Σάββας Σαββόπουλος - Οι βασικοί ψυχαναλυτικοί όροι: Το Ψυχικό Όργανο (psychic apparatus)

Διαβάστε το πρώτο μέρος «Εαυτός και Εγώ»
Διαβάστε το δεύτερο μέρος «Ψυχική Πραγματικότητα»
Διαβάστε το τρίτο μέρος «Φυσιολογία και Ψυχολογία»
Διαβάστε το τέταρτο μέρος «Ψυχανάλυση και Εξομόλογηση»

Ο Ζίγκμουντ Φρόιντ δεν μιλάει γενικά και ρομαντικά ώστε να γίνει συμπαθής. Η πρόθεσή του είναι να κάνει το ασυνείδητο θετική επιστήμη, γι’ αυτό και ήτανάνθρωπος με αυστηρά ντετερμινιστική αντίληψη των πραγμάτων. Δημιούργησε τον όρο Μεταψυχολογία για να υποδηλώσει την ψυχολογία που θεμελίωσε ο ίδιος στην πιο θεωρητική διάστασή της. Στόχος του, η επεξεργασία ενός συνόλου εννοιολογικών μοντέλων, λίγο ως πολύ απομακρυσμένων από την εμπειρία, όπως η επινόηση ενός ψυχικού οργάνου (psychic apparatus) που χωρίζεται σε ψυχικά συστήματα, η θεωρία των ενορμήσεων, η διαδικασία της απώθησης κ.λ.π. Αντιγράφοντας από το Λεξικό της Ψυχανάλυσης των Laplanche - Pontalis: “ Ο όρος του Οργάνου υποβάλει την ιδέα ενός έργου, και ιδιαίτερα μιας διεργασίας […] το Ψυχικό ‘Όργανο, για τον Φρόυντ, ενέχει αξία μοντέλου ή, όπως έλεγε ο ίδιος, “εφευρήματος”[…], με τη βοήθεια του οποίου υποβάλλει την ιδέα μιας εσωτερικής διαρρύθμισης αποδίδοντας μια συγκεκριμένη διάταξη στις ψυχικές λειτουργίες και μία καθορισμένη χρονική διαδοχή”.

Πού βρίσκεται το Ψυχικό Όργανο; Μα, φυσικά στον εγκέφαλο. Ο Φρόιντ ήταν ένας άθεος Εβραίος και αυστηρός επιστήμονας. Μέχρι το τέλος της μεγάλης, σε διάρκεια, ζωής του, παρέμεινε ανοιχτός στην αναζήτηση της αλήθειας φθάνοντας στο σημείο να πει στα 82 χρόνια του ότι όλα όσα είχαν κερδηθεί μέχρι τότε πιθανόν να λύνονται με χημικά φάρμακα στο μέλλον. Δεν έπεσε έξω. Η κληρονομιά του είναι σπουδαιότερη των προβλέψεών του ακριβώς γιατί μας μαθαίνει την ανοιχτή σχέση μας με την αλήθεια, βασική προϋπόθεση ενός υγιούς βίου. Στη συζήτηση που ακολουθεί γίνεται μία προσπάθεια να διευκρινιστεί η έννοια του Ψυχικού Οργάνου.

Ο Σάββας Σαββόπουλος είναι διαπρεπής ψυχίατρος και ψυχαναλυτής. Θα προσπαθήσουμε να κάνουμε ευρύτερα γνωστό το αντικείμενο της ψυχαναλυτικής μεθόδου και την πραγματική σημασία των όρων που αναπόσπαστα την ακολουθούν. Η συζήτηση χωρίζεται σε επτά ενότητες για λόγους καλύτερης κατανοήσεως του αντικειμένου που όμως δεν είναι αυτόνομες μεταξύ τους και δεν πρέπει να εννοηθούν ως τέτοιες. Το κείμενο που ακολουθεί (όπως και οι δύο προηγούμενες ενότητες που μπορείτε να διαβάσετε εδώ και εδώ), έχει τη μορφή μιας συνεχούς ροής της συνθέσεως σκέψεων, ερωτήσεων, απαντήσεων και εννοιών της συζητήσεως ανάμεσα στον δημοσιογράφο, που είναι ο εκπρόσωπος του κοινού νου, και του ψυχιάτρου - ψυχαναλυτή ως εξειδικευμένου παράγοντα της ερμηνευτικής επιστήμης που θεμελίωσε ο Φρόυντ και συνέχισαν, αναπτύσσοντάς την σε διαφορετικούς δρόμους, δεκάδες άλλοι συνάδελφοί του.

Στην ψυχαναλυτική θεωρία, ο όρος ψυχικός μηχανισμός ή νοητικός μηχανισμός αναφέρεται στις ψυχικές δομές και τους μηχανισμούς του ψυχισμού. Είναι μία ονομασία που δίνει ο ίδιος ο Φρόυντ για τη λειτουργία της ψυχής. Πού είναι η έδρα του;

Στον εγκέφαλο. Στις μέρες μας ξέρουμε ότι συμμετέχουν και άλλα σημεία του σώματος, όπως το δέρμα και το ανοσοποιητικό. Η διαδικασία είναι αμφίδρομη. Οι ψυχικές μεταβολές επηρεάζουν το έντερο, για παράδειγμα, αλλά και βλάβες ή αλλοιώσεις του μικροβιώματος του εντέρου αναστατώνουν τον ψυχισμό. Το ένα σύστημα επηρεάζει το άλλο. Αλλά το κέντρο, κατά τον Φρόυντ, είναι στον εγκέφαλο. Εξάλλου, αρχικώς συλλαμβάνει τη λειτουργία του ψυχικού οργάνου σύμφωνα με τα πρότυπα λειτουργίας των σωματικών οργάνων. Είναι ορθολογιστής και δίνει μία ανθρωπομορφική εικόνα του Εγώ.

