Αναστάσιος Μπονάκης: Ύπνος, ο σύμμαχος που παραβλέπουμε

Το να χτίσουμε ψυχική και σωματική ανθεκτικότητα σημαίνει να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε πάνω στα αυτονόητα. Αλήθεια, υπάρχει τίποτα πιο αυτονόητο από τον ύπνο; Ο ύπνος είναι στο κέντρο της επιστημονικής συζήτησης ως ένας από τους βασικούς πυλώνες της καλής υγείας, όμως ο τρόπος ζωής μας μας κάνει να τον υποτιμάμε: κοινωνικοποιούμαστε αργά, τρώμε αργά, κοιμόμαστε αργά, με την οθόνη του κινητού στο χέρι. Με αυτές τις σκέψεις επισκέφτηκα τον κ. Αναστάσιο Μπονάκη στο ιατρείο του, καθώς, εκτός από αναπληρωτής καθηγητής νευρολογίας στο ΕΚΠΑ και υπεύθυνος της Μονάδας Κλινικής Νευροφυσιολογίας στο Νοσοκομείο Αττικόν, είναι υπνολόγος, διαπιστευμένος από την Ευρωπαϊκή Εταιρεία Έρευνας Ύπνου, με την ερευνητική και κλινική του δραστηριότητα να εστιάζεται κυρίως στις διαταραχές ύπνου και την επιληψία.

«Ο ύπνος αποτελεί το 1/3 του 24ώρου μας. Κι αυτό που δεν συνειδητοποιούμε είναι ότι κρύβει τα δικά του μυστικά, κι όταν διαταραχτεί, μπορεί να παραγάγει παθολογία. Ως νευρολόγος, έρχομαι αντιμέτωπος με ανθρώπους που θέλουν απαντήσεις σε προβλήματα υγείας και αισθάνονται ότι είναι ο εγκέφαλος που πάσχει. Δεν έχουν άδικο, αλλά δεν είναι μόνο ο εγκέφαλος – πάντα έχουμε ένα σώμα που πάσχει και μια ψυχή. Ο ύπνος είναι ένα κομμάτι της συνολικής λειτουργίας του ανθρώπινου οργανισμού που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην ψυχική, νοητική και σωματική υγεία. Είναι μια στιγμή τόσο σημαντική για το σώμα, που, αν δεν γίνεται σωστά, θα δημιουργήσει προβλήματα», λέει ο καθηγητής και ξεκινάει να μιλάει για όλα αυτά που γίνονται στον ύπνο μας, βοηθώντας μας να καταλάβουμε τι είναι τα όνειρα.

«Η μέρα είναι αφιερωμένη κατά κύριο λόγο στην επιβίωσή μας: τρώω, πίνω, παίρνω ενέργεια, συλλέγω πληροφορίες και αλληλεπιδρώ με το περιβάλλον. Διαμορφώνω συμπεριφορές που θα με βοηθήσουν να λειτουργήσω στις εκάστοτε συνθήκες και ανάγκες. Η νύχτα έρχεται να δώσει αξία σε όλα αυτά που έγιναν την ημέρα και να ενδυναμώσει τα χρήσιμα».

Η λειτουργία του ύπνου ξεκινάει όταν πέφτει το φως, με τη δύση του ηλίου. «Τότε είναι που η έκκριση της μελατονίνης μάς δίνει ένα σήμα να αλλάξουμε λειτουργική κατάσταση – γιατί το σκοτάδι δεν είναι φιλικό περιβάλλον για έναν ημερόβιο οργανισμό. Χρειάζεται, λοιπόν, να μπούμε σε μια συμπεριφορική και νοητική διαδικασία πιο μαζεμένη, να πάμε σε ένα ήσυχο περιβάλλον, να απομονωθούμε, να είμαστε λιγότερο εκτεθειμένοι σε κινδύνους. Και όταν μπούμε στη λειτουργία του ύπνου, κλείνουν οι πόρτες της μνήμης όπως την ξέρουμε κι αποκοβόμαστε από το περιβάλλον, ενώ μέσα μας γίνεται ασυνείδητα ένα πολύ σημαντικό ενδροκρινολογικό, αναγεννητικό για τα κύτταρα και την άμυνά μας έργο. Στον ύπνο, ο εγκέφαλός μας δεν κοιμάται. Δουλεύει ακατάπαυστα με ένα ασυνείδητο νοητικό έργο που λέγεται όνειρο».

