Ο Αντώνης Παγκράτης σε μια σειρά συζητήσεων με τον Σάββα Σαββόπουλο, σε μια προσπάθεια ανάλυσης και επεξήγησης των βασικών ψυχαναλυτικών όρων - Μέρος 6o.
Ο Αντώνης Παγκράτης συνεχίζει τη σειρά των συζητήσεων με τον διαπρεπή ψυχίατρο και ψυχαναλυτή Σάββα Σαββόπουλο γύρω από την ερμηνευτική επιστήμη. Πρόκειται για μια προσπάθεια ανάλυσης και επεξήγησης των βασικών ψυχαναλυτικών όρων.
Στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Η δημιουργία του ψυχοσωματικού ανθρώπου» (εκδόσεις Παπαδόπουλος), ο ψυχίατρος και ψυχαναλυτής παραθέτει τριάντα πέντε κλινικά παραδείγματα σε δώδεκα κεφάλαια μέσα από τα οποία παρουσιάζει την ιστορική διαδρομή του σύγχρονου ψυχοσωματικού ανθρώπου, τους λόγους της ασθένειάς του και τις δυνατότητες ανακάμψεως. Στη σημερινή μας συζήτηση που επικεντρώνεται στην εξελικτική πορεία της φροϋδικής θεωρίας θίγονται πολλά από τα θέματα του βιβλίου.
Ποια είναι η ιστορικότητα της φροϋδικής ερμηνείας; Πώς μεταβάλλεται αυτή η ιδέα από τη στιγμή της σύλληψής της και στη διάρκεια της ζωής του, αλλά και στους σύγχρονους απογόνους - συναδέλφους του; Όχι υπό την έννοια της ιστορικής διαδρομής, αλλά κυρίως όσον αφορά την εξέλιξη του ιδίου του νοήματος αυτής της ψυχικής ερμηνείας. Ο Φρόιντ κάπως συλλαμβάνει μια ερμηνεία της ψυχής. Πώς αυτή η ερμηνεία μεταβάλλεται και εξελίσσεται; Έχει τελειώσει πια η ερμηνεία της; Γίνονται αλλαγές ή είναι καθορισμένα πλέον αυτά που συζητάμε και έχουν φτάσει —ας πούμε— στο όριό τους; Πότε γίνεται περίπου η αρχή το 1890 ή το 1900;
Αρχίζει το 1895, όταν με τον Μπρόγερ δημοσιεύουν το βιβλίο « Μελέτες για την Υστερία». Το μοντέλο της ψυχικής νόσου εκείνη την εποχή ήταν η υστερία με τα εντυπωσιακά συμπτώματα σωματομετατροπής, όπως παραλύσεις, υστερική, τύφλωση, αφωνία, υστερική κώφωση κλπ. Αφετηρία για τη μελέτη της ιστορίας υπήρξε μία ασθενής του Μπρόγερ, η Άννα Ο. η οποία ήταν όμορφη, πολύ μορφωμένη και από διακεκριμένη οικογένεια. Ανέπτυξε πολύμορφα σωματικά συμπτώματα όταν αρρώστησε ο πατέρας της, τον οποίο φρόντιζε και στη συνέχεια, όταν αυτός πέθανε, η κατάσταση της επιδεινώθηκε. Ο Μπρόγερ την επισκεπτόταν στο σπίτι της. Αναπτύχθηκε μεταξύ τους μία ισχυρή θεραπευτική σχέση, κάτι που δεν διέφυγε της προσοχής του νεαρού τότε Φρόιντ, ο οποίος ανακάλυψε σε αυτήν τη σχέση, τη μεγάλη σημασία της μεταβίβασης στην θεραπεία. Ο Φρόιντ μελετώντας την περίπτωση της Άννας Ο. και τη μεταβιβαστική της σχέση με τον Μπρόγερ, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η υστερία με τα πολύμορφα σωματικά συμπτώματα είχε τις ρίζες της σε καθηλώσεις σε τραυματικές σεξουαλικές εμπειρίες στην παιδική ηλικία.
Έτσι, για παράδειγμα σε κάποιους ανθρώπους, οι απαγορευμένες σεξουαλικές επιθυμίες απωθούνται προκαλώντας ψυχικές συγκρούσεις. Η επιθυμία π.χ. να δω τους γονείς μου να συνευρίσκονται σεξουαλικά, κάτι απαγορευμένο από την ηθική μου (Υπερεγώ) μπορεί να γίνει υστερική τύφλωση, ένα «δεν βλέπω τίποτα» απαγορευμένο.
Περισσότερα σχετικά με τη νεύρωση της υστερίας αναφέρω στα βιβλία «Εμείς και η Ψυχή μας» ( 2023) και στο «Η δημιουργία του ψυχοσωματικού Ανθρώπου» (2024) που κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος.
Μέχρι τότε δηλαδή την υστερία δεν την αντιλαμβάνονταν όπως ο Φρόιντ;
Ακριβώς. Ο Φρόιντ έδωσε ένα νόημα στην υστερία και τα συμπτώματά της. Η υστερία έχει τις ρίζες της σε παρελθούσες εμπειρίες του ασθενούς, δηλαδή στην ιστορία του που είναι όμως ασυνείδητη στον ίδιον. Ο Φρόιντ για να εξηγήσει αυτήν τη διαταραχή εγκαθιστά μια σχέση αιτιότητας ανάμεσα σε αίτιο και αιτιατό. Σε μια τέτοια κατεύθυνση τον ώθησε και το γενικότερο επιστημονικό κλίμα εκείνης της εποχής. Να μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στην εποχή μιας μεγάλης επανάστασης στην ιατρική -είναι τότε που οι Κοχ και Παστέρ μπόρεσαν να εξηγήσουν διάφορες νόσους, βλέποντας με το μικροσκόπιο τον μικροβιακό οργανισμό, υπεύθυνο για αυτήν την παθολογία.
Οπότε συνέλαβε κι αυτός αυτήν την ιδέα.
Μπορούμε να το δούμε έτσι, «μικροσκοπικά», δηλαδή ότι υπάρχει ένας κόσμος άγνωστος που δεν μπορούμε να δούμε με τα μάτια, το ασυνείδητο, το οποίο μπορεί να εξηγήσει τις συνειδητές συμπεριφορές και τα υστερικά, φοβικά κλπ. συμπτώματα.
Και αυτό ανοίγει στον Φρόιντ ας πούμε τον πνευματικό του ορίζοντα.
Ακριβώς, το επιστημονικό παράδειγμα του Παστέρ και του Κοχ κινητοποιεί πνευματικά τον Φρόιντ. Η εργασία των δύο επιστημόνων οδήγησε στη διατύπωση του πρώτου ιατρικού υποδείγματος κατανόησης των νόσων στην κλασική ιατρική. Αυτό το υπόδειγμα πήρε το όνομα του Κοχ, ο οποίος αναγνώρισε τον «βάκιλο του Κοχ». Ο Κοχ απομόνωσε το μυκοβακτηρίδιο της φυματίωσης από άτομα που έπασχαν από τη νόσο και το ενέχυσε σε ένα πειραματόζωο. Όταν αυτό πέθανε του έκανε νεκροτομή και διαπίστωσε ότι αιτία θανάτου ήταν η φυματίωση, διότι βρίσκει το βάκιλο του Κοχ. Αίτιο - αιτιατό. Δηλαδή προσβολή από το μικροβιακό αίτιο, αρρώστια και θάνατος. Φαντάζομαι ότι και ο Φρόιντ επηρεασμένος από αυτό το μοντέλο σκέφτεται ανάλογα. Θα σκέφτηκε ότι υπάρχει κάποιο «τοξικό» τραυματικό αίτιο, μια απαγορευμένη επιθυμία ή κάτι που έχει συμβεί και έχει προσβάλλει το άτομο και του προκαλεί, χρόνια αργότερα, υστερία ή φοβία ή ψυχαναγκαστική νεύρωση κλπ. στο επίπεδο της συνείδησης. Και αυτές οι διαταραχές μαρτυρούν ότι υπάρχουν απαγορευμένες επιθυμίες.