Είναι καινοφανής για την εποχή του μία τέτοιου είδους ανάλυση;

Μπορεί στο παρελθόν κάποιοι να είχαν σκεφτεί αναλόγως, αλλά η τελική και μοναδική συνεισφορά του Φρόυντ είναι ότι περιγράφει σαφώς την αρχική βιολογική ενέργεια του ανθρώπου, το ένστικτο, το οποίο με την απαραίτητη ψυχική εργασία μετατρέπεται σε ψυχική ενέργεια, την ενόρμηση. Σε μια πρώτη θεωρητική υπόθεση ο Φρόιντ διέκρινε απ’ τη μια μεριά την ενόρμηση της αυτοσυντήρησης και από την άλλη πλευρά τη σεξουαλική ενόρμηση. Αργότερα θα προτείνει ένα άλλο ενεργειακό δίπολο, την ενόρμηση ζωής και την ενόρμηση θανάτου. Η σχέση μεταξύ των δύο αυτών ενορμήσεων (σύνδεση – αποσύνδεση – επανασύνδεση) είναι υπεύθυνη για την ψυχική υγεία του ατόμου, αλλά ακόμα και τη σωματική, όπως μας διδάσκει η ψυχοσωματική. Στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων εκφράζονται οι σεξουαλικές και οι επιθετικές ενορμήσεις, οι οποίες επιδιώκουν να ικανοποιηθούν. Η άλογη ικανοποίηση αυτών των ενορμήσεων θα έβλαπτε τον πλησίον. Ο πολιτισμός θεσπίστηκε για να ελέγξει αυτές τις ενορμήσεις. Ταυτόχρονα, ωστόσο, μέσω αυτών των ενορμήσεων ο άνθρωπος επιβιώνει, αναπαράγεται ως είδος και σε κάποιο βαθμό ικανοποιείται.

Η επιθυμία συγκαταλέγεται στην επιθετικότητα;

Όχι, στην επιθυμία κυρίαρχη είναι η λίμπιντο, η σεξουαλική ενόρμηση, η οποία επιδιώκει να ικανοποιηθεί. Αρχικά η λίμπιντο απευθύνεται στο πρόσωπο που φροντίζει το βρέφος, δηλαδή την μητέρα ή το υποκατάστατό της, επιδιώκοντας την ικανοποίηση των ενορμήσεων του. Η μητέρα αρχικώς, όταν η σχέση είναι επαρκής, ικανοποιεί τις ανάγκες (φαγητό), και τις λιβιδινικές επιθυμίες του βρέφους για το στήθος. Τότε βιώνει ένα τεράστιο θαυμασμό για εκείνη. Αυτήν την πρώτη ικανοποίηση θα αναζητεί στο μέλλον σε κάποιο άλλο πρόσωπο. Πάντα θα ψάχνει αυτόν το Παράδεισο με τα χυμώδη φρούτα του. Φυσικά το άτομο αναζητώντας το αντικείμενο που θα ικανοποιήσει αυτήν την επιθυμία συχνά βιώνει ματαιώσεις, αλλά πάντα όσο υπάρχει η επιθυμία ξαναρχίζει την αναζήτηση.

Η μητέρα πάντα ικανοποιεί το βρέφος;

Όχι, εξαρτάται από το πώς του παρέχει την τροφή, από το πόσο φιλόξενος είναι ο μαστός της, πώς ονειροπολεί όταν το κοιμίζει, πώς όταν είναι με το βρέφος, υπάρχει στο μυαλό της και κάποιος τρίτος, τον οποίο επιθυμεί, τον εραστή της. Στην αρχή της ζωής είναι απαραίτητη η ικανοποίηση του βρέφους και η εγγραφή αυτής της ικανοποίησης στον ψυχισμό του. Έτσι όταν η μητέρα απουσιάζει, μπορεί να το αντέξει επειδή ανακαλεί ψευδαισθησιακά την ικανοποιητική εμπειρία του. Η ανορεξία, οι εμετοί, η αυπνία του βρέφους είναι ενδεικτικά μιας προβληματικής σχέσης του βρέφους με την μητέρα του. Σε αυτές τις περιπτώσεις συνήθως η μητέρα είναι πολύ διεγερτική, δεν καταφέρνει να ηρεμεί το μωρό της όταν το έχει αγκαλιά, δεν καταφέρνει η ίδια να ονειρεύεται ένα όμορφο αύριο για το παιδί της, για εκείνη και για κάποιον τρίτο που αγαπάει.

Στις ημέρες μας με τα ομόφυλα ζευγάρια τι γίνεται;

