Νεκτάριος Ταβερναράκης | Αποκωδικοποιώντας τη Γήρανση

Τις τελευταίες δεκαετίες, με την τεράστια πρόοδο στη βιοϊατρική και τη βιοτεχνολογία, έχουν γίνει πολύ σημαντικά βήματα για την κατανόηση του φαινομένου της γήρανσης. Τι προσπαθεί να απαντήσει η επιστήμη και ποια ερωτήματα έχουμε καταφέρει να κατανοήσουμε;

Ο Νεκτάριος Ταβερναράκης είναι Καθηγητής Μοριακής Βιολογίας Συστημάτων στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστήμιου Κρήτης και Διευθυντής Ερευνών στο Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ) και έχει διατελέσει Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του ΙΤΕ, Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Καινοτομίας και Τεχνολογίας (EIT) και Αντιπρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας (ERC). Σο ΙΤΕ, το μεγαλύτερο ερευνητικό κέντρο της Ελλάδας, με διεθνή αναγνώριση, υπερσύγχρονες υποδομές και προσωπικό υψηλών δεξιοτήτων, ηγείται του Εργαστηρίου Νευρογενετικής και Γήρανσης, το οποίο έχει συμβάλει σημαντικά στην κατανόηση των μηχανισμών της Γήρανσης, της Νέκρωσης, του Νευροεκφυλισμού, καθώς και της Μνήμης και Μάθησης, έχοντας αποσπάσει εξαιρετικά ανταγωνιστικές χρηματοδοτήσεις.

Ο ίδιος ο Νεκτάριος Ταβερναράκης έχει βραβευτεί με σημαντικές διακρίσεις και θεωρείται ως ένας από τους πιο δραστήριους Έλληνες ερευνητές, έχοντας δημοσιεύσει περισσότερες από 270 επιστημονικές εργασίες, με περισσότερες από 81.000 αναφορές στο ερευνητικό του έργο, ενώ μελέτες του έχουν δημοσιευτεί σε κορυφαία διεθνή επιστημονικά περιοδικά. Σαν άνθρωπος είναι προσηνής και έχει και το χάρισμα να μιλάει με απλά λόγια για σύνθετα επιστημονικά ζητήματα, θεωρώντας σημαντική τη διάχυση της επιστημονικής γνώσης σε ένα ευρύτερο κοινό.

Κι όσο ο καθηγητής θα μας κάνει σοφότερους στο φαινόμενο της γήρανσης, να έχουμε στο μυαλό μας ότι η επιστημονική έρευνα είναι η πιο παγκοσμιοποιημένη ανθρώπινη δραστηριότητα, και εξόχως ανταγωνιστική. Και άρα είναι όχι απλώς αξιομνημόνευτο, αλλά μας κάνει περήφανους το ότι ένα ελληνικό εργαστήριο έχει τέτοια σημαντική προσφορά στο παγκόσμιο οικοδόμημα της γνώσης.

— Όταν λέτε ότι ερευνάτε τους μηχανισμούς της Γήρανσης, τι καταλαβαίνει κάποιος; Και ποια είναι τα βασικά ερωτήματα που θέτετε;

Εκείνο το οποίο ίσως καμιά φορά παρεξηγείται είναι το να νομίζουμε ότι η έρευνα για τη γήρανση σκοπό έχει να μας κάνει να ζήσουμε πολύ περισσότερο ή και αιώνια. Στην πραγματικότητα, αυτό που προσπαθούμε είναι να συμβάλλουμε στη βελτίωση της ποιότητας ζωής σε μεγαλύτερες ηλικίες. Γιατί, όπως γνωρίζουμε, πάρα πολλές ασθένειες συνδέονται άμεσα με τη γήρανση. Συνεπώς, ένας από τους πρωταρχικούς στόχους της έρευνας είναι να μπορέσουμε να έχουμε γήρανση ελεύθερη από παθολογικές καταστάσεις, και να βελτιώσουμε την ποιότητα ζωής σε μεγάλες ηλικίες. Αυτό είναι ένα πρώτο ερώτημα. Για παράδειγμα, μπορεί να φέρουμε τα γονίδια που είναι υπεύθυνα για να νοσήσουμε με τη νόσο Πάρκινσον από τη στιγμή που γεννιόμαστε, αλλά η νόσος αρχίζει να εκδηλώνεται μετά την ηλικία των 65 με 70 ετών. Γιατί συμβαίνει αυτό; Τι προκαλεί την αύξηση της συχνότητας αυτών των ασθενειών καθώς γερνάμε;