Είναι η πρώτη φορά που χρησιμοποιείται αυτή λέξη; Το ασυνείδητο;
Όχι, το ασυνείδητο, ως έννοια, το είχαν αναφέρει και πιο πριν διάφοροι διανοητές. Από αυτούς θεωρώ ότι δανείστηκε αυτήν την έννοια.
Πρώτοι οι φιλόσοφοι. Ορισμένοι ιστορικοί των ιδεών αποδίδουν την προέλευση του ασυνειδήτου στους Baruch Spinoza, Gottfried Leibniz ακόμα και σε αρχαίους σοφούς (Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Πλωτίνος κ.α.) . Για την ουσία του ασυνειδήτου -υπό την έννοια του αρνητικού- μιλάει ο Hegel εκτεταμένα. Μάλιστα στον πρόλογο της «Φαινομενολογίας» του υπάρχει και η πασίγνωστη διατύπωση «εργασία του αρνητικού». Αυτός είναι και ο τίτλος του σημαντικού βιβλίου του A. Green «Η Εργασία του Αρνητικού», όπου αναφέρεται στις διάφορες μορφές των ασυνείδητων αμνών του Εγώ. Το θέμα του ασυνειδήτου βρίσκουμε επίσης στον Friedrich von Schelling, στον Friedrich Nietzsche ή ακόμα και στον Schopenhauer. Ο Carl Gustav Carus (1789–1869), ίσως θα πρέπει να θεωρηθεί ο πρώτος συστηματικός θεωρητικός του ασυνειδήτου γιατί πρότεινε μια ξεκάθαρη και συστηματική θεωρία του ασυνειδήτου. Στη δομή του ψυχισμού διακρίνει και το σύστημα του ασυνείδητου το οποίο συνίσταται από στρώσεις διαφορετικού πάχους, πηγαίνοντας από ένα ασυνείδητο σχετικά κοντά στη συνείδηση μέχρι το απόλυτο-απρόσιτο ασυνείδητο. Ο φιλόσοφος Eduard von Hartmann το 1868, στη «Φιλοσοφία του Ασυνειδήτου», πρότεινε την ιδέα ενός ασυνείδητου σαν μία ζωτική δύναμη και μια μη συνειδητή αντίληψη του εαυτού. Ο Γκέοργκ Γκρόντεκ (Georg Groddeck) μίλησε πρώτος για το το it -το εκείνο- έννοια που δανείστηκε ο Φρόιντ στο δεύτερο υπόδειγμα για τη δομή του ψυχισμού, και με το οποίο υποστήριξε ότι συνίσταται από το Εκείνο, το Εγώ και το Υπερεγώ.
Δηλαδή υπάρχουν πολλοί σοφοί άνθρωποι που μίλησαν πριν από τον Φρόιντ για αρκετά χαρακτηριστικά του ασυνείδητου. Από τις ιδέες αυτών των διανοητών ο Φρόιντ άντλησε πληροφορίες και πλούτισε τη σκέψη του. Κάτι που τελικά οδήγησε στην εισαγωγή της έννοιας Δυναμικό Ασυνείδητο. Στο δυναμικό ασυνείδητο βρίσκονται απαγορευμένες ιδέες, πράγματα και επιθυμίες. Είναι εκείνες οι επιθυμίες που έχουμε και τις απαγορεύει το Υπερεγώ, η ηθική μας δηλαδή, και αυτές συνεπώς απωθούνται. Ταυτόχρονα όμως οργανώνεται ο κόσμος των ασυνείδητων επιθυμιών, ο οποίος ασυνείδητα κινεί τον ψυχισμό. Όμως θα τροφοδοτήσει την σκέψη, τα συναισθήματα και την συμπεριφορά σε εκφράσεις που, κατά το δυνατόν, θα είναι αποδεκτές από την ηθική και τον πραγματικό κόσμο, δηλαδή το περιβάλλον. Πρέπει να συγκρατήσουμε ότι το ασυνείδητο εξακολουθεί και λειτουργεί και τροφοδοτεί τη ζωή με τρόπο κεκαλυμμένο, όχι άμεσο.
Κυρίως το ασυνείδητο εκβάλλεται στα όνειρα;
Ναι, στα όνειρα. Ο Φρόιντ έλεγε ότι το όνειρο είναι η βασιλική οδός για να προσεγγίσουμε το ασυνείδητο. Το ασυνείδητο φανερώνεται μεταμφιεσμένο επίσης και μέσα από τα νευρωτικά συμπτώματα αλλά και πιο άμεσα στις γλωσσικές παραδρομές, στις παραπραξίες κλπ. δηλαδή μπορεί να φανερωθεί σε κάτι που μπορεί να ξεφύγει από τον έλεγχο της συνείδησης και της λογοκρισίας του Εγώ. Μια ασθενής μου διατηρούσε τυπικές σχέσεις με κάποια θεία της, η οποία την αντιπαθούσε αλλά ωστόσο κρατούσε μια πολιτισμένη – υποκριτική στάση. Όταν η ασθενής μου την επισκέφτηκε κάποια μέρα η θεία της έφερε ένα δίσκο με γλυκά «σου» και της είπε θέλεις να πάρεις ένα ουστ;
Ο ίδιος ο Φρόιντ εντοπίζει θέση στο ασυνείδητο. Είναι στον εγκέφαλο; Στην καρδιά;
Ναι, στον εγκέφαλο. Αλλά όχι μόνο. Το ασυνείδητο βρίσκεται σε όλο το σώμα. Βεβαίως η ψυχο-νεύρο φυσιολογική λειτουργία του εγκεφάλου είναι η καθοριστική.
Δηλαδή σε ένα κομμάτι του εγκεφάλου έχουν καταχωνιαστεί αυτές οι μνήμες.