Στα ομόφυλα ζευγάρια που έχουν παιδιά, όπως και στα ετερόφυλα, οι γονείς καλούνται να παίξουν τον γονεϊκό τους ρόλο προς το παιδί και να έχουν μεταξύ τους μια αρμονική σχέση, μια σχέση αγάπης. Αυτό, λοιπόν, που έχει σημασία είναι η γονεϊκή λειτουργία, οι ρόλοι που παίρνουν οι άνθρωποι και ο τρόπος που λειτουργεί το τρίο ανάμεσά τους. Φαίνεται ότι δεν είναι μόνο το βιολογικό φύλο που έχει σημασία στην ανάπτυξη του μικρού παιδιού. Ίσως μεγαλύτερη σημασία έχει η ποιότητα της γονεϊκής λειτουργίας τους, η ποιότητα της σχέσης των δύο γονιών, των δύο ανθρώπων με το παιδί τους. Σε κάθε ζευγάρι με ένα παιδί υπάρχει κάποιος που είναι πιο μητρικός ή πιο πατρικός. Είτε πρόκειται για ομόφυλα είτε για ετερόφυλα ζευγάρια υπάρχει μια διαφοροποίηση στους ρόλους τους. Υπάρχουν ετερόφυλα ζευγάρια στα οποία την μητρική λειτουργία ασκεί ο άνδρας και τον πατρικό ρόλο η γυναίκα. Το βασικό ζήτημα στην ανάπτυξη του ανθρώπου είναι να αυτονομηθεί, να ξεφύγει από την πρώτη συμβίωση με τη μητέρα του. Διαφορετικά, αν δεν υπάρξει αυτονόμηση και εξατομίκευση του παιδιού, σημαίνει ότι θα παραμένει ένα εξάρτημα, ένα όργανο της μητέρας, μια κατάσταση που οδηγεί σε σοβαρές ψυχικές διαταραχές. Αυτό μπορεί να αποφευχθεί εάν ο/η αγαπημένος σύντροφος -ο τρίτος- παρεμβάλλεται μεταξύ του προσώπου που παίζει τον «μητρικό» ρόλο και του παιδιού. Αυτή η ψυχική παρουσία του τρίτου στην μητέρα εμποδίζει το άτομο που παίζει τον μητρικό ρόλο να καταπιεί το παιδί, να είναι ένα με αυτό.

Πότε διαμορφώνεται ο ψυχισμός του παιδιού;

Στην ηλικία των τεσσάρων ή πέντε ετών έχει ήδη διαμορφωθεί κατά μεγάλο μέρος ο ψυχισμός. Η πιο σημαντική ημέρα της ζωής είναι η πρώτη, η δεύτερη πιο σημαντική είναι η δεύτερη κ.ο.κ., έτσι έως τα πέντε χρόνια περίπου έχει κατασκευαστεί ο βασικός σκελετός του ψυχισμού του παιδιού. Η δόμηση του ψυχισμού ολοκληρώνεται μετά την εφηβεία. Αλλά και μετά την ενηλικίωση, με αφορμή στιγμές κρίσης στην ζωή του ατόμου ο ψυχισμός μπορεί να ωριμάσει. Αλλά ο αρχικός ψυχικός σκελετός έχει δομηθεί, δεν αλλάζει. Μετά μπορεί να γίνουν περαιτέρω διευθετήσεις, ακόμα και μερικές ανακαινίσεις, αλλά όχι ριζικές αναδιαμορφώσεις του σκελετού.

Το εάν οι γονείς του παιδιού είναι ετερόφυλοι ή ομοφυλόφιλοι μικρή σημασία έχει για την ανάπτυξη του ψυχισμού. Το πιο σημαντικό είναι εάν οι γονείς είναι καλοί άνθρωποι. Αν είναι στοργικοί άνθρωποι, αλλά ταυτόχρονα μπορούν να οριοθετούν το παιδί τους.

Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι ο άνθρωπος ενηλικιώνεται ψυχικά αρκετά νωρίτερα από την κοινωνική του ενηλικίωση;

Σε κάποιο βαθμό, ναι. Έχει διαμορφώσει τη γλώσσα, τη σχέση του με τον Άλλο, καθώς και τη σχέση του με την κοινωνία, μέσω της παρέας, του σχολείου ή της γειτονιάς. Μαθαίνει σχήματα για να συνδέεται και να υπάρχει από πολύ νωρίς. Και έχει σημασία η σχέση του με επαρκώς καλούς ανθρώπους. Π.χ. για να επανέλθω σε προηγούμενη ερώτηση, το εάν οι γονείς του παιδιού είναι ετερόφυλοι ή ομοφυλόφιλοι μικρή σημασία έχει για την ανάπτυξη του ψυχισμού. Το πιο σημαντικό είναι εάν οι γονείς είναι καλοί άνθρωποι. Αν είναι στοργικοί άνθρωποι, αλλά ταυτόχρονα μπορούν να οριοθετούν το παιδί τους. Είναι σαφές ότι στην ψυχική και την κοινωνική ενηλικίωση συμβάλει η έμφυλη ταυτότητα και ο σεξουαλικός προσανατολισμός. Στην επιλογή της έμφυλης ταυτότητας και του σεξουαλικού προσανατολισμού συμμετέχει το βιολογικό φύλο του ατόμου, η γενετική του προδιάθεση, η κληρονομικότητα, αλλά και ο ψυχολογικός παράγοντας. Ο τελευταίος αφορά τις ταυτίσεις με τους γονείς και ο θετικός ή αρνητικός τρόπος που το παιδί ταυτίζεται με αυτούς. Υποστηρίζεται ότι εάν το παιδί ταυτιστεί πλήρως με τη μητέρα στην αρχή της ζωής του και ο πατέρας είναι ψυχικά απών δημιουργούνται οι συνθήκες για την ανάπτυξη της ανδρικής ομοφυλοφιλίας. Όμως αυτό μπορεί να συμβεί και μέσα από άλλες διαδρομές. Π.χ. σε κάποιες περιπτώσεις το παιδί μπορεί να επιλέξει ομοφυλόφιλο προσανατολισμό, επειδή ο γονιός του διέψευδε την ομοφυλοφιλία στον εαυτό του, αλλά την ενθάρρυνε στο παιδί του.

Η σεξουαλική ταυτότητα επηρεάζεται επίσης από τον κοινωνικό παράγοντα. Το κοινωνικό φύλο κάθε ατόμου αποτελεί ένα σύνολο ιδιοτήτων, συμπεριφορών και επενδύσεων διαμέσου των οποίων εντάσσεται στην κοινωνία. Το κοινωνικό φύλο στηρίζεται στην αυτοαντίληψη του ατόμου για το φύλο του και τις κοινωνικές αντιλήψεις σχετικά με τη σεξουαλικότητα σε μια δεδομένη χρονική στιγμή.

