Dr. Bessel Vander Kolk: «Είμαστε ρυθμισμένοι να αγαπάμε»

Ο Dr. Bessel Vander Kolk είναι ιδρυτής του Κέντρου Ψυχικού Τραύματος στο Μπρούκλαιν της Μασαχουσέτης, καθηγητής ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ, κορυφαίος νευροεπιστήμονας και εμπειρογνώμονας τραυμάτων στον κόσμο. Το βιβλίο του «The body keeps the score» («Το σώμα δεν ξεχνά», εκδ. Κλειδάριθμος) κυκλοφόρησε το 2014, έγινε αμέσως best seller των New York Times, ενώ εξακολουθεί μέχρι σήμερα να κατατάσσεται κάθε εβδομάδα στα ευπώλητα του Amazon. Μέσα σε 650 σελίδες (ελληνική έκδοση) περικλείονται η ερευνητική και κλινική εμπειρία του πενήντα και πλέον χρόνων, οι εξελίξεις στην κατανόηση του εγκεφάλου και της λειτουργίας του, η ερμηνεία του τραύματος, καθώς και συμβατικοί και κάποιοι αντισυμβατικοί τρόποι αντιμετώπισής του, όπως για παράδειγμα η θεραπευτική γιόγκα. Το βιβλίο απευθύνεται σε ειδικούς, αγαπήθηκε όμως από εκατομμύρια αναγνώστες, χωρίς να έχει καμμιά σχέση με εκλαϊκευμένη ψυχολογία ή οδηγό καλής ζωής. Φαίνεται πως το τραύμα είναι πολύ πιο διαδεδομένο από ό,τι νομίζουμε και οι περισσότεροι αναζητούμε εναγωνίως απαντήσεις σε –κάποιες φορές– αόριστα ερωτήματα. Όπως, για παράδειγμα, τι δεν πάει καλά με εμένα;

Τον συνάντησα λίγο πριν το master class που έδωσε για πρώτη φορά στην Ελλάδα, προσκεκλημένος του Οργανισμού Trauma2Therapy, που ίδρυσαν οι θεραπεύτριες Σοφία Βασιλάκου και Δέσποινα Πλουσίου. Η αίθουσα στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας ήταν κατάμεστη.

Είχε ανέβει το ίδιο πρωί στον βράχο της Ακρόπολης και παρά τα ογδόντα του χρόνια μετέδιδε έναν εφηβικό ενθουσιασμό. Ανήκει στη γενιά των Ευρωπαίων που μεγάλωσαν μελετώντας στο σχολείο τους κλασικούς και πίστεψαν στις ανθρωπιστικές και δημοκρατικές αξίες που διαμόρφωσαν τον μεταπολεμικό κόσμο. Ο ήλιος ήταν υπέρλαμπρος και εκείνος αγαπάει την Ελλάδα. Σχολιάζει με τη βαριά ολλανδική προφορά του την καταστροφική πλημμύρα στη Θεσσαλία – είναι πλήρως ενημερωμένος. «Οι άνθρωποι χρειάζονται πρώτα στήριξη πρακτική, από το κράτος και την κοινωνία και μετά ψυχολογική υποστήριξη. Η αλληλεγγύη σε αυτές τις περιπτώσεις φυσικών ή άλλων καταστροφών λειτουργεί σαν ασπίδα προστασίας ενάντια στην εξέλιξη ενός δύσκολου, αποτρόπαιου γεγονότος σε τραύμα».

Όταν τον ρωτώ για το συλλογικό τραύμα, μου λέει γελώντας πως όλοι οι δημοσιογράφοι τού θέτουν την ίδια ερώτηση. «Ίσως είναι πιο εύκολο να μιλάμε για το τι συμβαίνει έξω από εμάς, παρά μέσα στο σπίτι μας». Του φέρνω για παράδειγμα την πανδημία. «Δεν ήταν για όλους τραύμα. Ήταν για τους γιατρούς και τους νοσηλευτές που ένιωθαν ότι δεν είχαν τα εργαλεία να βοηθήσουν τους ασθενείς. Τους δεκαοκτάχρονους που είναι σε ηλικία να ανοιχτούν στον κόσμο, να γνωρίσουν το σεξ, να ταξιδέψουν. Για όσους ήταν μόνοι. Όταν μοιραζόμαστε κάτι, αφήνει λιγότερα σημάδια. Το ερώτημα, λοιπόν, δεν είναι τι σου συνέβη, αλλά ποιος ήταν εκεί για εσένα όταν σου συνέβη».