Ναι, και αυτό το έχουν διαπιστώσει οι νευροφυσιολόγοι. Αλλά όχι μόνο στον εγκέφαλο. Υπάρχει και μία μνήμη σώματος. Από την ψυχαναλυτική πλευρά τα μνημονικά ίχνη από παρελθούσες εμπειρίες και επιθυμίες υπάρχουν στο ασυνείδητο. Ο Φρόιντ λέει ότι η απωθημένη- απαγορευμένη επιθυμία, π.χ. του αγοριού, υπάρχει αποθηκευμένη στο ασυνείδητο. Έτσι διατηρείται στο ασυνείδητο π.χ. η επιθυμία του να «αγγίξει» με το χέρι την μάνα του ή να χτυπήσει τον πατέρα του. Αυτή η επιθυμία αποκαλύπτεται μέσα από το σύμπτωμα της «παράλυσης» του χεριού του. Το σύμπτωμα αυτό της «παράλυσης» είναι ένας συμβιβασμός ανάμεσα στην απαγορευμένη απωθημένη επιθυμία και στην απαγόρευση από την ηθική του ατόμου. Το χέρι μοιάζει με παράλυτο άλλα νευρολογικά δεν είναι, έχει τις λειτουργίες σε νευρικό επίπεδο ενός φυσιολογικού χεριού. Το ότι είναι παράλυτο – για την περίοδο που είναι παράλυτο – μαρτυρά τη σεξουαλική επιθυμία για την μητέρα του ή την επιθετικότητα για τον πατέρα του ή τον εραστή της μητέρας του. Όμως αυτή η μνήμη των απαγορευμένων επιθυμιών παραμένει μακριά από τη συνείδηση – απωθημένη – και βγαίνει συμπεριφορικά μεταλλαγμένη σ' αυτήν τη σωματο-μετατροπή. Δηλαδή κάπου αυτή κρύβει και ταυτόχρονα μαρτυρά κάτι, αποκαλύπτει ότι κάτι υπάρχει. Έτσι, στην ψυχαναλυτική εργασία, το ζήτημα είναι να αναζητήσεις και να βρεις στο ασυνείδητο την κρυμμένη αυτή επιθυμία και τις σχετιζόμενες αναμνήσεις. Πώς θα συμβεί αυτό μέσα από τη θεραπευτική- αναλυτική σχέση που δημιουργείται; Στη θεραπευτική σχέση αναπτύσσεται η μεταβιβαστική σχέση του ασθενούς προς τον αναλυτή, στο πλαίσιο της οποίας θα προβληθούν στον αναλυτή συναισθήματα και επιθυμίες που είχαν αναπτυχθεί στα πρώτα πρόσωπα της ζωής του ασθενούς – τους γονείς. Μέσα από το λόγο, τα όνειρα, τα συναισθήματα, ακόμα και με τις πράξεις, ο αναλυόμενος θα σου πει πράγματα που δεν θέλει να πει συνειδητά.
Με την αναλυτική ερμηνεία αποκαλύπτεις την ασυνείδητη επιθυμία που μπόρεσες να διακρίνεις στη μεταβίβαση. Αποκαλύπτεις μια κρυφή επιθυμία, απαγορευμένη, η οποία, επειδή δεν γίνεται αποδεκτή από την ηθική και την πραγματικότητα, τελικά οδηγεί στη νεύρωση. Με λίγα λόγια όσο υφίσταται το σύμπτωμα σημαίνει ότι το άτομο δεν έχει αποποιηθεί αυτήν την απαγορευμένη επιθυμία.
Τι είναι νεύρωση; Η επανάληψη της απωθημένης επιθυμίας;
Οι νευρώσεις αποτελούν μια μεγάλη κατηγορία ψυχικών διαταραχών και περιλαμβάνουν την υστερία, την ψυχαναγκαστική νεύρωση και τη φοβική νεύρωση. Αυτές ονομάστηκαν από τον Φρόιντ και νευρώσεις μεταβίβασης. Όπως είχαμε αναφέρει και σε προηγούμενη συζήτησή μας, ο νευρωτικός τείνει να μεταβιβάσει και να ξαναζήσει με τον αναλυτή του τις επιθυμίες, τις συγκρούσεις που βίωνε με τους γονείς και μέσα από την κατανόηση της εσωτερικής του πραγματικότητος μέσα στον θεραπευτικό χώρο να αναπαράξει με τον αναλυτή του και να επιλύσει τις ενδοψυχικές συγκρούσεις που έχουν εγκατασταθεί από την παιδική ηλικία.
Δηλαδή η υστερία είναι μία νεύρωση.
Ναι είναι μία μορφή νεύρωσης. Είπαμε ότι είναι τρεις οι νευρώσεις μεταβίβασης. Είναι η υστερία όπου το σύμπτωμα, ο συμβιβασμός δηλαδή μεταξύ ασυνείδητης επιθυμίας και ηθικής απαγόρευσης είναι η σωματο-μετατροπή. Η φοβική νεύρωση είναι μια άλλη περίπτωση. Ας πάρουμε για παράδειγμα το παιδί που θέλει να επιτεθεί, να «φάει» τον πατέρα του, όπως συμβαίνει στον μικρό Χανς, μια περίπτωση παιδικής φοβία που ανέλυσε ο Φρόιντ. Την περίπτωση παρουσίαζε ο πατέρας του παιδιού που είχε τη φοβία, ο οποίος ήταν φίλος και μαθητής του Φρόιντ και ο τελευταίος του εξηγούσε τι συμβαίνει και του έδινε συμβουλές να διαχειριστεί την κατάσταση. Λοιπόν αυτός ο μικρός φοβόταν ότι αν βγει έξω από το σπίτι θα τον δαγκώσει κάποιο άλογο. Εδώ το παιδί πραγματοποιεί μια μετατόπιση της αναπαράστασης του πατέρα του στο άλογο. Επειδή ο Χανς θέλει να «φάει» τον πατέρα του, μέσω της προβολής, φαντάζεται ότι το άλογο- τοτεμικό ζώο- πατέρας, θα τον φάει εάν βγει έξω. Δηλαδή τη στοματική επιθετικότητά του προς τον πατέρα, ο πατέρας θα του την ανταποδώσει για να τον τιμωρήσει.
Έπειτα είναι η ψυχαναγκαστική νεύρωση, η οποία μέσα από τα συμπτώματά της ουσιαστικά αποκαλύπτει τις απαγορευμένες οιδιπόδειες επιθυμίες. Αυτά τα συμπτώματα που αποτελούνται από ιδεοληψίες, ψυχαναγκαστικές διαδικασίες και διάφορα τελετουργικά (rituals), δηλώνουν ότι σχηματίζονται μηχανισμοί άμυνας ώστε να αποφευχθεί να φανερωθεί οτιδήποτε μπορεί να είναι μεμπτό. Για παράδειγμα, η ασυνείδητη επιθυμία να επιτεθώ, να σκοτώσω τον πατέρα μου υποδηλώνεται από το καταναγκαστικό πλύσιμο των χεριών μου ώστε να «φύγει το αίμα» που έχουν. Ή ελέγχω το διακόπτη του θερμοσίφωνου ή του φούρνου για να σιγουρευτώ ότι δεν θα πάρει φωτιά -δεν θα πάρουν φωτιά μέσα μου απαγορευμένα πάθη και επιθυμίες. Σε αδρές γραμμές αυτές είναι οι τρεις μορφές νεύρωσης μεταβίβασης.
Ωραία. Αυτά όλα έχουν εξελιχθεί από τότε;
Ναι, έχουν εξελιχθεί.
Εξελίχθηκαν και από τον ίδιο ή εξελίχθηκαν από άλλους;
Και από τον ίδιο. Δηλαδή ο ίδιος μετά πρόσθεσε ένα άλλο μοντέλο του ψυχισμού για να μπορέσει να κατανοήσει μη νευρωτικές ψυχικές καταστάσεις.
Υπάρχουν και καταστάσεις μη νευρωτικές;
Ναι, υπάρχουν οι ψυχώσεις, η μελαγχολία, οι οριακές καταστάσεις, οι ναρκισσιστικές διαταραχές, οι εξαρτήσεις από αλκοόλ, ουσίες κλπ. Αλλά υπάρχουν και οι τραυματικές καταστάσεις, που προκύπτουν σε συνθήκες όπου ο ψυχισμός δεν μπορεί να επεξεργαστεί το τραυματικό γεγονός και τα ερεθίσματα που προκαλεί, π.χ. η τραυματική νεύρωση, όπως την ονόμασε ο Φρόιντ. Σήμερα αυτές οι καταστάσεις αντιστοιχούν στο μετατραυματικό στρες, μια διαταραχή που αν παραταθεί μπορεί να οδηγήσει σε μια μόνιμη τραυματική κατάσταση, τη διαταραχή μετατραυματικού στρες, στο πλαίσιο της οποίας μπορεί να εκδηλωθεί κάθε είδους ψυχιατρική παθολογία.