Ακόμα και εάν υπάρχει η φυσική παρουσία του πατέρα μπορεί να έχει ομοφυλόφιλο προσανατολισμό;

Ναι, εάν η μητέρα τον έχει αποκηρύξει ή υποτιμήσει, αν φαίνεται ότι δεν μετράει γι’ αυτή. Στην πρώτη φάση της ζωής του το παιδί αντιλαμβάνεται τον πατέρα ως υποκατάστατο της μητέρας. Ο πατέρας γίνεται πραγματικός πατέρας, δηλαδή γίνεται ο απαραίτητος τρίτος ανάμεσα στην μητέρα και το παιδί -χωρίζει και ταυτόχρονα ενώνει παιδί και μητέρα- σε ένα δεύτερο χρόνο. Στην αρχή της ζωής το παιδί ουσιαστικά βλέπει δύο μητέρες (δυο γονείς) και μάλιστα μπορεί να διακρίνει τη μία καλή ( ο ένας γονιός) και την άλλη κακή (ο άλλος γονιός). Δηλαδή ο πατέρας δεν λειτουργεί εξ αρχής ως τρίτος. Η συνθήκη του τρίτου ορίζεται ως αγάπη της μητέρας προς τον πατέρα, αλλά και από την επιθυμία και των δυο να σέβονται ένα σταθερό πλαίσιο αναφοράς -τον νόμο. Έτσι, σε μια τέτοια τριγωνική σχέση, το παιδί μπορεί να ταυτιστεί και με τους δύο. Με τον πατέρα ως αντικείμενο επιθυμίας της μητέρας και με την μητέρα ως αντικείμενο που αγαπάει τον πατέρα. Επίσης η μητέρα οριοθετεί το παιδί όταν του καθιστά σαφές ότι τη νύχτα θα είναι σαρκική σύντροφος του εραστή της, που ενδέχεται να είναι και ο πατέρας του.

Στο ομόφυλο ζευγάρι είναι ίδιος ο μηχανισμός; Ο Φρόιντ είχε λάβει υπόψιν του μία τέτοια περίπτωση;

Όχι δεν είχε εξετάσει ένα τέτοιο ενδεχόμενο ο Φρόιντ, αλλά θεωρώ ότι ο μηχανισμός είναι παρόμοιος στα ομόφυλα ζευγάρι και στα ετερόφυλα. Μην ξεχνάμε ότι ο διαχωρισμός των φύλων έρχεται από το περιβάλλον, από τους συγγενείς, γενικότερα από την κοινωνία. Φυσικά πρέπει να επαναλάβουμε ακόμα μια φορά ότι δύο είναι οι παράμετροι ευμενούς ψυχικής ανάπτυξης του παιδιού σε κάθε περίπτωση: η αγάπη και η οριοθέτηση.

Τι συμβαίνει στην ουτοπική συνθήκη της κοινής ζωής, όπου τα παιδιά ανήκουν γενικώς στην κοινωνία, δεν έχουν πατέρα και μητέρα συγκεκριμένα; Ένα τέτοιο παράδειγμα εμφανίζεται στην Πολιτεία του Πλάτωνα -έστω και ως απαραίτητη συνθήκη προκειμένου να μην εξαρτώνται οι κυβερνώντες από τις οικογένειές τους-, αλλά και στη Ναζιστική Γερμανία, ως εξισωτική κοινωνική συνθήκη του εθνικοσοσιαλισμού. Υπό μία έννοια, οι προηγμένες βόρειες ευρωπαϊκές χώρες φλερτάρουν με τέτοιες ιδέες αφού είναι το λογικό όριο της ολοκληρωτικής φροντίδας των παιδιών από το κράτος. Η οικογένεια έρχεται σε δεύτερη μοίρα.

Το να μεγαλώσουν τα παιδιά ολοκληρωτικά από δομές μιας απρόσωπης κοινωνίας, όπου τα παιδιά δεν έχουν πατέρα και μητέρα, κατά τη γνώμη μου, αποτελεί ένα εφιαλτικό ενδεχόμενο. Είναι μία φαντασίωση όπου εξιδανικεύεται ο ρόλος των κοινωνικών φορέων της ιδεολογίας που αποσκοπεί στο να αναπτυχθεί το παιδί με πιο καλές προϋποθέσεις απ’ ότι στο πλαίσιο μιας οικογένειας. Μάλιστα στις δυο περιπτώσεις που αναφέρεις, οι εμπνευστές ενός τέτοιου πλάνου (Πλάτωνας, Ναζί κλπ.) επιδιώκουν να διαμορφώσουν τον «τέλειο πολίτη», όχι για τον εαυτό του, όχι για τους γεννήτορές του, όχι για την ομάδα απ’ όπου προήλθε το παιδί, αλλά για μια ιδεολογική φενάκη, τελικά μια τρέλα. Η ιστορία έχει δείξει ότι όπου επιδιώχθηκε να γίνει κάτι τέτοιο το αποτέλεσμα ήταν τερατώδες. Αλλά και όταν οι συγκυρίες επιβάλουν το να ζήσουν τα παιδιά σε εξωοικογενειακό περιβάλλον, τα αποτελέσματα, συγκριτικά, είναι αρνητικά για τα παιδιά που μεγαλώνουν σε κοινοτικό περιβάλλον σε σχέση με τα παιδιά που μεγαλώνουν στο πλαίσιο μιας οικογένειας. Γι’ αυτό και οι δομές που υποδέχονται παιδιά που έχουν εγκαταλειφθεί ή δεν φροντίζονται επαρκώς από γονείς επιδιώκουν να υιοθετηθούν ή να τα υποδεχτούν ανάδοχες οικογένειες. Εάν τα παιδιά παραμείνουν ως βρέφη και δεν αγαπηθούν, μπορεί να μπουν σε μια κατάσταση ιδρυματισμού, σε ένα μαρασμό. Τέτοια παιδιά είναι εύκολο να χειραγωγηθούν. Τους στερείται η δυνατότητα της ελευθερίας. Δεν μπορούν να επιθυμήσουν, να ονειρευτούν.

