Γιώργος Καλτσάκας: «Η ιστορία της φυματίωσης είναι η ιστορία της ανθρωπότητας»

«Η ιστορία της φυματίωσης είναι η ιστορία της ανθρωπότητας» λέει ο Γιώργος Καλτσάκας, πνευμονολόγος-φυματιολόγος, ο οποίος εργάζεται στο νοσοκομείο St Thomas και στο πανεπιστήμιο King’s College του Λονδίνου. Ασχολείται με τη φυσιολογία του αναπνευστικού, τον ύπνο και τον μηχανικό αερισμό ενώ είναι εκλεγμένος επίκουρος καθηγητής του ΕΚΠΑ.

Αφότου ο άνθρωπος σταμάτησε να είναι τροφοσυλλέκτης και προχώρησε στην κοινοτική, αγροτική ζωή, η εξημέρωση των βοοειδών έφερε μαζί της το μυκοβακτηρίδιο βοείου τύπου το οποίο εξελίχθηκε στον περιβόητο βάκιλλο του Κοχ, με την διεθνώς αναγνωρισμένη λατινική ονομασία Mycobacterium tuberculosis, δηλαδή το «μυκοβακτήριο μικρού οιδήματος». Πιθανώς να δόθηκε το όνομα αυτό λόγω των χαρακτηριστικών μικρών, λευκών και στρογγύλων οιδηματικών περιοχών στα όργανα που είχαν προσβληθεί, συνήθως των πνευμόνων τα οποία ανακάλυψαν κατά τη διάρκεια νεκροψίας. Η ανακοίνωση του ονόματος έγινε από τον Ρόμπερτ Κοχ (Robert Heinrich Hermann Koch, 11 Δεκεμβρίου 1843 – 27 Μαΐου 1910) στις 24 Μαρτίου 1882. Γι’ αυτόν τον λόγο καθιερώθηκε ως ημέρα κατά της Φυματίωσης η 24η Μαρτίου.

Ο πνευμονολόγος-φυματιολόγος Γιώργος Καλτσάκας μιλάει για τη φυματίωση

Γιατί είναι όμως τόσο σημαντική η υπενθύμιση της ύπαρξής μιας ασθενείας που φαινόταν να έχει εξαλειφθεί μετά την ανακάλυψη των αντιβιοτικών, δηλαδή την δεκαετία του 1950;
Το βακτήριο μεταδίδεται πολύ εύκολα δια της αναπνευστικής οδού. Συνήθως παραμένει ανενεργό μετά την πρωτολοίμωξη. Η πτώση του ανοσοποιητικού μας συστήματος το ενεργοποιεί. Δημιουργεί μία νέκρωση στην περιοχή που έχει σταθεί και ένα πρήξιμο πέριξ αυτής, βλάπτοντας τους ιστούς που το περιβάλλουν. Τί εξασθενεί το ανοσοποιητικό σύστημα; Κακές συνθήκες διαβίωσης, κακή διατροφή, υπερβολική κούραση, επιπτώσεις σωματικές από ψυχολογικούς παράγοντες. Η κακουχία και η θλίψη μπορούν να οδηγήσουν σε συνήθειες που αποβαίνουν καταστροφικές για τον οργανισμό. Είναι εύκολη η μετάδοση, ειδικά σε πολυπληθείς κοινότητες ενώ είναι σχετικά εύκολη η εμφάνιση, ειδικά σε αναξιοπαθούντες, που υποφέρουν και από άλλες λοιμώξεις, όπως το AIDS που προκαλείται από τον ιό HIV. Περίπου 10 εκατομμύρια άνθρωποι νοσούν από φυματίωση στον κόσμο κάθε χρόνο. Τα περισσότερα περιστατικά εντοπίζονται στις περιοχές της Νοτιοανατολικής Ασίας και της Αφρικής με συνολικό ποσοστό περίπου 70% επί του συνόλου των νέων λοιμώξεων, ενώ αρκετά μικρότερα ποσοστά νέων λοιμώξεων παρατηρούνται στην Ευρώπη (περίπου 2%). 