― Πώς θα περιγράφατε αυτό το νοητικό έργο της νύχτας, που είναι τα όνειρα;

Από τότε που γεννηθήκαμε δομούμε ασταμάτητα στον εγκέφαλό μας βάσεις δεδομένων από πληροφορίες που συλλέγουμε κατά την εγρήγορση.Το σύστημα επικοινωνίας μας με το περιβάλλον είναι ανοιχτό, ώστε να περνάνε πληροφορίες προς τον εγκέφαλο μέσω των αισθήσεων, οι οποίες φτάνουν στον φλοιό του εγκεφάλου. Εκεί αναγνωρίζονται, αν είναι παλιές, υποψήφιες για μονιμοποίηση, ή αν είναι καινούργιες και χρήσιμες. Εικόνες και πληροφορίες ρέουν συνέχεια προς τον εγκέφαλο, χωρίς να το συνειδητοποιούμε, και με αυτές τις πληροφορίες αποκτά αξία ο κόσμος τριγύρω μας.

Για παράδειγμα: πότε έμαθα τη λέξη «ποτήρι», ότι δηλαδή είναι το αντικείμενο που έχει αυτό το συγκεκριμένο σχήμα και το χρησιμοποιώ για να βάζω μέσα υγρά, κανένας μας ποτέ δεν θα θυμηθεί. Ή, κάποια στιγμή έμαθα τον φόβο, π.χ. ότι ένα λιοντάρι είναι επικίνδυνο και μπορεί να με σκοτώσει. Πότε; Άγνωστο. Εκεί ο ύπνος φαίνεται ότι παίζει σημαντικό ρόλο με το νοητικό του έργο, που λογικά είναι η ονειρική δραστηριότητα.

― Τα όνειρά μας νομίζουμε ότι διαρκούν πολύ λίγο. Ή λέμε πως δεν θυμόμαστε τα όνειρά μας.

Νομίζουμε ότι ονειρευόμαστε για δευτερόλεπτα, όμως ονειρευόμαστε συνέχεια. Επιπλέον, τα όνειρα δεν πρέπει να τα θυμόμαστε. Είναι μια γνώση που μου προσφέρει κάθε βράδυ ο εγκέφαλός μου χωρίς να το καταλαβαίνω. Όταν γεννιόμαστε δεν ξέρουμε τίποτα, σιγά σιγά, όπως είπαμε, αποκτούμε μνήμες που διαμορφώνουν τη θέση μας στον κόσμο, κι έτσι αντικαθιστούμε τα ένστικτα με την εκούσια συμπεριφορά και γινόμαστε όλο και πιο ανεξάρτητοι.

Όλες αυτές οι μνήμες εγχαράσσονται στον ύπνο, ο οποίος έχει διάφορα λειτουργικά στάδια. Στο στάδιο non-REM, ή βραδέων κυμάτων, φαίνεται ότι εγχαράσσονται μνήμες που δηλώνουν κάτι το μη συναισθηματικό, π.χ. αντικείμενα. Ενώ στο στάδιο REM εγχαράσσονται μνήμες που έχουν συναισθηματικό φορτίο, και είναι πάρα πολύ σημαντικές γιατί μας μαθαίνουν τον φόβο, τη χαρά, το δέσιμο με τον άλλον... Άρα μας μαθαίνουν την επιβίωση – από τι να προστατευτούμε και τι να πλησιάσουμε. Πόσες φορές έχουν περάσει όλες αυτές οι εικόνες το βράδυ στον ύπνο μου; Πιθανότατα πάρα πολλές. Το έχω συνειδητοποιήσει; Όχι. Τη νοητική λειτουργία της νύχτας δεν τη θυμόμαστε, είναι εκεί για να μας εκπαιδεύει και για να μας μάθει να επιβιώνουμε.