Σε τελική ανάλυση το παιδί έχει ανάγκη να επενδυθεί στενά από πρόσωπα που θα αναλάβουν γονεϊκό ρόλο. Αρχικά να νιώσει τη συμβίωση με το πρόσωπο που παίζει τον μητρικό ρόλο, ύστερα την αυτονόμηση – εξατομίκευση. Διαδικασία που διευκολύνεται από την παρουσία και την αλληλεπίδραση με τον τρίτο-πατέρα, από τον τρόπο που κληρονομεί τις ιστορίες των γονιών του και πώς στις σχέσεις του με αυτούς θα συμβολοποιήσει τις αρχέγονες φαντασιώσεις που θα ρυθμίσουν τις σχέσεις του με τους άλλους.

Τι θετικό μπορεί να έχει η ομαδική ανατροφή;

Αρχικά να επαναλάβουμε την αναγκαιότητα της αυτονόμησης και της εξατομίκευσης, που προϋποθέτουν μια αρχική περίοδο συμβιωτικής σχέσης του βρέφους. Είναι το πρώτο θεμέλιο της ύπαρξης. Ωστόσο εάν δομηθεί επαρκώς ο ψυχισμός του παιδιού αυτό μπορεί ενταχθεί σε μια δομή ομαδικής ανατροφής -που ωστόσο δεν το απομονώνει από το οικογενειακό του περιβάλλον. Μια αρμονική ένταξη του παιδιού σε ένα ευρύτερο κοινωνικό χώρο (εσώκλειστο σε κάποιο κολέγιο, θερινή κατασκήνωση κλπ.) μπορεί να είναι επωφελής, εφόσον υπάρχει ήδη μια σταθερή δομή του ψυχισμού. Θα συμβάλει στην κοινωνικοποίηση του παιδιού σημαντικά και στην προσαρμογή του σε συλλογικές αλληλεπιδράσεις. Θα του μάθει πώς να αναπτύσσεται ως κοινωνικό ζώο, ως πολίτης. Όμως και σε αυτήν την δομή το παιδί έχει ανάγκη να επενδυθεί, να αγαπηθεί από αυτούς με τους οποίους σχετίζεται, έστω και αν η αγάπη των υπευθύνων δεν εκδηλώνεται. Δηλαδή δημιουργείται μία απόλυτη εξάρτηση ανθρώπου και μηχανισμού.

Το ζητούμενο είναι να κάνεις παιδιά που δεν θα σε χρειάζονται. Που θα είναι ανεξάρτητα και θα μπορούν να τα βγάλουν πέρα μόνα τους. Που δεν θα έχουν ενοχές επειδή θα σ’ αφήσουν πίσω. Που θα μπορούν να φύγουν μακριά και να μην σου στείλουν ούτε γράμμα. 

Άρα η καλύτερη εξέλιξη του ψυχικού οργάνου είναι η αυτονόμησή του από τους γεννήτορες του, φυσικούς ή μη.

Ακριβώς. Το ζητούμενο είναι να κάνεις παιδιά που δεν θα σε χρειάζονται. Που θα είναι ανεξάρτητα και θα μπορούν να τα βγάλουν πέρα μόνα τους. Που δεν θα έχουν ενοχές επειδή θα σ’ αφήσουν πίσω. Που θα μπορούν να φύγουν μακριά και να μην σου στείλουν ούτε γράμμα. Η σχέση ξεκινά από μία ολοκληρωτική συμβίωση που παρέχει την απόλυτη ευτυχία. Ξεκινάμε τη ζωή μας στον Παράδεισο της μήτρας που μας προσφέρει τα πάντα πριν καν τα ζητήσουμε, και προοδευτικά θα πρέπει να μάθουμε να προσαρμοζόμαστε στην αναγκαιότητα, τις απαιτήσεις της εξωτερικής πραγματικότητας

Άρα η ζωή είναι μία πορεία από τον Παράδεισο προς την Κόλαση…

Έλεγε ο παππούς μου εδώ είναι ο παράδεισος εδώ και η κόλαση. Η ζωή ξεκινάει από τον παράδεισο μέσα στην μήτρα. Εξ ου και η πίστη ότι θα ξαναπάς στον Παράδεισο. Στην πορεία τις ζωής θα συναντήσεις ευχάριστα αλλά και πολύ δυσάρεστα πράγματα. Θα τραυματιστείς, θα νιώσεις κάποιες στιγμές η ζωή να είναι κόλαση. Το ψυχικό όργανο, μετά τη γέννηση, αναπτύσσεται ώστε αφενός να ικανοποιηθούν οι ανάγκες για επιβίωση του ατόμου αφετέρου να ικανοποιούνται οι σεξουαλικές ενορμήσεις, οι οποίες προοδευτικά ωριμάζουν. Ωστόσο, αυτή η προσαρμογή στην εξωτερική πραγματικότητα θα πρέπει να είναι συμβατή με τις ηθικές επιταγές του ατόμου, αλλά και την ηθική της κοινότητας, κάτι που τον μετατρέπει σε μέρος της κοινότητας. 

Δηλαδή ξεκινάμε σε μία συνθήκη απόλυτης ελευθερίας.

