Άγγελος Χατζάκης: Οι στόχοι και τα αποτελέσματα της σύγχρονης πολιτικής μείωσης της βλάβης

Η εξάρτηση από ψυχοδραστικές ουσίες, το κάπνισμα και το αλκοόλ αποτελεί μάστιγα και στις σύγχρονες κοινωνίες, όπως και στη χώρα μας. Ειδικότερα για το κάπνισμα, η μείωση των καπνιστών στην Ελλάδα είναι μικρότερη από τον μέσο όρο παγκοσμίως στους άνδρες και σχεδόν μηδενική στις γυναίκες.

Το σύνθετο πρόβλημα των εξαρτήσεων γίνεται προσπάθεια να αντιμετωπιστεί με διάφορους τρόπους, ενώ κομβικό ρόλο παίζει η πρόληψη στις νεαρές ηλικίες. Για το νέο όρο «μείωση της βλάβης» μίλησε στην Athens Voice ο κ. Άγγελος Χατζάκης καθηγητής Επιδημιολογίας και Προληπτικής Ιατρικής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Άγγελος Χατζάκης: Το σύνθετο πρόβλημα των εξαρτήσεων και η πρόληψη στις νεαρές ηλικίες

— Ακούμε συχνά να αναφέρονται πολιτικές μείωσης της βλάβης. Τι σημαίνει στην πράξη η μείωσης της βλάβης;

Μείωση της βλάβης είναι ένα σύνολο πρακτικών, πολιτικών και ιδεών που αποσκοπούν στη μείωση των αρνητικών συνεπειών μια βλαπτικής ουσίας, χωρίς απαραίτητα την πλήρη διακοπή της χρήσης της. Ως παραδείγματα αναφέρονται οι ψυχοδραστικές ουσίες (όπως κάνναβη, ηρωίνη και άλλα οπιοειδή, κοκαΐνη, αμφεταμίνες MDMA, LSD), το κάπνισμα, το αλκοόλ και άλλες.

— Ως ειδικός σε θέματα επιδημιολογίας, πώς θεωρείτε ότι η μείωση της βλάβης, ιδιαίτερα στους νέους, μπορεί να βοηθήσει στην αντιμετώπιση των παραγόντων που επηρεάζουν αρνητικά τη δημόσια υγεία (λοιμώδη νοσήματα, ναρκωτικά);

Η μείωση της βλάβης δεν εφαρμόζεται με την ίδια επιτυχία σε κάθε βλαπτική ουσία. Είναι γενικά παραδεκτή στις ψυχοδραστικές ουσίες, έχει αρχίσει να εφαρμόζεται στο κάπνισμα αλλά δεν θεωρείται ιδιαίτερα αποτελεσματική στον περιορισμό της έκθεσης στο αλκοόλ και στην καταπολέμηση της εξάρτησης από στοιχηματισμό κ.α.. Ιδιαίτερα στους νέους, η βάση της εφαρμογής προληπτικών προγραμμάτων είναι η μηδενική έκθεση παρά η μείωση της βλάβης.

— Πως εφαρμόζεται η μείωση της βλάβης στις ψυχοδραστικές ουσίες και κυρίως στα οπιοειδή;

Τα προγράμματα μείωσης της βλάβης είναι αρκετά πολύπλοκα και έχουν ως σκοπό τη μείωση των στερητικών συμπτωμάτων, των παράνομων αγορών, την πρόληψη λοιμωδών νοσημάτων και τη μείωση των αιφνίδιων θανάτων κυρίως από υπερδοσολογία οπιοειδών. Χορηγούνται από του στόματος υποκατάστατα όπως η μεθαδόνη και η βουπρενορφίνη που βοηθούν τον χρήστη να αποφύγει την ενέσιμη χρήση, στη μείωση των στερητικών συμπτωμάτων και την εγκληματικότητα που σχετίζεται με τις παράνομες αγορές.

Επίσης χορηγούνται δωρεάν βελόνες, σύριγγες και άλλα υλικά και εξαρτήματα για την πρόληψη μετάδοσης του HIV/AIDS και των ιογενών ηπατιτίδων. Συνιστάται η ευρεία διαθεσιμότητα ναλοξόνης που είναι το αντίδοτο στην υπερδοσολογία οπιοειδών. Η ψυχολογική και κοινωνική υποστήριξη καθώς και η αντιμετώπιση του στίγματος είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για τη μακροχρόνια επιτυχία των προγραμμάτων μείωσης της βλάβης σε χρήστες ψυχοδραστικών ουσιών.