― Μας λέτε ότι την ώρα που κοιμόμαστε εμπεδώνουμε τις πληροφορίες που αποκτούμε κατά τη διάρκεια της μέρας; Δηλαδή ότι χτίζεται η μνήμη μας;

Ακριβώς, όλα κάποια στιγμή μπήκαν μέσα μας και απόκτησαν ένα νόημα. Και ο ύπνος είναι ένα εργαστήριο, όπου η μνήμη γίνεται πια κτήμα μας. Ένα παιδάκι, όταν γεννηθεί, είναι 8 ώρες σε εγρήγορση, 8 ώρες σε έναν ύπνο που μοιάζει με βραδέων κυμάτων και 8 ώρες σε ύπνο REM. Άρα η φύση τα έχει χωρίσει ώστε, όταν έρθω στον κόσμο, έχω 8 ώρες για να συλλέγω καινούργιες πληροφορίες, 8 ώρες για να αναπτύσσομαι και να εμπεδώνω τις νέες εμπειρίες –γιατί στο στάδιο βραδέων κυμάτων εκκρίνεται η αυξητική ορμόνη και εγχαράσσονται μνήμες– και 8 ώρες για να χτίσω συμπεριφορές επιβίωσης και συναισθηματικές εμπειρίες για να μπορέσω να σταθώ σε έναν κόσμο γεμάτο κινδύνους και προκλήσεις.

― Άρα τα όνειρα δεν είναι απλώς «τα όνειρα που θυμόμαστε» – για να το πούμε έτσι.

Ελάχιστα πράγματα θυμόμαστε από όλη τη νοητική λειτουργία του ύπνου αν ξυπνήσουμε κάποια στιγμή μέσα στη νύχτα. Το να ξυπνάμε συνέχεια και να θυμόμαστε τα όνειρά μας δεν είναι καλό, σημαίνει ότι έχουμε κάποια διαταραχή που μας αφυπνίζει. Τις περιόδους που έχουμε άγχος σίγουρα ο ύπνος μας χαλάει, δεν είναι ποιοτικός, και μας φέρνει πιο κοντά σε αφυπνίσεις – κι αν αφυπνιστώ σε στάδιο REM είναι πολύ πιο εύκολο να έχω επαφή με το ονειρικό περιεχόμενο.

Εξάλλου εμείς έχουμε ανθρώπους που ζουν το όνειρο σαν να είναι πραγματικότητα. Οι ασθενείς με ναρκοληψία μάς έχουν μάθει πολλά για το όνειρο, γιατί το βιώνουν από την πρώτη στιγμή μέχρι την τελευταία, συχνά με τα μάτια ανοιχτά. Θα είχε ενδιαφέρον μια βάση δεδομένων με όνειρα αυτών των ανθρώπων. Για παράδειγμα, το όνειρο του να παίρνω κάποιον από το χέρι, να ανοίγω το παράθυρο και να ταξιδεύω πάνω από την πόλη, το ακούμε πολύ συχνά από πολλούς τέτοιους ασθενείς – είναι πιθανό να το βλέπουμε όλοι. Όπως και το ότι βγαίνω από το σώμα μου, πηγαίνω στη γωνία του δωματίου και παρατηρώ τον εαυτό μου, κι αυτό είναι πάρα πολύ συχνό. Μέσα από τη συζήτηση με αυτούς τους ανθρώπους μαθαίνουμε πολλά και για τα δικά μας όνειρα.