Δεν ξέρω αν είναι ελευθερία, γιατί όλα είναι προκαθορισμένα στην ενδομήτρια ζωή. Και στην αρχή της εξωμήτριας ζωής το παιδί ζει σύμφωνα με έναν γενετικά προσδιορισμένο προγραμματισμό. Σε αυτές τις δύο καταστάσεις αν όλα βαίνουν καλώς, το παιδί ικανοποιείται πλήρως. Για το βρέφος ο κόσμος είναι αυτό το ίδιο. Καθώς μεγαλώνει και ανακαλύπτει το μέσα και το έξω, δια μέσου του θηλασμού συναντά την μητέρα και ο κόσμος αρχίζει να μικραίνει. Αρχικώς έχουμε τον πρωτογενή ναρκισσισμό γιατί η μητέρα ικανοποιεί όλα τα χατίρια του βρέφους με συνέπεια να νιώθει παντοδύναμο, σαν θεός. Σε έναν δεύτερο χρόνο αφού ανακαλύψει ότι υπάρχει κόσμος εκτός, το παιδί αναθέτει στους γονείς την παντοδυναμία ώστε με αυτήν να ικανοποιούν κάθε επιθυμία του. Εάν δεν μείνει ικανοποιημένο από τις υπηρεσίες τους, πράγμα απολύτως λογικό, και δεν συμφιλιωθεί με αυτή την τροπή, τότε αναπτύσσει έναν δευτερογενή ναρκισσισμό. Τότε αναλαμβάνει την παντοδυναμία και πάλι το παιδί υπερεκτιμώντας τις δυνάμεις του, αναπτύσσοντας δηλαδή ένα παθολογικό ναρκισσισμό. Για να ξεφύγει από αυτό το πεπρωμένο το άτομο πρέπει να αποδεχθεί τους γονείς του, να τους αγαπήσει για όσα του έχουν προσφέρει έστω κι αν πιστεύει ότι είναι λίγοι.

Οι γονείς πώς μπορούν να βοηθήσουν;

Να μην κάνουν τους έξυπνους και τους σπουδαίους. Να μην επιβάλλουν τα δικά τους όνειρα, τις δικές τους επιθυμίες, τη δική τους ζωή στο παιδί. Μπορούν να το βοηθήσουν χωρίς να του βάζουν εμπόδια. Απλώς να το διευκολύνουν να προχωρήσει και να γίνει αυτό που δυνητικά μπορεί να γίνει.

Μα, ένας μαλακός και ευγενικός πατέρας είναι καλό παράδειγμα;

Ναι, αυτός είναι ένας «μητρικός» πατέρας, ο οποίος παρέχει τη σιγουριά του μητρικού αντικειμένου. Εάν αναλάβει και την πατρική λειτουργία, δηλαδή να παρεμβαίνει, ως εγγυητής του νόμου στην λειτουργία της τριαδικής σχέσης μεταξύ των δύο γονιών και παιδιών, τότε όλα είναι εντάξει.

Όλα αυτά μέχρι τα πρώτα τέσσερα-πέντε έτη.

Ναι, μέχρι τότε έχει διαμορφωθεί ο σκελετός του ψυχισμού του παιδιού και προσπαθεί να βρει τη θέση του στην οικογένεια και στον κόσμο. Έχει αρχίσει να λειτουργεί η οριοθέτηση σε σχέση με το περιβάλλον, αλλά και την εσωτερική πραγματικότητα.

Μετά τα πέντε έτη έχουμε κάποια εξέλιξη του ψυχικού οργάνου;

Βεβαίως και η εξέλιξη συνεχίζεται κατά την παιδική ηλικία. Ωριμάζει περαιτέρω στο γνωσιακό και το συναισθηματικό τομέα. Στη συνέχεια, κατά την εφηβεία, το άτομο θα πρέπει να διαχειριστεί το ορμονικό και ενορμητικό «φούντωμα» που συμβαίνει και να διαμορφώσει τη σεξουαλική ταυτότητά του. Ωστόσο ενδέχεται σε ορισμένα παιδιά να έχει οριστικοποιηθεί η αντίληψη για τον σεξουαλικό προσανατολισμό τους ήδη από τέσσερα ή πέντε έτη. Στον αντίποδα υπάρχουν άτομα που συνειδητοποιούν αργά, μετά την εφηβεία, ότι είναι ομοφιλόφυλα.

Μέχρι τώρα μιλάμε για τα αγόρια. Το σύνδρομο του Οιδίποδα. Το σύνδρομο της Ηλέκτρας ισχύει έτσι όπως το ονόμασε ο Γιούνγκ;

Το σκεπτικό είναι το ίδιο. Το παιδί έλκεται από τον γονιό του αντίθετου φύλου, τον αγαπάει, ενώ έχει εχθρικά συναισθήματα με τον γονιό του ίδιου φύλου. Υπάρχει όμως μία ειδοποιός, πιθανώς, διαφορά. Στο σύνδρομο της Ηλέκτρας η επιθετικότητα προς τη μητέρα της είναι συνειδητή. Στον Οιδίποδα όλα γίνονται σε ασυνείδητο επίπεδο.

Η ύπαρξη του Υπερεγώ είναι βασική προϋπόθεση ενηλικίωσης και συνετού βίου. Είναι η ηθική πυξίδα της ζωής ενός ανθρώπου. Το αξιακό του πλαίσιο. Πού βασίζεται και πώς δημιουργείται;

Δημιουργείται από τις ταυτίσεις με τους γονείς και τους δασκάλους και αυτό που αυτοί επιβάλλουν ως ηθικούς κανόνες. Στο τέλος το Υπερεγώ ή μάλλον το Ιδεώδες του Εγώ, δηλαδή αυτό που αποτελεί το παράδειγμα προς μίμηση, μπορεί να προκύψει από την ταύτιση με μία αυθεντία, η οποία με την παρουσία και το έργο της προσδίδει και το ανάλογο κύρος στους κανόνες που πρέπει να ακολουθήσει.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η διαδικτυακή συσχέτιση παίζει έναν ρόλο δημιουργίας Υπερεγώ;

Με ποιο τρόπο; Δεν μπορώ να καταλάβω…

 Το Υπερεγώ είναι αποκλειστικά προσωπική υπόθεση. Εσύ βάζεις τον εαυτό σου σε θέση κριτή για τις ενδεχόμενες πράξεις σου. Είναι ασυνείδητο. 