Τι σημαίνει αυτό;
Στο πλαίσιο μιας διαταραχής μετατραυματικού στρες μπορεί να εκδηλωθεί κατάθλιψη, ψύχωση, σοβαρές αγχώδεις διαταραχές, αλκοολισμός, παραβατικότητα, ψυχοπαθητική συμπεριφορά, αυτοκτονία, εξαρτήσεις από ναρκωτικά.
Αυτή δεν είναι νεύρωση;
Δεν είναι η κλασική νεύρωση, η μεταβιβαστική. Μεταβιβαστικές είναι οι τρεις νευρώσεις που αναφέραμε. Μεταβιβαστική είναι η νεύρωση που έχει κάποιο ασυνείδητο περιεχόμενο, το οποίο μπορεί να κρυφτεί στο σύμπτωμα, έχεις αυτή την δυσκολία του συμπτώματος, αλλά κατά τα άλλα είσαι καλά. Δηλαδή μπορεί να φοβάσαι τις γάτες και να γίνεται εφιάλτης όταν βρίσκονται γύρω σου. Αλλά αν δεν υπάρχει γάτα κοντά είσαι μια χαρά. Στην τραυματική νεύρωση (Διαταραχή μετατραυματικού στρες), το άγχος, η ανάκληση της τραυματικής σκηνής, η αποφυγή οποιουδήποτε πράγματος που την ανακαλεί, οι εφιάλτες μέρα νύχτα, δεν σταματάνε με τίποτα. Δηλαδή ο άνθρωπος που ήταν μέσα στο ατύχημα, θα βλέπει εφιάλτες ότι το αυτοκίνητο συντρίβεται και αυτός τραυματίζεται ή ο συνεπιβάτης σκοτώνεται, δηλαδή θα ξαναζεί την τραυματική σκηνή.
Δεν είναι ένας τρόπος αυτός όμως να προστατευθεί;
Είναι ένας τρόπος να «μεταβολίσει» σιγά σιγά, με επώδυνο τρόπο την τραυματική σκηνή, επανεκδίδοντάς την. Έτσι μπορεί να την «επεξεργαστεί», όσο χρειαστεί, για να μπορέσει να την ξεπεράσει.
Επομένως δεν είναι και τόσο αρνητικό.
Όχι, το αντίθετο, είναι απαραίτητο να γίνει έτσι, δηλαδή να υπάρξει αυτή η τραυματική συμπτωματολογία, ώστε το άτομο να επιβιώσει ψυχικά. Ωστόσο από την άλλη μεριά, αυτά τα συμπτώματα, του καταστρέφουν τη ζωή στην καθημερινότητα μέχρι να συμβεί η ψυχική επεξεργασία του τραύματος.
Αλλά εσείς οι ψυχίατροι τέλος πάντων, δεν τους αφήνετε να κάτσουν ένα χρόνο, να απολαύσουν την ταλαιπωρία τους και να τους φύγει.
Το πρόβλημα στις διαταραχές μετατραυματικού στρες είναι ακριβώς ότι δεν απολαμβάνουν οι άνθρωποι την «ταλαιπωρία» τους. Αυτό συμβαίνει στις μαζοχιστικές καταστάσεις. Στις διάφορες μορφές μαζοχισμού, κατά έναν παράδοξο τρόπο, το να υποφέρει το άτομο τού προκαλεί ηδονή σε ένα ασυνείδητο επίπεδο και συχνά και σε συνειδητό, όπως στον ερωτογενή μαζοχισμό. Αυτό που λες συμβαίνει στην υστερία. Όταν κάποιος μπορεί να έχει παράλυτο το πόδι του, ή να μην ακούει αλλά νιώθει καλά και αδιαφορεί για το σύμπτωμα, δεν τον πολυπειράζει. Αν τον ενδιαφέρει να θεραπεύσει αυτήν τη διαταραχή προσφεύγει στον ψυχαναλυτή για να θεραπευτεί. Εάν έχει βρει μια ψυχική «λύση» μέσα στο σύμπτωμα του και έχει «βολευτεί» με αυτό και δεν προσφύγει σε βοήθεια δεν μπορείς να κάνεις τίποτα. Όμως στην περίπτωση που ο άλλος είναι έτοιμος να αυτοκτονήσει, που αρχίζει και παίρνει ναρκωτικά για να μαλακώσει τον πόνο του, που αρχίζει να έχει αγωνία και δεν μπορεί να κοιμηθεί και πετάγεται δέκα φορές στον ύπνο από εφιάλτες ή που έχει καταδιωκτικό παραλήρημα που του καταστρέφει την οικογενειακή και κοινωνική ζωή… κάτι πρέπει να κάνεις.
Μήπως συμβάλλει και αυτή η ευκολία της πρόσβασης στα φάρμακα; Γνωρίζουν πια οι άνθρωποι ότι υπάρχουν τα φάρμακα και αυτό τους καθησυχάζει, ότι δηλαδή πηγαίνοντας στον γιατρό θα λυθεί και το πρόβλημα;
Όχι δεν έρχονται στον γιατρό δυστυχώς. Αν πήγαιναν στον γιατρό θα ήταν καλά. Πηγαίνουν κατευθείαν στο αλκοόλ ή στο ναρκωτικό για να ξεχάσουν. Ψάχνουν την αναισθησία του πόνου.
Ο Φρόιντ λοιπόν, με τις νευρώσεις έδωσε ερμηνεία στο ασυνείδητο περιεχόμενο που προκαλεί ψυχικές διαταραχές ή συμπτώματα. Μετά μελέτησε τις τραυματικές νευρώσεις, όπου έχεις το φοβερό άγχος να βγεις έξω μήπως και ξανασυναντήσεις τέτοιο κίνδυνο, και οτιδήποτε θυμίζει τον κίνδυνο. Δηλαδή δεν ξαναμπαίνεις σε τρένο ή δεν ξαναμπαίνεις σε αεροπλάνο, ή δεν βγαίνεις έξω από το σπίτι, μέρα νύχτα έρχεται με τρόμο ο εφιάλτης του τραυματικού συμβάντος.
Είναι δύσκολο πράγμα αυτή η κατάσταση και κρατάει μέχρι να μπορέσει ο οργανισμός μόνος του -αν τον αφήσεις- να ξεπεράσει το μετατραυματικό στρες. Αν μπορέσει να το ξεπεράσει, κρατάει περίπου τρεις-τέσσερις μήνες, το πολύ έξι. Αλλά όπως είπα πιο πάνω εάν διαρκέσει περισσότερο από έξι μήνες, παγιώνεται η τραυματική κατάσταση και γίνεται Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες. Είναι αυτό που συμβαίνει με τους βετεράνους στρατιώτες που συχνά αυτοκτονούν, γίνονται αλκοολικοί, τοξικομανείς, αναπτύσσουν ψυχωσικά συμπτώματα για να αποφύγουν τον πόνο.