Ποια είναι τα συμπτώματα και ποια η θεραπεία;
Απώλεια βάρους, βήχας, πυρετός, παραγωγικά πτύελα από το αναπνευστικό, αιμόπτυση, κακουχία, νυχτερινός ιδρώτας. Η ασθένεια οδηγεί σε μία φθίνουσα σωματική κατάσταση εξού και στην Ελλάδα είναι γνωστή ως φθίση, και οι ασθενείς ως φθισικοί. Ο άνθρωπος συρρικνώνεται γιατί η προσπάθεια του οργανισμού να ανταπεξέλθει στην επίθεση του βακίλλου απορροφά μεγάλη ενέργεια. Πριν την σωτήρια ανακάλυψη των αντιβιοτικών η συνιστώμενη θεραπεία ήταν καλό φαγητό, ξεκούραση και καθαρός αέρας. Οι επεμβατικές πρακτικές περιορίζονταν στην πνευμονεκτομή και τον προκλητό πνευμοθώρακα. Και στις δύο περιπτώσεις το σκεπτικό ήταν να περιορίσουν το οξυγόνο του βακτηριδίου, να το απομονώσουν και να το εξοντώσουν, περιορίζοντας το άρρωστο μέρος του πνεύμονα είτε με αφαίρεση είτε με τεχνητή καταστροφή του. Όμως η επιτυχία ήταν περιορισμένη, παρόλο που δεν γνωρίζουμε σε ποιο βαθμό, διότι υπήρχε ο κίνδυνος της διασποράς. Επίσης -και αυτό ίσως είναι το πιό σημαντικό-, μόνο οι πλούσιοι άνθρωποι είχαν πρόσβαση στους γιατρούς και τα χρήματα για κάποια θεραπεία. Αρχικώς τα σανατόρια ήταν σπίτια ειδικών υπηρεσιών που μόνο μία περιορισμένη τάξη ανθρώπων μπορούσε να χρησιμοποιήσει. Η φυματίωση ήταν μία ασθένεια των πλουσίων, όχι γιατί σχετιζόταν με τις επιπτώσεις καταχρήσεων αλλά γιατί ήταν λίγοι αυτοί που είχαν τη δυνατότητα να συμβουλευτούν γιατρό για διάγνωση και ακολούθως θεραπεία.

Ποιες είναι οι προκαταλήψεις απέναντι στην ασθένεια;
Αρχικώς επιστεύετο ότι ήταν δαιμονικής προελεύσεως. Γι’ αυτό έδιναν στον ασθενή δύσοσμες ουσίες για να διώξουν το δαιμόνιο. Αργότερα, θεωρούσαν ότι ήταν κληρονομική ασθένεια. Στην αρχαία Αθήνα είχε τέτοια έκταση που ήταν σπάνιο να μην ασθενούν μέλη της ίδιας οικογενείας διαφορετικής ηλικίας, οπότε ο συνειρμός περί κληρονομικής προδιάθεσης ήταν εύκολος. Ο Ιπποκράτης ήξερε ότι είχε να αντιμετωπίσει μία φυσική ασθένεια αλλά πίστευε ότι ήταν κληρονομική -που δεν είναι, όπως και μεταδοτική. Η πιο σημαντική επινόηση δεν ήταν οι ακτινογραφίες (1895), αλλά το στηθοσκόπιο από τον Ρενέ Λανέκ (17 February 1781 – 13 August 1826), το 1816, γιατί μπορούσαν πια να εξετάσουν τον πνεύμονα. Η πιό συνηθισμένη μορφή της νόσου είναι η πνευμονική, αλλά μπορεί να πλήξει και το νευρικό κεντρικό σύστημα, τον εγκέφαλο και τα οστά. Εν ολίγοις έχουμε να κάνουμε με μία λοίμωξη που διαδίδεται εύκολα επειδή σχετίζεται με τον αέρα και τον συγχρωτισμό. Πλήττει τους ιστούς σε έκταση και δεν είναι καθόλου εύκολη η αντιμετώπισή της ακόμη και με τα αντιβιοτικά που διαθέτουμε σήμερα, επειδή έχουν παρουσιαστεί μεταλλάξεις του μυκοβακτηριδίου της φυματίωσης ανθεκτικές στα αντιβιοτικά. Μεγάλο μειονέκτημα αποτελεί η άρνηση των ανθρώπων, κυρίως των μεταναστών τουλάχιστον στο Λονδίνο που εργάζομαι, να συμβουλευτούν γιατρό. Δυστυχώς η κεντρική διοίκηση δεν φαίνεται να κάνει κάτι οργανωμένο για την ενημέρωση του κόσμου.