Και ένα δεύτερο ερώτημα, θα έλεγα στην καρδιά του φαινομένου της γήρανσης, είναι γιατί γερνούν οι έμβιοι οργανισμοί; Ποιοι μοριακοί και κυτταρικοί μηχανισμοί είναι υπεύθυνοι για τη γήρανση και αν μπορούμε να επέμβουμε ώστε να την τροποποιήσουμε, αποσυνδέοντάς την από παθολογικές καταστάσεις. Αυτά είναι τα κύρια ερωτήματα που απασχολούν τη σύγχρονη επιστημονική έρευνα.

— Εξωτερικά τη φθορά τη βλέπουμε στην επιδερμίδα μας, που χάνει την ελαστικότητά της; Μπορείτε να μας εξηγήσετε τι συμβαίνει στο σώμα μας, όταν γερνάμε;

Στην ουσία τι είναι η γήρανση; Τα κύτταρά μας, καθώς περνάει ο χρόνος, συσσωρεύουν βλάβες. Από τη μία έχουμε τους εξωγενείς παράγοντες. Μια που το αναφέρατε, ο σημαντικότερος παράγοντας γήρανσης του δέρματος είναι η υπεριώδης ακτινοβολία του ήλιου, αυτό που ονομάζουμε φωτογήρανση. Πρόκειται για βλάβες στο DNA των κυττάρων του δέρματος. Άλλοι εξωγενείς παράγοντες μπορεί να είναι οι τοξίνες στην τροφή μας, ο αέρας που αναπνέουμε, αν περιέχει επιβαρυντικές ουσίες που προκαλούν βλάβες στα κύτταρα του πνεύμονα, η έκθεση σε χημικές ουσίες που μπορεί να υπάρχουν στο νερό...

Υπάρχουν όμως και οι ενδογενείς παράγοντες, που οφείλονται στην ίδια τη λειτουργία των κυττάρων. Γιατί τα κύτταρά μας, καθώς λειτουργούν, παράγουν τα λεγόμενα παραπροϊόντα του μεταβολισμού, όπως οι ελεύθερες ρίζες οξυγόνου, οι οποίες παράγονται στα μιτοχόνδρια των κυττάρων, που είναι ουσιαστικά τα εργοστάσια παραγωγής ενέργειας των κυττάρων. Οι ελεύθερες ρίζες οξυγόνου είναι εξαιρετικά επιβλαβείς και μπορούν να προκαλέσουν βλάβες σε πρωτεΐνες στο DNA των κυττάρων.

— Κάπως έτσι τα κύτταρά μας, μεγαλώνοντας, συσσωρεύουν βλάβες όλο και περισσότερο, μέχρι που κάποια στιγμή αρχίζουν να δυσλειτουργούν;

Ναι, ουσιαστικά αυτό είναι η γήρανση. Και με το πέρασμα του χρόνου οι βλάβες αυτές επεκτείνεται στους ιστούς μας, οι οποίοι αποτελούνται από κύτταρα, και στα όργανα του σώματός μας, στο συκώτι, στην καρδιά… οδηγώντας σταδιακά σε δυσλειτουργία αυτών των οργάνων. Ή στο να ρυτιδώσει για παράδειγμα το δέρμα μας, ή να καταστραφούν νευρικά κύτταρα στον εγκέφαλό μας – γιατί και οι νευροεκφυλιστικές καταστάσεις προκαλούνται από συσσώρευση βλαβών στα κύτταρα.

— Προφανώς από τις βλάβες που οφείλονται σε εξωγενείς παράγοντες, μπορούμε να προστατευτούμε.

Φυσικά, μπορούμε να μην καταναλώνουμε, για παράδειγμα, τοξικά τρόφιμα, να προσέχουμε την ηλιακή ακτινοβολία… Δεν μπορούμε όμως να προστατευτούμε από τις βλάβες που οφείλονται στην ίδια τη λειτουργία των κυττάρων. Για αυτό και δεν μπορούμε να προστατευτούμε εξ ολοκλήρου από τη συσσώρευση βλαβών, μπορούμε μόνο να την επιβραδύνουμε.