— Βλέπουμε γύρω μας να κυκλοφορούν ηλεκτρονικά τσιγάρα και άλλα εναλλακτικά προϊόντα με ευφάνταστες γεύσεις που είναι ελκυστικές κυρίως για τους ανηλίκους και τους νέους. Ως επιδημιολόγος, ποια η γνώμη σας για το φαινόμενο και τι μέτρα χρειάζεται να παρθούν για την προστασία αυτών των ηλικιακών ομάδων;

Τα τελευταία 10-15 έτη έχουν αναπτυχθεί εναλλακτικά του καπνίσματος προϊόντα όπως τα ηλεκτρονικά τσιγάρα και τα θερμαινόμενα προϊόντα καπνού. Υπάρχουν αρκετά τοξικολογικά και κλινικά δεδομένα που αποδεικνύουν ότι η άμεση βλάβη που προκαλούν είναι μικρότερη από την αντίστοιχη του καπνίσματος. Εντούτοις, δεν είναι επαρκώς γνωστή η πιθανή χρόνια βλάβη που μπορεί να σχετίζεται με αυτά. Μια ασφαλέστερη στρατηγική είναι η μη χρησιμοποίηση ή διακοπή όλων των καπνικών προϊόντων.

Σε περίπτωση αδυναμίας διακοπής του καπνίσματος, η χρήση των εναλλακτικών προϊόντων είναι μια ασφαλέστερη στρατηγική, αν και πάντοτε ο στόχος είναι η πλήρης διακοπή της καπνιστικής συνήθειας. Η μη έναρξη της καπνιστικής συνήθειας είναι πολύ σημαντική στα άτομα νεαρής ηλικίας. Η απαγόρευση κυκλοφορίας εναλλακτικών προϊόντων με βελτιωμένες γεύσεις που προάγουν τη χρήση του καπνίσματος είναι μια εύλογη πολιτική. Οι νεότερες ηλικίες αποτελούν το κέντρο της σύγχρονης πολιτικής αντιμετώπισης του καπνίσματος.

— Ποια είναι τα επιδημιολογικά δεδομένα στη χώρα μας για το κάπνισμα και πως τα ερμηνεύετε;

Είναι γνωστό ότι το κάπνισμα αποτελεί τη 2^η αιτία θανάτου παγκοσμίως. Η καπνιστική συνήθεια από το 1990 ως σήμερα έχει μειωθεί παγκοσμίως κατά 28% στους άνδρες και 38% στις γυναίκες. Εντούτοις, η μείωση στην Ελλάδα είναι μόνο 18% στους άνδρες και σχεδόν καθόλου στις γυναίκες. Πολύ πρόσφατα δεδομένα αποδεικνύουν ότι παρατηρείται ταχεία μείωση του επιπολασμού των κλασικών καιόμενων τσιγάρων (από 30% σε 25%) και αξιόλογη αύξηση των εναλλακτικών προϊόντων, ιδιαίτερα των θερμαινόμενων. Η μείωση αυτή είναι ταχεία, όπως τεκμηριώνεται από πανελλαδικές έρευνες που έχουν διεξαχθεί το 2022 και το 2023.

Στην ομάδα των νέων 18-29 ετών, ο επιπολασμός της καπνιστικής συνήθειας είναι παρόμοιος με αυτόν των ενηλίκων αν και οι νέοι χρησιμοποιούν συχνότερα εναλλακτικά προϊόντα. Τα εναλλακτικά και ιδιαίτερα τα θερμαινόμενα προϊόντα καπνού συναντώνται πολύ σπάνια ως προϊόντα πρώτης δοκιμής καπνικού προϊόντος. Οι κάτοικοι της χώρας μας σπανίως χρησιμοποιούν ιατρική υποστήριξη ή υπηρεσίες διακοπής του καπνίσματος όταν αποφασίζουν να διακόψουν το κάπνισμα. Η ταχεία μείωση του επιπολασμού του καπνίσματος καιόμενων προϊόντων αποτελεί θετική εξέλιξη και αναμένουμε την επιβεβαίωση της τάσης αυτής σε επόμενες έρευνες.