Έχουμε άλλη εξέλιξη;
Ο Φρόιντ μπόρεσε να καταλάβει ότι οι ψυχώσεις εκδηλώνονται επειδή ορισμένα πράγματα της εσωτερικής ή εξωτερικής πραγματικότητας είναι αδύνατο να τα δεχθεί και να επεξεργαστεί ο ψυχισμός, όπως συμβαίνει στη νεύρωση. Αυτά τα πράγματα που ο ψυχισμός έχει απορρίψει, έχει αποκλείσει από τον ψυχισμό επιστρέφουν απ’ έξω από τον ψυχισμό σαν παραλήρημα, σαν μια νεο-πραγματικότητα.
Η ψύχωση είναι εξέλιξη της νεύρωσης ή είναι ξεχωριστό πράγμα;
Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην ψυχική οργάνωση της νεύρωσης και την οργάνωση της ψύχωσης. Στη νεύρωση το άτομο έχει πρόβλημα με τις επιθυμίες του, τον εσωτερικό του κόσμο. Όμως έχει αίσθηση της πραγματικότητας. Λέει «εντάξει, λάθος μου που φοβάμαι το ποντίκι». Ξέρει ότι είναι περίεργο αυτό που αισθάνεται και έχει να κάνει με δικές του ψυχικές δυσκολίες, όχι με την πραγματικότητα. Αντίθετα στην ψυχωτική οργάνωση το άτομο έχει πρόβλημα με την εξωτερική πραγματικότητα. Για παράδειγμα ο ψυχωσικός που έχει ιδέες καταδίωξης, είναι πεπεισμένος ότι ο τεχνίτης που μόλις διέκρινε και δουλεύει στο ΚΑΦΑΟ του ΟΤΕ της γειτονιάς είναι στην πραγματικότητα πράκτορας και κάνει δήθεν τον εργαζόμενο για να τον παρακολουθεί και να του κάνει κακό.
Αυτό το έχει εντοπίσει ο Φρόιντ. Πώς το ερμηνεύει;
Και πιο παλιά υπήρχαν ψυχίατροι που εργάστηκαν πάνω στις διάφορες μορφές ψύχωσης (παρανοϊκή, σχιζοφρένεια, μανιοκαταθλιπτική ψύχωση κλπ.) Οι ψυχωτικές εκδηλώσεις γενικά εμφανίζονται όταν το άτομο δεν μπορεί να δεχτεί την εσωτερική του πραγματικότητα και την απορρίπτει ριζικά. Π.χ. κάποιος που έχει μία ομοφυλόφιλη επιθυμία, την οποία ωστόσο είναι αδύνατον να αποδεχτεί και συνεπώς να υιοθετήσει τον ανάλογο τρόπο ζωής, μπορεί να αναπτύξει ένα παρανοϊκό ιδεασμό και ανάλογη στάση.
Ξεκινάει πάλι από την απωθημένη επιθυμία;
Ξεκινάει από επιθυμίες που δεν γίνονται αποδεκτές, που απορρίπτονται από τον ψυχισμό. Δεν πρόκειται για επιθυμίες που απωθούνται, γιατί οι επιθυμίες που απωθούνται βρίσκονται εγγεγραμμένες στον ψυχισμό, στο ασυνείδητο. Έτσι, τι θα κάνει ο ψυχωσικός; Θα κάνει παραλήρημα ότι γίνεται γυναίκα, όπως συμβαίνει στο περίφημο παράδειγμα του προέδρου Σρέμπερ ότι είναι πια γυναίκα, και θα τον γονιμοποιήσει ο Θεός με τις ακτίνες του ώστε να φτιάξει ένα νέο είδος άνθρωπου, ανώτερου. Αυτό το παραλήρημα ήταν μια προαναγγελία του επερχόμενου ναζισμού και της τρέλας για την ανωτερότητα της άριας φυλής.
Άλλη μεγάλη κατηγορία ψυχικής διαταραχής, για την οποία δίνει εξήγηση- ερμηνεία ο Φρόιντ είναι η μελαγχολία- ψυχωσική κατάθλιψη. Επειδή το άτομο δεν μπορεί να αποδεχτεί την απώλεια του αγαπημένου προσώπου και δεν μπορεί να συνεχίσει τη ζωή του χωρίς αυτό, τότε το «καταπίνει» με ένα φαντασιακό τρόπο ούτως ώστε να μην το χάσει, να μην το αποχωριστεί ποτέ. Έτσι όμως ταυτίζεται με αυτό και διατηρεί μαζί του μια σαδομαζοχιστική σχέση. Ταυτίζεται με το χαμένο αντικείμενο που έχει ενσωματώσει και έτσι το κουβαλάει μαζί του. Οι αυτομομφές που κάνει ο μελαγχολικός είναι ουσιαστικά μομφές κατά του αντικειμένου που τον εγκατέλειψε. Όταν ο μελαγχολικός απευθύνεται στον εαυτό του και λέει: «είμαι ανάξιος» ουσιαστικά, λόγω της ταύτισης του με το αντικείμενο, λέει σ’ αυτό ότι είναι ανάξιο. Έτσι βλέπεις ότι ο Φρόιντ έδωσε στην κατάθλιψη μια εξήγηση που δεν υπήρχε μέχρι τότε. Το ίδιο έκανε βέβαια και με το πένθος που είναι φυσιολογική αντίδραση στην απώλεια. Δηλαδή η μελαγχολία αντιστοιχεί στην αδυναμία του ατόμου να κάνει ένα φυσιολογικό πένθος.
Η κατάθλιψη είναι νεύρωση ή ψύχωση;
Μερικές φορές η κατάθλιψη είναι μία νευρωτική συνθήκη, συνήθως αντιδραστική σε κάποιες δυσμενείς καταστάσεις για το άτομο και μετά κάποια περίοδο εμφανίζει ύφεση ή υποχωρεί. Υπάρχει βέβαια και η περίπτωση να είναι σοβαρή κατάθλιψη και στο πλαίσιό της να εμφανίσει και ψυχωσικές εκδηλώσεις. Στην εποχή μας η κατάθλιψη συχνά εμφανίζεται στο πλαίσιο μιας οριακής παθολογίας ή μιας ναρκισσιστικής διαταραχής.
Όλα αυτά έργο του Φρόιντ;
Όλα αυτά βασίστηκαν σε ένα συστηματικό έργο του Φρόιντ που μέχρι το θάνατό του δεν σταμάτησε να επισκέπτεται και να επανεξετάζει ακόμα και να ανασκευάζει, κρατώντας ωστόσο πάντα τα θεμέλια.