Αλλά ποιο είναι το ενδιαφέρον; Αυτή η συσσώρευση βλαβών δεν σημαίνει ότι πρέπει υποχρεωτικά να οδηγήσει σε παθολογικές καταστάσεις. Γιατί ναι μεν συμβαίνουν βλάβες στα κύτταρά μας, αλλά και τα κύτταρα μας έχουν ειδικούς μοριακούς μηχανισμούς άμυνας, που μπορούν να τις επιδιορθώσουν σε πολύ μεγάλο βαθμό. Αν μια πρωτεΐνη καταστραφεί, μπορούν να την αντικαταστήσουν με μια λειτουργική πρωτεΐνη, ή αν το DNA υποστεί βλάβες μπορεί να επιδιορθωθεί. Αυτοί οι μηχανισμοί, όμως, εξασθενούν με το πέρασμα του χρόνου, οπότε στα γερασμένα κύτταρα δεν προλαβαίνουν να επιδιορθώνονται όλες οι βλάβες και αρχίζουν να συσσωρεύονται.

Τι μάθημα πήραμε όμως κάνοντας έρευνα; Ότι ναι μεν η γήρανση οφείλεται σε συσσώρευση βλαβών, αν μπορούσαμε όμως αυτούς τους μηχανισμούς άμυνας των κυττάρων να τους ενισχύσουμε, θα μπορούσαμε ενδεχομένως να ζήσουμε και περισσότερο, και μάλιστα με καλύτερη ποιότητα ζωής, χωρίς ασθένειες. Αυτό δεν είναι πλέον επιστημονική φαντασία. Πλέον, μπορούμε να τροποποιούμε τη γήρανση σε οργανισμούς στο εργαστήριο, με το να παρεμβαίνουμε στους μοριακούς μηχανισμούς που επιδιορθώνουν βλάβες στα κύτταρα και να τους ενισχύουμε. Αυτό κάνουμε ήδη σε ποντίκια, δροσόφιλα, και νηματώδεις οργανισμούς.

— Η εύλογη ερώτηση είναι αν αντίστοιχες παρεμβάσεις μπορεί να γίνουν και στον άνθρωπο. Υπάρχουν κλινικές δοκιμές σε σχέση με τη γήρανση;

Αυτή είναι η επόμενη σκέψη. Έχουμε κατανοήσει σε πολύ μεγάλο βαθμό τη γήρανση ως βιολογικό φαινόμενο σε άλλους οργανισμούς στο εργαστήριο, αλλά είμαστε ακόμα μακριά από το να μπορούμε να κάνουμε αντίστοιχες παρεμβάσεις και στον άνθρωπο, καθώς πρόκειται για ένα πολύ πιο πολύπλοκο οργανισμό, αλλά και για λόγους βιοηθικής.

Αν αυτό συμβεί κάποια μέρα, προφανώς θα είναι μέσω φαρμακολογικών παρεμβάσεων, δηλαδή με συγκεκριμένες ουσίες που θα μπορούν να τροποποιήσουν τους μηχανισμούς άμυνας των κυττάρων. Μάλιστα, υπάρχουν αρκετές τέτοιες χημικές ενώσεις οι οποίες έχουν εμπλακεί στη γήρανση. Ίσως έχετε ακούσει για τη ρεσβερατρόλη, μια ουσία που υπάρχει στο κόκκινο κρασί, αλλά και άλλες ουσίες που βρίσκονται στο ελαιόλαδο. Στις λεγόμενες «μπλε ζώνες», γεωγραφικές περιοχές όπου παρατηρείται ασυνήθιστα μεγάλο προσδόκιμο ζωής, συγκαταλέγεται η Ικαρία, όπως και κάποια χωριά της ορεινής Κρήτης, με τη μακροζωία να έχει συσχετιστεί με την κατανάλωση ελαιολάδου και την μεσογειακή διατροφή.

Στις λεγόμενες «μπλε ζώνες» συγκαταλέγεται η Ικαρία, όπως και κάποια χωριά της ορεινής Κρήτης, με τη μακροζωία να έχει συσχετιστεί με την κατανάλωση ελαιολάδου και την μεσογειακή διατροφή.