Το σχόλιο ενός μέλους διαδικτυακής παρέας κρίνεται από άλλο μέλος ως ομοφοβικό και απειλείται εμμέσως ότι θα αποκλειστεί εάν δεν το αποσύρει. Εκείνος ζητάει συγγνώμη και διαγράφει τα γραπτά του.

Όχι, αυτό είναι καταστολή. Το Υπερεγώ είναι αποκλειστικά προσωπική υπόθεση. Εσύ βάζεις τον εαυτό σου σε θέση κριτή για τις ενδεχόμενες πράξεις σου. Είναι ασυνείδητο. Π.χ. μου έρχεται στο μυαλό να κάνω για κάποιο γείτονα ένα απαξιωτικό σχόλιο επειδή με θύμωσε για κάτι. Αν δεν κάνω το σχόλιο επειδή νιώθω άσχημα να επιτεθώ σε έναν άνθρωπο και να τον βλάψω, εδώ είναι η δράση του Υπερεγώ. Δηλαδή κάτι που προέρχεται από την εσωτερική ζωή, από τον ψυχισμό μου που με αναγκάζει να αυτοσυγκρατηθώ. Εάν δεν κάνω το σχόλιο μόνον και μόνον επειδή φοβάμαι ότι θα κακοχαρακτηριστώ από το περιβάλλον, τότε αυτή η σιωπή είναι προϊόν καταστολής. Το εξωτερικό περιβάλλον μου επιβάλλεται να καταστείλω ιδέες και συναισθήματα.

Μπορεί να αλλάξει το Υπερεγώ;

Δύσκολα, αλλά μπορεί να ωριμάσει.

Μπορεί να αλλάξει μορφή, αξιακό πλαίσιο;

Ναι. Κι αυτό εξαρτάται από μας τους ίδιους, αλλά και τις οικογενειακές και κοινωνικές συνθήκες κι από το πόσο επιθυμούμε και προσπαθούμε να ωριμάσουμε κοινωνικά και πολιτικά στη χώρα μας. Εδώ στερούμαστε ενός συγκροτημένου και λειτουργικού συλλογικού Υπερεγώ, κάτι που επηρεάζει και το Υπερεγώ σε ατομικό επίπεδο. Δεν έχουμε κοινωνική συνείδηση. Η ισονομία συχνά δεν εφαρμόζεται, όπως και η αντικειμενική αξιολόγηση. Ο νόμος του «μπάρμπα στην Κορώνη» εξακολουθεί να είναι σε ισχύ. Παρόλες τις μεγάλες προόδους που έχουν συμβεί στη χώρα μετά την είσοδό της στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ακόμα αναζητούμε ένα ώριμο πατρικό Υπερεγώ να πάρει τη θέση ενός πάντα μητρικού Υπερεγώ που επιτρέπει τα πάντα και που είναι προς το συμφέρον της ομάδας, της οικογένειας, του κόμματος, της ιδεολογίας μου. Όσο στην κοινωνία μας λειτουργεί το «μέσον» δεν μπορεί να υπάρξει αξιόπιστο Υπερεγώ.

Η συνθήκη του διαδικτύου δημιουργεί Υπερεγώ;

Δεν νομίζω, αφενός γιατί επιτρέπει να βγει από το άτομο ανεπεξέργαστα, παρορμητικά, πολύ «βούρκος» από το εσωτερικό του -κάτι που ευνοείται και από την ανωνυμία-, αφετέρου το άτομο μπορεί να επηρεαστεί και να πιστέψει άκριτα οτιδήποτε του σερβίρεται, με αποτέλεσμα να καταστέλλεται η σκέψη του. Βέβαια υπάρχουν και οι θετικές πλευρές του διαδικτύου που σου επιτρέπουν να έχεις ενημέρωση για πολλά καλά πράγματα παντού στον κόσμο. Όμως δεν νομίζω ότι μπορεί να λειτουργήσει ως Υπερεγώ, ή μάλλον ως εκπρόσωπος του Υπερεγώ. Είναι ένα όργανο επιρροής, όπως η τηλεόραση ή οι εφημερίδες, που μπορεί να χειραγωγήσει το χρήστη παρά να τον οδηγήσει σε μια απελευθέρωση της σκέψης και των καταπιεσμένων συναισθημάτων του. Είναι σαφές ότι ο σύγχρονος ναρκισσιστικός πολιτισμός ευνοεί μία ατομικιστική θεώρηση της ζωής, την άμεση ευδαιμονία και την εικόνα. Π.χ. συζητούσαμε νωρίτερα για τον προσανατολισμό που έχει πάρει το ποδόσφαιρο σήμερα - οι παίκτες μάλλον ενδιαφέρονται για την προσωπική επιτυχία τους και όχι για την ομάδα και την γειτονιά που τους ανέδειξε. Ισχύει στο σύνολο της κοινωνίας και τις δραστηριότητες που αναπτύσσει ένα άτομο εντός της. Οι άνθρωποι στις νεότερες κοινωνίες ενδιαφέρονται για τη συμμόρφωσή τους στο τρέχον κοινωνικό ρεύμα, στην προοπτική της προσωπικής αποδοχής. Εάν το Ιδεώδες του Εγώ του ατόμου δεν είναι ο Χριστός, ο Τολστόι, ο Μπαχ, ο άγνωστος στρατιώτης, ο Πελέ, αλλά το λούστρο του live style τότε προς τα εκεί θα κινηθεί.