Πόσα χρόνια περνάνε για να το ολοκληρώσει; Ή δεν ολοκληρώνει;
Μέχρι το τέλος της ζωής του εργάστηκε πάνω σε θεωρητικά, κλινικά ζητήματα της ψυχανάλυσης και επιχείρησε να εξηγήσει φαινόμενα που άπτονται της θρησκείας, του πολιτισμού, και της μαζικής ψυχολογίας. Τελικά άφησε ένα ολοκληρωμένο έργο. Σε αυτό εξετάζει επίσης τις διαστροφές, π.χ. τον φετιχισμό, υποστηρίζει την σημασία του μαζοχισμού (με την έννοια μιας πρωτογενούς αντοχής, μιας πρωτογενούς υπομονής) για την ψυχική λειτουργία. Στα ώριμα χρόνια της ζωής του, δηλαδή μετά το 1920 παρουσιάζει μια νέα θεωρία για το πώς είναι φτιαγμένος ο ψυχισμός. Κάποια χρόνια νωρίτερα είχε υποστηρίξει ότι το ψυχικό όργανο (ψυχισμός) αποτελείται από τρία συστήματα. Το ασυνείδητο, το προσυνειδητό και το συνειδητό. Αυτή η δομή του ψυχισμού δεν ικανοποιούσε τις θεωρητικές του απαιτήσεις για την εξήγηση κάποιων ιδιαίτερων ψυχικών καταστάσεων, όπως π.χ. της τραυματικής νεύρωσης, του ψυχαναγκασμού της επανάληψης, της αρνητικής θεραπευτικής αντίδρασης (η ψυχανάλυση προχωράει αλλά ο ασθενής αισθάνεται χάλια) κλπ. Προτείνει έτσι μια διαφορετική δομή του ψυχισμού, τη δεύτερη τοπική. Σύμφωνα με αυτήν υπάρχει το Εκείνο, το ενεργειακό δυναμικό του ψυχισμού, απ’ όπου προέρχονται οι ενορμήσεις της σεξουαλικότητας, της αυτοσυντήρησης, της επιθετικότητας και της καταστροφικότητας. Αυτές εντάσσονται σε δυο μεγάλα ενορμητικά ρεύματα: την ενόρμηση ζωής και την ενόρμηση θανάτου. Αυτές οι ενεργειακές δυνάμεις παίρνουν ψυχική μορφή στη συνάντησή τους με την πραγματικότητα, στο βαθμό που αναπτύσσεται το Εγώ. Το Εγώ είναι το κύριο σύστημα διαχείρισης των ενεργειακών απαιτήσεων αυτού του δυναμικού (Εκείνο), των ηθικών επιταγών του Υπερεγώ, το οποίο είναι κληρονόμος των οιδιπόδειων απαιτήσεων και της αναγκαιότητας που επιτάσσει η πραγματικότητα.
Μπορείς να μας πεις περισσότερα για τα διάφορα συστήματα του ψυχισμού;
Μπορούμε να πούμε ότι το «Εκείνο» περιλαμβάνει την ενστικτώδη ενέργεια που επιζητά να ικανοποιηθεί. Στις δυνάμεις του «Εκείνο» θα μπορούσαμε να συμπεριλάβουμε τις απωθημένες επιθυμίες αλλά και τη σεξουαλική και επιθετική ενστικτώδη ενέργεια. Οι ενστικτώδεις δυνάμεις της αυτοσυντήρησης επίσης μπορεί να ενταχθούν σε αυτόν τον τόπο, το «Εκείνο». Οι δυνάμεις που είναι υπέρ της ζωής ονομάζονται ενορμήσεις ζωής. Αυτές κατατείνουν στο να συνδέσουν διάφορες ψυχικές ενότητες ή παράγωγα μεταξύ τους. Αντιθέτως οι ενορμήσεις θανάτου κατατείνουν, κατά τον Φρόιντ, να επαναφέρουν τον οργανισμό σε ανοργανική κατάσταση. Πρόκειται για δυνάμεις που χωρίζουν ενότητες, τις αποσυνδέουν. Γενικότερα μπορούμε να πούμε ότι οι ενστικτώδεις δυνάμεις στη διαδικασία εξανθρωπισμού και μέσα από μια ψυχική επεξεργασία μετατρέπονται σε ενορμήσεις του ανθρώπου που ζει σε πολιτισμό και σε κοινότητες. Οι ενορμήσεις είναι μια ψυχική ενέργεια που έχει εκπαιδευτεί, έχει εξανθρωπιστεί κατά την ανάπτυξη τού μικρού ανθρώπου και ωριμάζει. Αυτή η ενορμητική ωρίμανση λαμβάνει χώρα προοδευτικά, καθώς το άτομο περνάει από μια φάση σε μια άλλη (στοματική, πρωκτική, φαλλική και οιδιπόδεια οργάνωση κλπ.) και έτσι μέσα από την αναπαραστατική λειτουργία του Εγώ, αυτές οι φάσεις εκπροσωπούνται αποκτώντας ένα ψυχικό περιεχόμενο. Η ενόρμηση δεν είναι πια ωμό ένστικτο, όπως είναι στον πίθηκο ή στο ψάρι.
Το Εγώ, ίσως ο πιο σημαντικός τόπος του ψυχισμού, διαμορφώνεται στη συνάντηση του «Εκείνο» με την πραγματικότητα και συνεχώς αναβαθμίζεται ψυχικά, καθώς το άτομο αναπτύσσεται -εάν δεν προκύψουν τραυματικές καταστάσεις. Το Εγώ θα πρέπει να διαχειριστεί την επιτακτική ανάγκη των ενορμήσεων για άμεση ικανοποίηση. Όμως επειδή οι ενορμήσεις επιτρέπεται να εκφραστούν μόνο σε μορφές και πλαίσια αποδεκτά από την εξωτερική πραγματικότητα, το παιδί μέχρι να αυτονομηθεί σωματικά και ψυχικά θα χρειαστεί τη βοήθεια των γονιών του για να διαχειριστεί τις ενορμήσεις και τελικά να τις εκπαιδεύσει. Οι γονείς το βοηθούν με την αγάπη, την φροντίδα και τις απαγορεύσεις τους, μέχρι προοδευτικά το παιδί να τους εσωτερικεύσει και να μπορέσει το ίδιο το Εγώ να αναλάβει αυτή τη διαχείριση μόνο του. Σιγά σιγά αυτήν τη γονεϊκή αγάπη, στήριξη κλπ. πρέπει να τις αναλάβει το Εγώ. Στη συνάντηση όμως του Εγώ με το περιβάλλον (οικογένεια, κοινότητα), μαθαίνει τους νόμους. Μαθαίνει πώς πρέπει να φέρεται, έχοντας ως οδηγό σ’ αυτήν τη στάση του τις ηθικές αξίες των γονιών και γενικότερα των προγόνων. Η ταύτιση με τους γονείς σε αυτήν τη λειτουργία τους αποτελεί και τη βάση του Υπερεγώ, του τρίτου τόπου του ψυχισμού.
Άρα μέσα από αυτές τις σύνθετες διαδικασίες διαμορφώνεται και το Υπερεγώ.
Ναι, ακριβώς, μέσα στη συνάντηση του εαυτού με την πραγματικότητα ένα κομμάτι του Εγώ που ταυτίζεται με την ηθική παρακαταθήκη των γονιών αυτονομείται και διαμορφώνεται το Υπερεγώ. Το οποίο ωριμάζει μετά την κατάκτηση της οιδιπόδειας οργάνωσης του ψυχισμού, μετά την εφηβεία. Και έτσι τελικά το Εγώ βρίσκεται να έχει τρία αφεντικά, τα οποία οφείλει ακατάπαυστα να υπηρετεί: Ένα είναι το Εκείνο που σου λέει « θέλω, θέλω, θέλω, θέλω, θέλω». Δεύτερο είναι το Υπερεγώ, το οποίο διαρκώς παραγγέλνει «πρέπει, πρέπει, πρέπει». Και τρίτο αφεντικό είναι η αδήριτη αναγκαιότητα της πραγματικότητας.
Ο εαυτός πού μπλέκει σε όλα αυτά;
Ο εαυτός είναι η αναπαράσταση που έχει το Εγώ για την ψυχοσωματική ενότητα του ατόμου, για το είναι του και το πώς αυτό σχετίζεται με τον κόσμο.