Να αναφέρουμε και ότι στην Αμερική είναι σε εξέλιξη κλινικές δοκιμές με μια ουσία που λέγεται μετφορμίνη, η οποία βρέθηκε ότι επεκτείνει τη διάρκεια ζωής σε πειραματόζωα. Πρόκειται για ένα φάρμακο που χορηγείται σε περιπτώσεις ασθενών με σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2, αυτό που ονομάζουμε ζάχαρο. Μια ουσία δηλαδή που έχει ήδη εγκριθεί για μια άλλη παθολογική κατάσταση, τώρα δοκιμάζεται στην ανθρώπινη γήρανση. Είναι βέβαια ακόμα νωρίς για να εξαχθούν συμπεράσματα, αλλά θεωρώ ότι στο μέλλον θα υπάρξουν κι άλλες τέτοιες κλινικές μελέτες.

— Πείτε μας, γιατί η γήρανση βρίσκεται στην αιχμή της έρευνας και επενδύονται τόσα χρήματα και επιστημονικό δυναμικό παγκοσμίως;

Πέρα από την ίδια την επιστημονική πρόοδο, υπάρχουν πολύ σημαντικά κίνητρα που σχετίζονται και με την κοινωνία, τα οποία μας οδηγούν στο να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τη γήρανση. Όπως γνωρίζουμε, ο ανθρώπινος πληθυσμός γερνάει. Ειδικά στην Ελλάδα, το δημογραφικό πρόβλημα είναι πολύ σοβαρό. Έχουμε, όπως λέμε, γερασμένο πληθυσμό, κάτι που ισχύει σε όλες τις δυτικές κοινωνίες στην Ευρώπη και στην Αμερική. Οι άνθρωποι άνω των 85 ετών είναι το ταχύτερα αυξανόμενο μέρος του πληθυσμού. Ουσιαστικά, θα έχουμε έναν πληθυσμό που θα αποτελείται κυρίως από ηλικιωμένους ανθρώπους, κάτι που έχει συνέπειες για ολόκληρη την κοινωνία. Επειδή η γήρανση, όπως αναφέραμε, συνδέεται με πολλές παθολογικές καταστάσεις. Για αυτό και ασθένειες που παλιότερα ήταν άγνωστες, έχουν γίνει πάρα πολύ συχνές. Για παράδειγμα, η νόσος Αλτσχάιμερ, και γενικότερα οι άνοιες, ήταν σπάνιες. Ο λόγος ήταν ότι για να εκδηλωθούν, έπρεπε οι άνθρωποι να περάσουν τα 65-70 χρόνια.

Aυτή τη στιγμή, παγκοσμίως, υπάρχουν περισσότεροι από 130 εκατομμύρια ασθενείς με άνοια

Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι η γήρανση, ως φαινόμενο, οδηγεί τα συστήματα υγείας σε τεράστια επιβάρυνση. Υπολογίζεται ότι τις επόμενες μία με δύο δεκαετίες, σε παγκόσμιο επίπεδο, οι ασθενείς με Αλτσχάιμερ θα ξεπεράσουν τα 110-120 εκατομμύρια. Αν υπολογίσουμε όλες τις νευροεκφυλιστικές νόσους που οδηγούν σε άνοια, αυτή τη στιγμή, παγκοσμίως, υπάρχουν περισσότεροι από 130 εκατομμύρια ασθενείς – μια πανδημία πολύ μεγάλων διαστάσεων. Και δεν υπάρχουν εμβόλια, όπως στον κορωνοϊό, μιλάμε για ανίατες, χρόνιες ασθένειες. Ένας ασθενής με Αλτσχάιμερ μπορεί να ζήσει 10 και 15 χρόνια. Φανταστείτε την επιβάρυνση για το σύστημα υγείας, τους συγγενείς, τους φροντιστές και το κοινωνικό σύνολο γενικότερα.

— Ζούμε περισσότερα χρόνια, επειδή καταφέρνουμε να αποτρέπουμε τους πρόωρους θανάτους.

Η αύξηση του προσδόκιμου της ανθρώπινης ζωής οφείλεται στη βελτίωση των συνθηκών ζωής συνολικά και κυρίως στην καλύτερη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, στο ότι υπάρχουν φάρμακα πλέον με τα οποία αντιμετωπίζουμε ασθένειες που σε άλλες εποχές θα ήταν μοιραίες. Επίσης, με τα εμβόλια και τα αντιβιοτικά, έχουμε καταφέρει να νικήσουμε μολυσματικές ασθένειες, άλλοτε θανατηφόρες.