Δομικά δεν αλλάζει το Υπερεγώ;

Αναφέραμε και πριν ότι κάτω από ορισμένες συνθήκες μπορεί να αλλάξει. Δύσκολα αλλά μπορεί να αλλάξει π.χ. στο πλαίσιο μιας μακροχρόνιας ανάλυσης όπου το άτομο θα επιδιώξει να βρει τον αληθινό του εαυτό και να μαλακώσει το αυστηρό, καταδιωκτικό Υπερεγώ του. Για να συμβεί αυτό θα πρέπει να βγει από την πανοπλία του ψεύτικου εαυτού που τον προφυλάσσει μεν, αλλά και τον ακινητοποιεί δε. Η ποιότητα του Υπερεγώ είναι αλληλένδετη με τις σχέσεις (φαντασιωσικές στην πραγματικότητα) που εγκαθιστά το υποκείμενο με τα αντικείμενα (οικεία πρόσωπα), αλλά και την ποιότητα του Ιδεώδους Εγώ, δηλαδή των ιδεωδών που εμπνέουν το άτομο. Η τροποποίηση σε αυτό το επίπεδο είναι απαραίτητη για να γίνει μία ουσιαστική αλλαγή. Τότε το άτομο μπορεί να μετακινηθεί από την ποσότητα της συσσώρευσης στην ποιότητα της προσφοράς. Ενώ πριν ζούσε για τα χρήματα, τα σπίτια, τα αυτοκίνητα, την μόστρα τώρα να μπορεί να χαρεί με την προσφορά στον άλλο, ειδικά αυτόν που το έχει ανάγκη. Η συσσώρευση (πλούτου, εξουσίας, δημοφιλίας κλπ.) στοχεύει στην κοινωνική αποδοχή. Η επιδίωξη σε αυτήν την περίπτωση μεταβάλλεται από υλική σε πνευματική.\

Στη διάρκεια της ζωής, εμφανίζονται κρίσεις που όταν τις διαχειρίζεται κάποιος επαρκώς συμβάλλει στο να ωριμάσει ο ψυχισμός. 

Στην ηλικία των 16 ετών έχουμε ολοκληρωθεί ψυχικά;

Όχι βέβαια. Χρειάζεται μια ψυχική εργασία μέχρι το τέλος της εφηβείας, αλλά και κατά την ενηλικίωση. Γενικότερα, στην διάρκεια της ζωής, εμφανίζονται κρίσεις που όταν τις διαχειρίζεται κάποιος επαρκώς συμβάλλει στο να ωριμάσει ο ψυχισμός. Η βασική δομή του δεν αλλάζει. Όμως η ψυχανάλυση μπορεί να βοηθήσει το άτομο αφενός να αντιληφθεί τις άμυνες που του επιβάλλουν να επαναλαμβάνει μια παθολογική στάση που το αλλοτριώνει, αφετέρου να βρει ένα ψυχικό άνοιγμα που θα του ανοίξει νέους ορίζοντες. Η ψυχανάλυση ενδέχεται να το βοηθήσει να μην είναι πια φανατικό, απόλυτο, αφοριστικό, φοβικό. Ότι δεν υπάρχει λόγος να νιώθει τόσο μεγάλη απειλή που να αναπτύσσει μισαλλοδοξία. Η θεραπεία θα το βοηθήσει να αποδεχτεί τον εαυτό του και τους άλλους. Να βρει τον τρόπο να αναγνωρίσει συναίσθηματα που είχαν παγώσει. Αυτό που δεν μπόρεσε να κάνει με τους γονείς, ίσως θα μπορούσε να συμβεί με κάποιον άλλον -αναλυτή- ο οποίος θα μπορέσει να το δει διαφορετικά από τους γονείς του.

Χρειάζεται πάντα ένας άλλος.

Φυσικά. Δεν γίνεται τίποτα σημαντικό, ειδικά μια αλλαγή, χωρίς ένα άλλο πρόσωπο. Πρέπει να υπάρχει απέναντί σου ένας ζωντανός καθρέπτης που θα σου δείχνει ποιος πραγματικά είσαι. Πρέπει να υπάρχει ένα περιέχον - υποδοχέας που θα δέχεται ό,τι εκπέμπεις: ιδέες και συναισθήματα.Πρέπει να υπάρχει ένα φίλτρο που θα εμποδίζει τα εξωτερικά ερεθίσματα να σε κατακλύζουν. Θα πρέπει να υπάρχει κάποιος με τον οποίον να νιώθεις ότι συμπορεύεσαι. Θυμάμαι έναν κύριο με πολλά βάσανα με τον οποίο εργαστήκαμε για πολλά χρόνια. Στο τέλος της θεραπείας, μου είπε ότι αυτό που τον βοήθησε να αλλάξει πράγματα μέσα του, δεν ήταν τόσο ότι καταλάβαινα τις ιδέες του, την σκέψη του και τα συναισθήματά του ή ότι του ερμήνευα κάτι που συνέβαινε και δεν καταλάβαινε. Αυτό που ένιωσε περισσότερο να τον βοηθάει είναι ότι συμμεριζόμουν τα συναισθήματά του. Δηλαδή ένιωθε ότι όταν ήταν λυπημένος, λυπόμουν μαζί του και ότόταν ήταν χαρούμενος, χαιρόμουν μαζί του. Είχε έναν άνθρωπο που μπορούσε να δεχτεί το συναίσθημά του, όπως το βίωνε, χωρίς γιατί.