Επίσης υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι έχουν διαταραχή συμπεριφοράς στο στάδιο REM, που μπαίνουν στο όνειρο και το εκδραματίζουν. Και εκεί πάλι αντιλαμβανόμαστε την ποιότητα του ονείρου και πώς αυτό λειτουργεί εν μέρει, γιατί, ό,τι βλέπουν στο όνειρό τους, το κάνουν με το σώμα τους. Συνήθως είναι βίαια όνειρα, δέχονται κάποια επίθεση και προσπαθούν να αμυνθούν, και άρα υπάρχει κίνδυνος να χτυπήσουν οι ίδιοι ή τον άνθρωπο που κοιμάται μαζί τους. Κι επειδή αυτή η διαταραχή συμβαίνει κυρίως σε άντρες, ένα 30-40% έχει πιάσει τη σύντροφο από τον λαιμό – ευτυχώς αφυπνίζονται πολύ εύκολα επειδή είναι στο στάδιο REM. Ενώ σε συμπεριφορές που συμβαίνουν στο στάδιο βραδέων κυμάτων, όπως η υπνοβασία, οι άνθρωποι δεν ξυπνούν εύκολα. Αν πας να ξυπνήσεις κάποιον που υπνοβατεί, μπορεί να αποκτήσει σύγχυση, οπότε τον γυρνάς ήσυχα στο κρεβάτι του. Είναι γεμάτος τέτοια πράγματα ο ύπνος μας.

― Υπάρχουν και διαταραχές του ύπνου που έχουν να κάνουν με την αναπνοή μας, σωστά;

Όταν κοιμόμαστε, το σύστημα της αναπνοής περνάει σε ένα αυτοματοποιημένο μοντέλο, χωρίς να χρειάζεται να κάνουμε εμείς κάτι. Η κύρια και πολύ βασική διαταραχή που μπορεί να διαταράξει την καλή αναπνευστική λειτουργία είναι η άπνοια, δηλαδή η κακή πορεία του αέρα προς τους πνεύμονες εξαιτίας αυξημένων αντιστάσεων που συναντάει στον φάρυγγα – ακόμα και πλήρους ανεπάρκειας ενός ανθρώπου σε στιγμές να εισπνεύσει, να βάλει αέρα μέσα στο πνευμονικό παρέγχυμα. Η άπνοια είναι μια διαταραχή πάρα πολύ συχνή, που έχει να κάνει με τον τρόπο της ζωής μας, με την καθιστική ζωή, με το μεταβολικό σύνδρομο, και είναι σημαντικό να αναγνωρίζεται νωρίς και να αντιμετωπίζεται.

― Αν κάποιος ροχαλίζει το βράδυ σημαίνει ότι έχει άπνοια;

Το ροχαλητό από μόνο του δεν δείχνει κακή αναπνευστική λειτουργία. Μπορεί, για ανατομικούς λόγους, να έχω στοματική αναπνοή και κάποιος αέρας στροβιλίζεται, ενώ ικανή ποσότητα περνάει προς τους πνεύμονες. Αν όμως οφείλεται σε κακή ροή του αέρα προς τους πνεύμονες, τότε συνδέεται με άπνοιες και εκεί σίγουρα θέλει ψάξιμο. Είναι ένα κλινικό στοιχείο, που μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε αν κάποιος πάσχει από αποφρακτική άπνοια. Αλλά αυτό που θα μας το πει σίγουρα, είναι μια μελέτη ύπνου. Υπάρχουν πολλά κέντρα που μπορεί να κάνει κάποιος μελέτη ύπνου. Μπορεί μια μελέτη ύπνου να πρέπει να γίνει σε εργαστήριο, υπό την επίβλεψη τεχνικού, και υπάρχει και απλοποιημένη μελέτη, που μπορεί να γίνει και στο σπίτι του ασθενή με την τοποθέτηση ενός μηχανήματος – συνήθως έτσι γίνονται αυτές οι μελέτες, αν θέλουμε να διερευνήσουμε μόνο την αναπνοή.