Εγώ και Εαυτός δεν συμπίπτουν, απαραιτήτως;
Όχι, είναι αυτό που είχαμε συζητήσει σε προηγούμενη συνάντησή μας. Σε αυτήν μπορεί κάποιος να ξαναδιαβάσει και να θυμηθεί αυτήν τη διαφοροποίηση του Εγώ με τον Εαυτό. Μόνο εδώ να υπογραμμίσω ότι συχνά ο ψεύτικος εαυτός μας, είναι ο εαυτός που είναι συμμορφωμένος με την αναγκαιότητα της πραγματικότητας. Στην αρχή στο οικογενειακό περιβάλλον και ύστερα στον κόσμο ώστε να μην έχουμε «προβλήματα».
Και ένας άλλος εαυτός που μπορεί να είναι πιο κρυφός.
Ο πιο αληθινός, που πολλές φορές για να τον προστατεύσουμε τον έχουμε κρύψει τόσο πολύ καλά μέσα μας ώστε δεν τον γνωρίζουμε.
Μετά το 1920 λοιπόν που ο Φρόιντ αναλύει με αυτόν το διαφορετικό τρόπο την ερμηνευτική του μέθοδο δεν έχουμε άλλη εξέλιξη; Εκεί τελειώνει;
Μετά την εισαγωγή των ενορμήσεων ζωής και των ενορμήσεων θανάτου το 1920, και στη συνέχεια την εισαγωγή της δεύτερης τοπικής (Εκείνο, Εγώ, Υπερεγώ) ανοίγονται νέοι δρόμοι για να διερευνήσει σκοτεινά μέχρι τότε σημεία στην ψυχαναλυτική θεωρία. Ξεφεύγει πια από την μονοσήμαντη σημασία, όπως για παράδειγμα στο υστερικό σύμπτωμα να βρει μια πρώτη τραυματική αιτία. Βλέπει πια τα πράγματα πιο σφαιρικά, αναφέρεται σε όλες τις διαστάσεις του ψυχισμού και στις σχέσεις ανταγωνισμού και συνεργασίας που έχουν οι επιμέρους ενορμητικές δυνάμεις και τα επιμέρους συστήματα μέσα στον ψυχισμό, ώστε να σχηματιστεί μια κατά το δυνατόν σταθερή ταυτότητα και προσωπικότητα. Δηλαδή το σημαντικό πια είναι όλη η ψυχική ιστορία του ατόμου, δεν είναι μόνον ένα μικρό ή μεγαλύτερο παιδικό τραύμα. Πλέον στην ανάλυση μας ενδιαφέρει η λειτουργία και η δομή του ψυχισμού. Δηλαδή το πώς σχηματίζεται ο ψυχισμός στην αρχή της ζωής, πώς αναπτύχθηκε στα διάφορα στάδια το άτομο και οι ενορμήσεις του και τα επιμέρους ψυχικά συστήματα. Όπως έλεγα, το άτομο αναπτύσσεται σωματικά, συνεπώς πρέπει ανάλογα να αναπτυχθούν και οι ενορμήσεις. Έτσι σε πρώτη φάση εκδηλώνονται οι στοματικές ενορμήσεις.
Μετά είναι το πρωκτικό στάδιο, εκδηλώνονται οι πρωκτικές ενορμήσεις, δηλαδή παρακολουθείς την ωρίμανση των ενορμήσεων να συμβαίνουν ανάλογα με τα διαδοχικά στάδια. Μετά το πρωκτικό είναι το φαλλικό στάδιο.
Αυτά τελειώνουν στην ηλικία των τεσσάρων ή πέντε ετών.
Ναι, από εκεί και πέρα είναι η λανθάνουσα περίοδος, μια περίοδος αναμονής μέχρι να προσεγγίσει την εφηβεία, οπότε αρχίζουν και δοκιμάζονται στη ζωή τα παιδιά στην ψυχοσωματική εξελικτική πορεία τους να γίνουν ενήλικες. Είναι η περίοδος όπου το ασχημόπαπο γίνεται κύκνος. Όταν όμως προκύψουν τραυματικές καταστάσεις, όπως κακοποίηση, παραμέληση κλπ. τότε μπορεί να προκύψουν πολλά σοβαρά προβλήματα (ψυχικές διαταραχές, προβλήματα χαρακτήρα και συμπεριφοράς, αυτοκτονία, αυτοτραυματισμοί κλπ.).
Μετά τα 18-20 έχεις τελειώσει όμως…
Ναι, έχει τελειώσει η εφηβεία. Αλλά αρχίζουν άλλες ωριμοποιητικές διαδικασίες για το άτομο. Αυτό θα συναντήσει στη ζωή του πολλές κρίσεις μέχρι το θάνατό του. Και κάθε φορά θα καλείται ο ψυχισμός, ιδιαίτερα το Εγώ να αντιμετωπίσει τις όποιες δυσκολίες.
Μετέπειτα όμως δεν αναδιαμορφώνεται το ψυχικό επίπεδο;
Όχι οι βάσεις από «μπετόν αρμέ» έχουν φτιαχτεί μέχρι τα πέντε χρόνια.
Υπήρξαν άλλοι ψυχαναλυτές που είχαν διαφορετική άποψη γι’ αυτό το θέμα;
Όχι. Μετά δόθηκαν άλλες ερμηνείες. Ήταν η Μέλανι Κλάιν που έδωσε σημασία στη σχέση του μιικρού παιδιού με το αντικείμενο, ειδικά με τη μητέρα και τις πρώιμες φαντασιώσεις και επιθυμίες του παιδιού. Υπήρξαν επίσης ο Βίννικοτ, ο Μπιόν, οι οποίοι πρότειναν κάπως διαφορετικά μοντέλα κατανόησης του ψυχισμού. Οι απόψεις αυτών των δύο ερευνητών – ψυχαναλυτών χαίρουν ευρείας αποδοχής στην παγκόσμια ψυχαναλυτική κοινότητα. Μετά ο Λακάν, ο οποίος ανέπτυξε πολύ ενδιαφέρουσες απόψεις για τη δόμηση του ασυνείδητου σε σχέση με τη γλώσσα ή με την κατανόηση της ψύχωσης. Γενικά στην πορεία του διεθνούς ψυχαναλυτικού κινήματος από το 1895 μέχρι σήμερα, υπήρξαν σπουδαίοι ψυχαναλυτές που συμπλήρωσαν το Φροϊδικό οικοδόμημα και προχώρησαν την εργασία του ιδρυτή της ψυχανάλυσης.
Έγινε κάποια καθοριστική αλλαγή ή απλώς ήταν συμπληρώματα;
Δεν ήταν απλά κάποια συμπληρώματα. Ήταν και θεωρητικές προτάσεις για την ψυχική λειτουργία γενικότερα. Ειδικά ο Ντόναλντ Γουίννικοτ και ο Γ. Ρ. Μπίον έδωσαν ιδέες -ο πρώτος για τη σχέση του παιδιού με τη μητέρα και τη σημασία της δημιουργίας ενός χώρου παιχνιδιού στον ψυχισμό και ο δεύτερος για τον τρόπο που λειτουργεί η σκέψη. Ιδέες που είναι ευρύτατα αποδεκτές. Ιδιαίτερα τη σημασία της πρώιμης σχέσης του παιδιού με τη μητέρα, ανέδειξε εξαιρετικά ο Ρενέ Σπιτς, ο οποίος έδειξε πώς δημιουργείται ο ιδρυματισμός που οδηγεί στο μαράζωμα του παιδιού, όταν το παιδί έχει εγκαταλειφθεί μετά τη γέννηση. Παλιότερα το πεπρωμένο αυτών των παιδιών στο μεγαλύτερο ποσοστό τους ήταν ο θάνατος από έλλειψη αγάπης. Ο Spitz επίσης παρατήρησε ότι εάν στους πρώτους μήνες της ζωής η σχέση με τη μητέρα είναι ικανοποιητική και ξαφνικά εκείνη εξαφανιστεί εκδηλώνεται η ανακλητική κατάθλιψη. Είναι πράγματα σπουδαία που έγραψαν άλλοι άνθρωποι αναλυτές, αλλά οι βάσεις ήταν από τον Φρόιντ. Ωστόσο κάποιοι πρότειναν άλλα μοντέλα και εμπλούτισαν.