Αρχίζουμε να παρατηρούμε μια αντιστροφή του φαινομένου της αύξησης του προσδόκιμου ζωής, η οποία οφείλεται κυρίως στην περιβαλλοντική επιβάρυνση

Να πούμε βέβαια εδώ ότι αρχίζουμε να παρατηρούμε μια αντιστροφή του φαινομένου της αύξησης του προσδόκιμου ζωής, η οποία οφείλεται κυρίως στην περιβαλλοντική επιβάρυνση, στο ότι δηλαδή πλέον ζούμε σε έναν κόσμο λιγότερο καθαρό από ό,τι αυτός των γονιών ή των παππούδων μας. Η τροφή, το νερό, ο αέρας που αναπνέουμε δεν είναι το ίδιο καθαρά, κι αυτό, σε συνδυασμό με τον σύγχρονο τρόπο ζωής, έχει συνέπεια σε περιοχές της Ευρώπης και της Αμερικής το προσδόκιμο ζωής να υποχωρεί, καθώς οι εξωγενείς παράγοντες που προκαλούν βλάβες στα κύτταρά μας αυξάνονται συνεχώς. Μιλούσαμε παλιότερα για την τρύπα του όζοντος, που επέτρεπε σε υπεριώδη ακτινοβολίες να φτάσουν στην επιφάνεια της γης – η κλιματική αλλαγή δηλαδή επιδεινώνει το περιβάλλον στο οποίο ζούμε οδηγώντας σε συσσώρευση βλαβών στα κύτταρά μας και, συνεπώς, επιτάχυνση της γήρανσης.

— Που σημαίνει ότι εκδηλώνονται πλέον ασθένειες όπως καρκίνοι σε νεότερες ηλικίες, αυτό μας λέτε;

Ακριβώς. Εδώ στην Κρήτη, για παράδειγμα, έχουμε παρατηρήσει πολύ μεγάλη αύξηση της συχνότητας του καρκίνου σε περιοχές όπου γίνονται καλλιέργειες με χρήση φυτοφαρμάκων, κάποια από τα οποία είναι εξαιρετικά τοξικά και καρκινογόνα, οπότε έχουμε μειωμένο προσδόκιμο ζωής τελικά.

— Οι γενιές των γονιών μας τρώγανε καλύτερα, ο αέρας ήταν πιο καθαρός, είχαν λιγότερο στρες, αλλά κι αυτοί εμφάνιζαν ασθένειες από μια ηλικία και μετά. Το πιο επιβαρυντικό ίσως ήταν το φαγητό, αν έτρωγαν πολύ;

Αυτός είναι ένας από τους λόγους. Αλλά το περιβάλλον είναι η μία παράμετρος που επηρεάζει τη γήρανση. Η άλλη είναι τα γονίδιά μας, η κληρονομικότητα. Άνθρωποι που ζουν σε καλύτερο περιβάλλον και θεωρητικά θα έπρεπε να ζουν περισσότερο, μπορεί να έχουν κληρονομήσει γονίδια που τους δίνουν χαμηλότερο προσδόκιμο ζωής. Για παράδειγμα, δύο μονοζυγοματικοί δίδυμοι, δύο παιδιά που έχουν την ίδια ηλικία και το ίδιο DNA, το ένα μπορεί να ζήσει μέχρι 80-90 χρονών, και το άλλο έως 65-75 χρονών. Αυτό δείχνει τη σημαντική συνεισφορά του περιβάλλοντος: οι συνήθειές μας, το αν καπνίζουμε, αν πίνουμε, αν κάνουμε καταχρήσεις, αν έχουμε πολύ στρες, αν είμαστε παχύσαρκοι...

Από την άλλη, βλέπουμε ανθρώπους που ξεπερνούν τα 100 χρόνια, ενώ ζουν σε ένα πολύ αντίξοο περιβάλλον, ή μπορεί να καπνίζουν, τι συμβαίνει εκεί; Προφανώς έχουν κληρονομήσει κάποια γονίδια που τους έκαναν πιο ανθεκτικούς. Στην Αμερική λένε, αν θέλεις να φτάσεις τα 80-90 θα πρέπει να προσέχεις τον τρόπο ζωή σου, τι τρως, τι πίνεις, τον αέρα που αναπνέεις, αν όμως θες να περάσεις τα 100 διάλεξε τους γονείς σου.