Όλη η εργασία της ζωής του είναι αφιερωμένη στην έρευνα για το τραύμα. Η δουλειά του πάνω στο Σύνδρομο Μετατραυματικού στρες (PTSD) ξεκίνησε από την επαφή του με τους στρατιώτες που επέστρεφαν από το Βιετνάμ στην Κλινική Υποδοχής Βετεράνων, όπου έβλεπε άλλους να έχουν καταρρεύσει ψυχικά και άλλους να συνεχίζουν τη ζωή τους. Μέχρι εκείνη την εποχή το τραύμα δεν αναγνωριζόταν από τους ψυχιάτρους ως οντότητα διαγνωστική, αλλά κατανοούνταν τα συμπτώματα που απορρέουν από αυτό, όπως ο αλκοολισμός.

Τον ρωτώ γιατί τείνουμε να θυμόμαστε περισσότερο αυτά που μας έχουν τραυματήσει ή πληγώσει από τα πιο ευχάριστα γεγονότα της ζωής μας. «Αυτό που λέτε είναι αλήθεια ως έναν βαθμό. Το μυαλό μας διαμορφώνει τις εμπειρίες, μαθαίνει πώς να επιβιώσει. Όταν είμαστε βρέφη δεν ξέρουμε πώς να επιβιώσουμε, σιγά σιγά μαθαίνουμε τους κινδύνους. Αλλά παράλληλα αν είσαι ένα παιδί που μεγαλώνει με ασφάλεια, αγάπη και ευχαρίστηση, όλα αυτά γίνονται μέρος του εαυτού σου. Δεν είναι ακριβώς ανάμνηση, είναι αποτύπωμα, το βίωμά μας».

Τι είναι το τραύμα;

Το τραύμα, λοιπόν, δεν είναι ανάμνηση ή δεν είναι μόνο ανάμνηση. Το μυαλό έχει την τάση να ξεχνά για να αντέξει, το σώμα όμως δεν ξεχνά, θυμάται. Όπως περιγράφει στο βιβλίο του «αυτή η συντριπτική αίσθηση στο στήθος, που θα μπορούσε κάποιος να βαφτίσει άγχος ή κατάθλιψη, ο φόβος ότι μπορεί να χαθεί ο έλεγχος, η συνεχής επαγρύπνηση για πιθανούς κινδύνους ή απόρριψη από τους άλλους... εκείνη την ομίχλη στο νου που εμποδίζει τη συγκέντρωση και την πλήρη αφοσίωση στην όποια εργασία...». Το τραύμα διαταράσσει τη σχέση με το σώμα. Όπως μου λέει: «το τραύμα δεν είναι το γεγονός, αυτό που έχει συμβεί στο παρελθόν. Είναι η δομική αλλαγή του εγκεφάλου, η εγγραφή στο σώμα. Δεν θυμόμαστε το τραύμα σαν μια ιστορία, αλλά σαν σωματική αίσθηση. Αυτό είναι που θέλουμε να θεραπεύσουμε».

Του επισημαίνω ότι η κλινική εμπειρία δείχνει πως όσο και αν το επιθυμούν, πολλές φορές οι ασθενείς αντιστέκονται στη θεραπεία. «Ναι, όταν τα εργαλεία μας δεν είναι πολύ καλά. Εξακολουθούμε να πιστεύουμε ότι η λογική κατανόηση μπορεί να βοηθήσει. Όμως, οι μετατραυματικές αντιδράσεις προέρχονται από τον συναισθηματικό, όχι τον λογικό εγκέφαλο. Και ο συναισθηματικός εγκέφαλος εκδηλώνεται μέσω οργανικών αντιδράσεων. Βλέπετε όμως ότι ζούμε σε έναν κόσμο που θεωρεί ότι η λογική γνώση τού ότι είσαι διαλυμένος σε καθιστά λιγότερο διαλυμένο. Αυτό δεν είναι αλήθεια. Για να γίνει μια αλλαγή, ένας μετασχηματισμός χρειάζονται νέες θεμελιώδεις εμπειρίες που αντίκεινται στα υπάρχοντα βιώματα».

Αυτός είναι ο λόγος που ο Bessel Vander Kolk δεν πιστεύει στη μακροπρόθεσμη αποτελεσματικότητα της ομιλούσας θεραπείας, αποκλειστικά, ούτε βέβαια στη θετική ψυχολογία, αναφορικά με το τραύμα. Είναι ένθερμος υποστηρικτής της Οφθαλμοκινητικής Απευαισθητοποίησης (EMDR), της νευροανάδρασης, της θεραπείας εσωτερικών οικογενειακών συστημάτων (IFS), του ψυχοδράματος και άλλων σωματικών θεραπειών, όπως η γιόγκα. Ασφαλώς κανείς δεν μπορεί να αλλάξει κάτι που συνέβη, αλλά μπορεί να μάθει να το αντιμετωπίζει.