Η φυματίωση ως λογοτεχνική αναφορά

Σημείο αναφοράς για τη φυματίωση είναι το βιβλίο του βραβευμένου με το Νόμπελ λογοτεχνίας της Σουηδικής Ακαδημίας το έτος 1929, Τόμας Μαν (Thomas Mann), “Το μαγικό βουνό” (Der Zauberberg). Ο Γερμανός συγγραφέας αρχικώς είχε σκοπό την παρουσίαση των εντυπώσεών του από την επίσκεψη τον Μάιο και τον Ιούνιο του 1912 στη σύζυγό του, η οποία νοσηλευόταν στο σανατόριο Waldsanatorium του Dr. Friedrich Jessen στο Νταβός της Ελβετίας. Γνώρισε την ιατρική ομάδα του ιδρύματος, ενώ έζησε την κοσμοπολίτικη ατμόσφαιρα που επικρατούσε εκεί. Τελικώς, αυτό απετέλεσε τη βάση μόνο για το πρώτο κεφάλαιο («Η άφιξη») του πολύ μεγαλύτερου, τελικού, ολοκληρωμένου έργου. Το μυθιστόρημα μπορεί να διαβαστεί ως μία περίπτωση “τελετής ενηλικιώσεως” (κλασικό παράδειγμα του ευρωπαϊκού Bildungsroman -ενός "μυθιστορήματος ενηλικίωσης" ) του νεαρού πρωταγωνιστή Χανς Κάστροπ, ο οποίος πηγαίνει να επισκεφθεί τον ξάδελφό του για λίγες εβδομάδες και τελικώς παραμένει ως ασθενής επί επτά χρόνια. Ο οργανισμός του προσαρμόζεται στη ρουτίνα του θεραπευτηρίου, απεκδύεται την ένταση της κανονικής ζωής, με αποτέλεσμα να παραδοθεί στην φυματίωση (μιλώντας φυσικά ετεροχρονισμένα, ο βάκιλλος του Κοχ βρισκόταν ήδη στους πνεύμονές του). Μέσα στην προστατευμένη κοινότητα των πλουσίων ασθενών — δεν υπήρχαν άλλου είδους οικονομικής τάξης τρόφιμοι — ανακαλύπτει εκ του ασφαλούς, την ερωτική επιθυμία και την πνευματική αναζήτηση στο πλαίσιο μιας ζωής χωρίς υποχρεώσεις και αγωνίες. Η προστατευτική ασπίδα της ασθενείας αφήνει ελεύθερο το πεδίο των αέναων φιλοσοφικών συζητήσεων και της εκ βαθέων ανάλυσης των πτυχών της ερωτικής ζωής σε μία, εκ των πραγμάτων, καθημερινή επαφή με τον θάνατο. Όπως είπαμε στη συζήτησή μας με τον γιατρό Γιώργο Καλτσάκα εκείνη την εποχή η φυματίωση δεν εθεραπεύετο. Ο ευφυής συγγραφέας καταλαβαίνει πολύ καλά ότι τα θέματα ζωής και θανάτου, δηλαδή η συνείδηση της ωριμότητας ενός ανθρώπου, αναδύονται ευκολότερα και πλουσιότερα σε συνθήκες μιας ιδανικής ρουτίνας, όπου δεν τίθενται ζητήματα επιμελείας διαβιώσεως και καθημερινής αγωνίας επιβιώσεως. Ο σκηνοθέτης Γιώργος Λάνθιμος στην ταινία του “Poor Things” μεταφέρει δημιουργικά, ολίγον γελοιογραφικά, στη σκηνή του πλοίου την ατμόσφαιρα του Μαγικού Βουνού. Αντί της θέας του χιονισμένου βουνού οι πρωταγωνιστές κάθονται στις ξαπλώστρες τους τυλιγμένοι με τις κουβέρτες τους και αγναντεύουν την θάλασσα, ενώ ο Χάρι Άστλεϊ μυεί την Μπέλα Μπάξτερ στους κανόνες της ζωής κατά το πρότυπο Σετεμπρίνι-Κάστροπ στο έργο του Τόμας Μαν.

Μοναδικής ιδιαιτερότητας στοιχείο του μυθιστορήματος, αποτελεί η ιδέα του Γερμανού συγγραφέα να χρεώσει στον πρωταγωνιστή του μία κίνηση αξιοζήλευτης εμπνεύσεως, με την οποία ξεπερνά το ανυπέρβλητο εμπόδιο της σωματικής επαφής εντός του σανατορίου αντικαθιστώντας την με την πιο συγγενή στο περιβάλλον και στην κοινή ζωή παράστασή της. Ο Χανς Κάστροπ κλέβει την ακτινογραφία του σπηλαιώδους πνεύμονα της αγαπημένης του Ρωσίδας, της πριγκίπισσας Κλάβντια Σωσά, και τοποθετώντας τη σε κορνίζα την ακουμπάει στο κομοδίνο του. Η εικόνα της εσωτερικής αλλοιώσεως γίνεται το ισχυρότερο αφροδισιακό. Όλα αυτά παραμένουν εφικτά στον εξευγενισμένο κόσμο της τέχνης στην οποία, ευτυχώς για μας, δεν υπάρχει λογικό όριο στις μορφές της. Στον πραγματικό κόσμο, εκτός σανατορίου, καλύτερα να προσπαθήσουμε περισσότερο για την εξάλειψη της θανατηφόρου λοιμώξεως.