Η κληρονομικότητα παίζει πολύ μεγάλο ρόλο. Και έχουμε πλέον τη δυνατότητα να εφαρμόζουμε προσεγγίσεις ιατρικής ακρίβειας και εξατομικευμένης ιατρικής, γιατί μπορούμε να διαβάζουμε το ανθρώπινο DNA. Το να βλέπουμε τι γονίδια έχει κληρονομήσει κάποιος είναι μια ανάλυση η οποία, σε λίγα χρόνια, θα να είναι πιο φθηνή και από μια γενική αίματος. Κι έτσι θα μπορούμε να ξέρουμε αν υπάρχει προδιάθεση για κάποια μορφή καρκίνου ή άλλη κληρονομική πάθηση που σχετίζεται με τη γήρανση, ώστε να λάβουμε τα κατάλληλα μέτρα αρκετά νωρίς.

— Αυτό ακούγεται πολύ ενθαρρυντικό και αισιόδοξο στο επίπεδο της πρόληψης…

Έτσι είναι, έχουμε πια τα εργαλεία ώστε να μπορούμε να κάνουμε πολύ έγκαιρη πρόγνωση. Ακόμα και σε προγεννητικό έλεγχο μπορούμε να βρούμε τέτοιου είδους πληροφορίες, για παράδειγμα για την πιθανότητα κάποιος να αναπτύξει ένα νευροεκφυλιστικό νόσημα όταν φτάσει στην ηλικία των 65 ετών. Αν το ξέρουμε από την παιδική ηλικία, μπορούμε να προσαρμόσουμε τον τρόπο ζωής μας και να αναβάλουμε την εκδήλωση μιας νόσου για πολλά χρόνια. Έχουμε ήδη τη δυνατότητα να κάνουμε την ανάλυση αυτή, η οποία κοστίζει σήμερα περίπου 500 ευρώ και χρειάζεται μερικές ημέρες. Στα επόμενα 2-3 χρόνια το κόστος θα πέσει κάτω από τα 100 ευρώ, όπως σας είπα θα κοστίζει λιγότερο από μια γενική αίματος.

Η ανάλυση DNA στα επόμενα 2-3 χρόνια θα κοστίζει λιγότερα από 100 ευρώ

— Στην Ελλάδα πού μπορούμε να κάνουμε έναν τέτοιο έλεγχο;

Στην Ελλάδα, έχουν δημιουργηθεί 4 κόμβοι Ιατρικής Ακρίβειας: ένας στη Θεσσαλονίκη, δύο στην Αθήνα και ένας εδώ στο Ηράκλειο. Μάλιστα, στο Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας, όπου λειτουργούμε αυτόν τον κόμβο, έχουν γίνει ήδη χιλιάδες αναλύσεις δειγμάτων από ασθενείς, κυρίως καρκινοπαθείς, και κάποιες από αυτές πραγματικά έκαναν τη διαφορά ανάμεσα στη ζωή και στον θάνατο. Μέσω των αναλύσεων αυτών, ο κλινικός γιατρός μπορεί να επιλέξει το κατάλληλο φάρμακο για τον συγκεκριμένο ασθενή, με βάση τα γονίδιά του, αποφεύγοντας δοκιμές που δεν θα έχουν καλό αποτέλεσμα. Η ιατρική ακρίβειας, εκεί όπου οδεύουμε, δεν θα λαμβάνει υπόψη μόνο το ιστορικό του ασθενούς αλλά και τη γενετική του σύσταση.

— Μέσα από την έρευνά σας, στο Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας, έχετε βρει κάτι που θα μπορούσε να μας είναι χρήσιμο σαν πληροφορία;

Βεβαίως, έχουμε βρει ότι ένας από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους για να επεκτείνουμε τη διάρκεια ζωής σε πειραματόζωα είναι η μειωμένη πρόσληψη τροφής. Μπορούμε να διπλασιάσουμε και να τριπλασιάσουμε την διάρκεια ζωής τους κάνοντας θερμιδικό περιορισμό (calorie restriction). Μάλιστα έχουμε καταλάβει και το γιατί όταν μειώνουμε την πρόσληψη τροφής, ζούμε περισσότερο. Ο λόγος είναι ότι ενεργοποιούμε στα κύτταρά μας μηχανισμούς άμυνας και αυτοκαθαρισμού, που οδηγούν στο να επιδιορθώνονται οι βλάβες με πολύ πιο γρήγορους ρυθμούς. Υπάρχει μια διαδικασία στα κύτταρα μας που λέγεται αυτοφαγία, ίσως να την έχετε ακούσει...

