στους υπαρξιακούς φόβους της μη διαφυγής από την θανατηφόρα επαγγελία του. Είναι η απειλή η οποία απαιτεί την υποταγή του αντιπάλου αν θέλει να ζήσει. Θα θυμάστε ίσως τη συλλογιστική κατά των ατομικών εξοπλισμών του Άγγλου φιλοσόφου Ράσσελ (Bertrand Russell) ο οποίος τη δεκαετία του 1950 υπογράμμιζε την εξίσωση της φονικής αποτελεσματικότητας τους παρά την αριθμητική διαφορά στην κατοχή ατομικών βομβών. Ο κίνδυνος παραμένει ο ίδιος και δεν αυξομειώνεται αναλόγως προς το εξοπλιστικό μέγεθος.
Τέτοιες προσωπικότητες που επωμίζονται την ευθύνη ενός πολέμου, του οποίου τα έσχατα όρια υπαγορεύονται από τη νίκη και μόνον του Εαυτού τους, κατατείνουν συχνά στην υπερμεγέθυνση των χαρισματικών τους ικανοτήτων. Η αγάπη προς τον Εαυτό παραμένει η απαραίτητη αυτοεπιβεβαίωση για τη συντήρηση πολιτικών συλλήψεων και δοξασιών με στόχο την κατίσχυσή τους – παρακάμπτοντας τον έλεγχο ενός συλλογικού διαλόγου. Η οποιαδήποτε διαφωνία αποκρούεται με βαναυσότητα - ή αντικαθίσταται στο πλαίσιο των όχι πάντα αποτυχημένων μέτρων ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος με τον προωθούμενο φανατισμό των οπαδών που διευκολύνεται λόγω της απαγόρευσης της αμφισβήτησης. Ο Φρόυντ, και συμπληρωματικά ο Μαξ Βέμπερ, έχει ασχοληθεί με τον αλληλοκαθορισμό της ηγετικής φυσιογνωμίας με τις μάζες που αποζητούν την εμφάνισή της και αποδέχονται την επιτηδειότητα της να εγκαθιστά μία άμεση, αδιαφοροποίητη, συνθηματολογική επικοινωνία μαζί τους. Προφανώς η ορισμένη δομή της προσωπικότητας του Ηγέτη εξυπηρετεί τις ανάγκες των οπαδών, όπως και αντιστρόφως. Φαίνεται πως η απόλυτη αποδοχή του ηγεμόνα, όπως ο φανατισμός και η ιδεολογικά αποκρυσταλλωμένη εξιδανίκευση του, έχει ως συνέπεια την άνευ αντιρρήσεων προώθηση των σχεδίων του. Και δεν είναι τυχαία η εξύφανση τους μέσω εθνικιστικών φιλοδοξιών που δεν παρεμποδίζουν την προβολή της υποκειμενικής του μεγαλειώδους μέθης στην επιδίωξη ιστορικών μεταβολών και παράλληλα προσφέρονται για την προπαγάνδα που υπόσχεται τη συμμετοχή των οπαδών στις κατακτητικές βλέψεις.
Στην ερώτησή σας για την ποδηγέτηση τέτοιων κατάφορων τάσεων οπισθοχωρώ στην κριτική «αμηχανία» του Φρόυντ ο οποίος γυρεύει την αντιμετώπιση της καταστροφικής ενόρμησης, του μίσους που τη διαπνέει, με την ανάπτυξη της ερωτικής προσφοράς, με την ενίσχυση της αγάπης. Ένα τεράστιο πρόβλημα, του οποίου η επίλυση θα εξαρτηθεί ως ένα βαθμό από την εκτίμηση των συγκεκριμένων συνθηκών. Ο άθεος Φρόυντ δεν διστάζει σ’ αυτό το σημείο να ταυτιστεί με τον λόγο του Χριστού «αγαπάτε αλλήλους ως εαυτόν». Νομίζω πάντως πως ο πυρηνικός κίνδυνος είναι η μεγίστη απειλή στην Ιστορία της Ανθρωπότητας και πρέπει να συγκεντρώσει εκ νέου τις προσπάθειες όλων των σκεπτομένων που θέλουν να υπεραμύνονται του δικαιώματος της ζωής.