Κάποιος που ροχαλίζει αρκετά, πάντως, καλό θα ήταν να πάρει μια γνώμη, για να δει αν μπορεί να αντιμετωπιστεί, ή να βρει έναν τρόπο ανατομικά να το φτιάξει. Γιατί αφενός, όταν κοιμάμαι και ροχαλίζω, ο εγκέφαλός μου δεν ηρεμεί, αφετέρου συνήθως ενοχλείται και ο άνθρωπος που κοιμάται δίπλα του. Δηλαδή, πέρα από την υγεία μας, είναι κι άλλες παράμετροι που κάνουν ενοχλητικό το ροχαλητό.

― Πλέον, οι επιστήμονες που μελετούν το aging τεκμηριώνουν ότι ο ύπνος είναι ο πέμπτος πυλώνας της υγιούς γήρανσης. Το καταλαβαίνουμε εμπειρικά – αν δεν κοιμηθούμε καλά, την επόμενη μέρα δυσκολευόμαστε.

Ο ύπνος είναι τόσο απαραίτητος όσο το νερό, η τροφή και ο αέρας που αναπνέουμε. Είμαστε ημερόβιοι οργανισμοί, φτιαγμένοι ώστε, όταν εκκριθεί η μελατονίνη, να χρειάζεται να ακούσουμε το σώμα μας και να ετοιμαστούμε για τη λειτουργία του ύπνου. Το κακό είναι ότι η κοινωνία μας και ο σύγχρονος τρόπος ζωής τον έχουν υποτιμήσει, ακόμα και η ιατρική δεν του έχει δώσει την αξία που του αρμόζει.

Ο ύπνος είναι τόσο απαραίτητος όσο το νερό, η τροφή και ο αέρας που αναπνέουμε

Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, πράγματι αντιλαμβανόμαστε όλο και περισσότερο την αξία του ύπνου για τη φυσιολογική λειτουργία του οργανισμού. Και ξέρουμε ότι η χρόνια στέρηση ύπνου, ποιοτική ή ποσοτική, έχει σημαντικές επιπτώσεις στον οργανισμό μας. Όχι μόνο αυτές που αντιλαμβανόμαστε – κόπωση, κακή μνήμη, διαταραχές συγκέντρωσης, καταθλιπτικό συναίσθημα, υπερκατανάλωση υδατανθράκων, υπνηλία, που μπορεί να είναι επικίνδυνη ή και θανατηφόρος όταν οδηγούμε. Αλλά και συνέπειες που δεν συνειδητοποιούμε, σε επίπεδο ορμονικό, στο ανοσοποιητικό, στον μεταβολισμό μας, στην εκκαθάριση του εγκεφάλου από ουσίες που πρέπει να απομακρυνθούν – όπως το αμυλοειδές, το οποίο έχει ενοχοποιηθεί για το Αλτσχάιμερ.

― Αν δεν κοιμόμαστε καλά μέσα στην εβδομάδα, μπορούμε να αναπληρώνουμε το Σαββατοκύριακο;

Όχι, ο ύπνος είναι μια λειτουργία που πρέπει καθημερινά να γίνεται σωστά. Αν κοιμάμαι 5 ώρες κάθε μέρα, δεν θα είμαι εντάξει αν κοιμηθώ 16 ώρες το Σαββατοκύριακο. Είναι πολύ σημαντικό να έχουμε ποιοτικό ύπνο κάθε βράδυ, να προετοιμάζουμε τη συνθήκη του ύπνου, να κατεβάζουμε ρυθμούς εγκαίρως, να απομονωνόμαστε, να μην έχουμε επαφή με την οθόνη του κινητού ή της τηλεόρασης τουλάχιστον μισή ώρα πριν κοιμηθούμε.