— Ναι, από τη διαλειμματική διατροφή.

Σωστά. Στην ουσία τι είναι η αυτοφαγία; Αυτοπέψη. Όταν τα κύτταρα αισθανθούν έλλειψη τροφής, από κάπου πρέπει να βρουν θρεπτικά συστατικά προκειμένου να επιβιώσουν. Ένας τρόπος είναι να κανιβαλίζουν –κυριολεκτικά – κομμάτια δικά τους. Η διαδικασία της αυτοφαγίας όχι μόνο επιτρέπει την επιβίωση, αλλά καθαρίζει τα κύτταρα από βλάβες, είτε σε πρωτεΐνες, είτε σε οργανίδια όπως μιτοχόνδρια, είτε στον πυρήνα του κυττάρου που περιέχει όλο το DNA. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το κύτταρο να αποτοξινωθεί και να γίνει πιο υγιές, ικανότερο να επιβιώσει για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.

Μάλιστα, έχουμε βρει ότι αν αυξήσουμε τη διαδικασία της αυτοφαγίας στα κύτταρά μας τεχνητά, με φαρμακευτική παρέμβαση ή κάποια αλλαγή στα γονίδια, μπορούμε να τα κάνουμε πιο υγιή και να επιμηκύνουμε τη διάρκεια ζωής σε πειραματόζωα στο εργαστήριο. Είναι κάτι εφικτό που δείχνει με ποιον τρόπο η δίαιτα τελικά επιβραδύνει τη γήρανση των κυττάρων.

Μπορούμε να διπλασιάσουμε και να τριπλασιάσουμε τη διάρκεια ζωής σε πειραματόζωα, αν μειώνουμε την πρόσληψη τροφής

— Χρήσιμο να το ξέρουμε! Και να πούμε ότι στο ΙΤΕ, εκτός από τη γήρανση, μελετάτε και τον νευροεκφυλισμό. Προσπαθείτε, δηλαδή, να κατανοήσετε πώς πεθαίνουν τα κύτταρα του εγκεφάλου μας σε περίπτωση ασθενειών όπως το Πάρκινσον και το Αλτσχάιμερ. Και επίσης τους μηχανισμούς μνήμης και μάθησης, με ποιο τρόπο το νευρικό σύστημα αποθηκεύει πληροφορίες και τις ανακαλεί. Να κλείσουμε λέγοντας πως τα αποτελέσματα των ερευνών σας τα επικοινωνείτε σε διεθνές επίπεδο. Θέλετε να μας μιλήσετε μας λίγο για αυτό;

Ναι, βέβαια. Οι μελέτες αυτές δημοσιεύονται σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά, όπου είναι πολύ δύσκολο να δημοσιευτεί κάτι. Ξέρετε, υπάρχει τεράστιος ανταγωνισμός σε παγκόσμιο επίπεδο. Ειδικά στο πεδίο της έρευνας για τη γήρανση, υπάρχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον από μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες και από πάρα πολλά ερευνητικά εργαστήρια παγκοσμίως. Οπότε λειτουργούμε σε ένα πολύ ανταγωνιστικό περιβάλλον και οι μελέτες μας προσπαθούμε να δημοσιεύονται στα καλύτερα επιστημονικά περιοδικά του κόσμου, ακριβώς για να μπορούμε κι εμείς να βάλουμε το λιθαράκι μας, αν θέλετε, στο παγκόσμιο οικοδόμημα της γνώσης που αφορά τη γήρανση και βέβαια σοβαρές ασθένειες στον άνθρωπο.

Η έρευνα, και η επιστήμη γενικότερα, είναι η πιο παγκοσμιοποιημένη ανθρώπινη δραστηριότητα. Η αρένα είναι το παγκόσμιο ερευνητικό γίγνεσαι. Ουσιαστικά, ένα εργαστήριο στην Ελλάδα δεν ανταγωνίζεται άλλα εργαστήρια στη χώρα μας, αλλά αντίστοιχα στην Αμερική, την Ευρώπη, την Ιαπωνία, την Κίνα. Για να παραμείνει λοιπόν ανταγωνιστικό θα πρέπει να παράγει νέα γνώση, η οποία να δημοσιεύεται στα καλύτερα επιστημονικά περιοδικά. Και γι’ αυτό, είμαστε περήφανοι για τη γνώση που παράγουν οι ερευνητές μας!