Ήταν αισιόδοξος ο Φρόιντ για τη θεραπεία μιας ψυχής; Αυτή η περιβόητη φράση ότι κάποτε θα βρεθούν φάρμακα δείχνει μάλλον απαισιοδοξία σχετικά με το αν κάποιος μπορεί να θεραπευθεί μόνο με τον λόγο…
Ναι. Δείχνει ας πούμε και τα περιθώρια θεραπευτικής δράσης του λόγου και της αγάπης. Αλλά και γενικότερα υπάρχουν ορισμένες ψυχικές διαταραχές όπου παράλληλα με την ψυχαναλυτική θεραπεία χρειάζεται οπωσδήποτε και φαρμακευτική αγωγή, όπως σε ορισμένες μορφές αγχωδών διαταραχών, καταθλίψεων, ψυχώσεων, ιδιαίτερα στη σχιζοφρένεια.
Δηλαδή δεν είναι τόσο μεγάλα τα περιθώρια.
Δεν είναι τόσο μεγάλα. Και θα ήταν ευχής έργον να υπάρξει μια μαγική λύση, ιδιαίτερα για τους ανθρώπους που υποφέρουν ψυχικά. Δηλαδή επιθυμούν με κάποιο μαγικό φάρμακο να γίνει επανόρθωση και σε βιολογικό επίπεδο. Αλλά εκείνο που κατάλαβε, νομίζω, ο Φρόιντ είναι ότι στην ανθρώπινη συνθήκη δεν υπάρχει ευτυχία. Δεν μπορεί ο άνθρωπος να είναι ευτυχής. Έχει στιγμές ευτυχίας, αλλά και στιγμές επώδυνες. Και γι’ αυτό σε κάποια δεύτερη φάση το είδε αλλιώς το πράγμα. Και λέει, το ζήτημα για τον άνθρωπο είναι να μπορεί να δουλεύει και να αγαπάει.
Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουμε κάτι σχετικά με τις σωματικές διαταραχές. Είδαμε στην αρχή της συζήτησης μας για τις νευρώσεις ότι υπάρχουν διαταραχές, όπου το σώμα πλήττεται, όπως στην υστερία, ενώ δεν υπάρχει οργανικό υπόστρωμα. Παραλύει το χέρι ή το πόδι ή τυφλώνεται ο άλλος, αλλά είναι παροδικό. Δεν υπάρχει κάποιο οργανικό υπόβαθρο για αυτήν τη παράλυση, την αφωνία ή ακόμη και την κώφωση. Έχουν ένα ασυνείδητο περιεχόμενο αυτές οι σωματομετατροπές. Δηλαδή σε κάτι παραπέμπουν. Υπάρχουν όμως οργανικές σωματοποιήσεις όπως είναι οι ασθένειες κατά κρίσεις, όπως ο πονοκέφαλος, η σπαστική κολίτιδα, το άσθμα κλπ., οι οποίες παρουσιάζουν διαταραχές λειτουργιών.
Αυτές είναι οι ασθένειες κατά κρίσεις. Τις ονομάζουμε έτσι διότι εμφανίζονται κατά κρίσεις, σε κάποια στιγμή που ο ψυχισμός υφίσταται μια κάμψη.
Το ίδιο είναι και τα αυτοάνοσα;
Νόσοι όπως τα αυτοάνοσα, ο καρκίνος, ορισμένες καρδιαγγειακές παθήσεις, όπως η στεφανιαία νόσος, ονομάζονται εξελικτικές ή χρόνιες νόσοι, διότι εξελίσσονται μέσα στον χρόνο, σιγά σιγά. Μερικές κατά ώσεις, άλλες χωρίς εμφανείς ώσεις, εξελίσσονται συνεχώς ανεπαίσθητα.
Με ώσεις;
Ναι οι εξελικτικές νόσοι εξελίσσονται κατά ώσεις, κατά στάδια. Δηλαδή, έχω ένα εναρκτήριο επεισόδιο σκλήρυνσης κατά πλάκας και μετά από μία κατάλληλη αγωγή υπάρχει μία σχετική ύφεση. Ωστόσο μπορεί να συμβεί κάτω από ορισμένες συνθήκες μία δεύτερη κρίση –ώση της νόσου. Αυτές οι ασθένειες που συμβαίνουν δεν αντιστοιχούν σε κάποιο ασυνείδητο περιεχόμενο, όπως συμβαίνει στην υστερία. Είναι ο ίδιος ο οργανισμός που θα ανταποκριθεί σωματικά, όχι ψυχικά στο τραυματικό ερέθισμα. Δεν θα θα απαντήσει ο ψυχισμός σε αυτό το ερέθισμα με κάποιο ψυχικό παράγωγο όπως π.χ. στην φοβία, αλλά με σωματικά συμπτώματα. Επιμένω πιο πολύ στην υστερία γιατί σε αυτή την περίπτωση υπάρχει σωματοποίηση που αντιστοιχεί σε κάποιο κρυφό– ασυνείδητο περιεχόμενο. Ενώ ένας καρκίνος δεν έχει κάποιο κρυφό-ασυνείδητο περιεχόμενο.
Δεν έχει, λες. Γιατί λέγεται τότε ψυχοσωματικό και όχι σωματικό;
Ψυχοσωματικό το λέμε γιατί παρεμβαίνει και ένας ψυχικός παράγοντας στην εμφάνιση της νόσου. Ο καρκίνος ή το αυτοάνοσο, δεν είναι μόνο ψυχοσωματική νόσος, είναι μία νόσος πολυπαραγοντική. Διαδραματίζει σημαντικό ρόλο ο γονιδιακός παράγοντας, όπως επίσης η διατροφή και οι κακές συνήθειες, ο αλκοολισμός. Ο περιβαλλοντικός παράγοντας είναι πιο σημαντικός από τον γενετικό.
Έτσι από την πλευρά μας χρησιμοποιούμε το συνθετικό «ψυχό» γιατί υπάρχει και ο ψυχολογικός παράγοντας. Έχουμε διεξάγει πολλές έρευνες που δείχνουν ότι οι απώλειες, η χρόνια κατάθλιψη, το άγχος, το στρες επηρεάζουν το ανοσοποιητικό. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν διεξαχθεί πάμπολλες έρευνες για τη νοσογόνο επίδραση του στρες στον οργανισμό.
Ναι αλλά εάν θεραπεύσεις το στρες, θεραπεύεις και το αυτοάνοσο;
Όχι, το αυτοάνοσο αφήνει τα σημάδια του. Όταν εκδηλωθεί έχει πια πάρει τον δρόμο του. Απλώς εάν μειωθεί το στρες το άτομο έχει καλύτερη πρόγνωση. Αν πάρει επιπλέον και αντικαταθλιπτικά και κάνει και ψυχοθεραπεία, τότε έχει ακόμη καλύτερη πρόγνωση.
20°