Η Ιστορία επαναλαμβάνεται; Ο Χίτλερ άφησε παρακαταθήκη σε ναρκισευόμενους και ανεύθυνους ηγέτες να τρομοκρατούν τον πλανήτη;
Η παρακαταθήκη του Χίτλερ είναι πράγματι υφιστάμενη και υποβόσκει πολλές φορές ως μία υπόσχεση υπέρβασης της δυσφορίας εντός του πολιτισμού σε πλήθος κοινωνιών – για να χρησιμοποιήσω πάλι έναν όρο του Φρόυντ. Είναι όντως αποδεικτικής διιστορικής εμβέλειας η διάγνωση των καταστροφικών και αυτοκαταστροφικών ενορμήσεων – με κατά τον Φρόυντ κοινό παρανομαστή προέλευσης την ενόρμηση του θανάτου – από τις οποίες αντλούν τη συναισθηματική τους υπόσταση του μίσους ολοκληρωτικές, φασιστικές ή προφασιστικές ομάδες. Η έλξη που ασκούν, το γνωρίζετε καλύτερα από εμένα, δεν είναι πια αμελητέα και υφέρπει επιπροσθέτως στη διαμόρφωση διαφορετικών κινημάτων διαμαρτυρίας.
Όμως αυτή τη στιγμή είμαστε υποχρεωμένοι να εγκαταλείψουμε τη συγκριτική μιας γενικότερης εποπτείας του εκφασισμού στην εποχή μας και να επικεντρωθούμε στον άμεσο, θανάσιμο κίνδυνο που με ρεαλιστική ωμότητα και πρωτάκουστη ευθύτητα συμπεριλαμβάνεται στην απειλή ενός εισβολέα. Πρωτίστως, παρά τον εκβιασμό που προκαλεί την οργή των ειρηνόφιλων και των δικαίων, οφείλομε να αντιταχτούμε έλλογα στον οικουμενικό όλεθρο. Ο Φρόυντ ήταν ανήμπορος να απαντήσει στον Άινστάιν και ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος άρχισε λίγα χρόνια μετά τη θεμελίωση του Εθνικοσοσιαλισμού. Η σημερινή απειλή, η οποία εδράζεται στην άμεση, δυνατή χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας, θυμίζει κατ’ αναλογία την ρητορική παρόξυνση του Γκαίμπελς όταν ρωτούσε το πλήθος μιας τεράστιας ναζιστικής εκδήλωσης αν θα αποδεχόταν τον καθολικό πόλεμο. Η θανατοφιλική γοητεία είχε κατακυριεύσει τους παρευρισκόμενους που όρθιοι χειροκροτούσαν και χαιρέτιζαν το νεύμα προς το θάνατο. Τότε οι αντίπαλοι του Χίτλερ νίκησαν, σήμερα η αποτροπή του θανάτου πρέπει να στηριχθεί στις διαπραγματεύσεις και στην υποχωρητικότητα.
Πληροφορηθήκαμε ότι η Ρωσική Ψυχαναλυτική Εταιρεία έχει ήδη αντιδράσει στον πόλεμο τον οποίο έχει εξαπολύσει ο Πούτιν στην Ουκρανία. Ισχύει αυτό;
Ναι, αυτό ισχύει, και σε λίγες μέρες θα μπορέσω να σας ενημερώσω διεξοδικότερα. Όλες άλλωστε οι ψυχαναλυτικές εταιρείες που είναι μέλη της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας εξεδήλωσαν την αλληλεγγύη τους προς τους Ρώσους συναδέλφους. Η ψυχανάλυση μπορεί να επιτελέσει το έργο της μόνον κάτω από δημοκρατικές συνθήκες που αποτελούν εγγύηση της πνευματικής ελευθερίας. Για δεύτερη φορά σ’ ένα μικρό χρονικό διάστημα το ψυχαναλυτικό κίνημα όφειλε να αντιταχθεί στην ενδεχόμενη υπονόμευση της ελευθερίας του. Την πρώτη στις ΗΠΑ την περίοδο Τραμπ.