Ο ασφαλής δεσμός

Έχει πει πολλές φορές πόσο αγαπά τον Bowlby, τον ψυχίατρο που ανέπτυξε τη θεωρία του Δεσμού, μια πρωτοπόρα θεωρία που είναι πια θεμελιώδης αρχή στην ψυχολογική επιστήμη. Τον ρωτώ αν ο ασφαλής δεσμός που διαμορφώνεται στη βρεφική ηλικία είναι ψυχική ασπίδα για την προστασία από το τραύμα. «Δεν υπάρχει καμμιά αμφιβολία για αυτό. Η λέξη τραύμα θα μπορούσε να είναι υποκατάστατο της έλλειψης ασφαλούς δεσμού. Και κατά κάποιον τρόπο οι κλασικοί ψυχίατροι δεν δίνουν τόση σημασία στα ζητήματα του δεσμού. Δείτε την Αμερική – και εσείς είστε κομμάτι της ίδιας κουλτούρας: είναι τόσο ατομιστική. Στην Αμερική οι άνθρωποι αντιμετωπίζονται σαν άτομα και όχι μέλη μιας οικογένειας, μιας κοινότητας. Ο ατομιστικός πολιτισμός δεν ενδιαφέρεται για τον δεσμό».

Το παιδικό τραύμα

Τον ρωτώ για το παιδικό τραύμα που προέρχεται από την κακοποίηση, την αδιαφορία, τη στέρηση ενός προσώπου εμπιστοσύνης, μια καταθλιπτική μητέρα, έναν απόντα πατέρα. «Το παιδικό τραύμα είναι εντελώς διαφορετικό από ένα τραύμα της ενήλικης ζωής που προέρχεται από ένα απρόβλεπτο, τρομακτικό, αλλά μεμονωμένο ψυχοτραυματικό γεγονός, όπως ένα δυστύχημα. Θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Στη θεραπεία με EMDR έχουμε δει επιτυχία στο 94% των ασθενών μετά από οκτώ εβδομάδες. Όμως ασθενείς με πρώιμα τραύματα δεν ανταποκρίθηκαν το ίδιο καλά. Ενα σημαντικό εύρυμα της έρευνας είναι ότι η χρόνια κακοποίηση στην παιδική ηλικία προκαλεί διαφορετικές ψυχικές και βιολιγικές αλλοιώσεις που παγιώνονται και είναι δυσκολότερο να αντιμετωπιστούν. Χρειάζεται μεγαλύτερη επιμονή».

Τι συμβαίνει στον εγκέφαλο στη διάρκεια της ανάπτυξης; Τι συμβαίνει σε ένα παιδί που αισθάνεται ανεπιθύμητο; «Ένα πολύ σημαντικό θέμα στον τομέα μας είναι οι κρίσιμες περίοδοι. Ο εγκέφαλος χρειάζεται την κατάλληλη τροφοδότηση τη σωστή στιγμή. Οι άνθρωποι είναι σαν τα ζώα. Αν δέσεις τα μάτια μιας γατούλας δύο εβδομάδων για δύο εβδομάδες ποτέ δεν θα μάθει να βλέπει. Γιατί σε αυτό το στάδιο ο εγκέφαλος χρειάζεται οπτικά ερεθίσματα. Στις μαϊμούδες συμβαίνει κάτι ανάλογο, αν δεν λάβουν στοργή σε μια συγκεκριμένη ηλικία ποτέ δεν μαθαίνουν πώς να σχετίζονται με την ομάδα τους. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στους ανθρώπους. Αν δεν σε φροντίσουν, σε βοηθήσουν, σε λατρέψουν όταν είσαι παιδί, ο εγκέφαλος δεν παίρνει τα απαραίτητα ερεθίσματα και δεν μαθαίνει πώς να διαμορφώνει στενές και ασφαλείς σχέσεις, ούτε πώς να εναρμονιστεί συναισθηματικά με άλλα πρόσωπα».

Οι ενήλικες που στερήθηκαν τη φροντίδα κατά την ανάπτυξή τους, παρά την επίπονη προσπάθειά τους κατά τη θεραπευτική διαδικασία ή τα επαγγελματικά επιτεύματά τους, δυσκολεύονται να σβήσουν το αποτύπωμα που έχουν αφήσει στον ψυχισμό τους τα βιώματα της παιδικής ηλικίας. Προειδοποιεί τους ανθρώπους που επιθυμούν να υιοθετήσουν παιδιά ότι οφείλουν να γνωρίζουν τις προκλήσεις και τις δυσκολίες, αφού πολλά από αυτά είναι βαθιά τραυματισμένα. Ο κάθε άνθρωπος έχει μια ιστορία, κάποιες φορές πολύ οδυνηρή. «Επειδή έχω ασχοληθεί πολύ με αυτό το θέμα, σας ξαναλέω ότι αν το παιδί δεν έχει λάβει τα κατάλληλα ερεθίσματα στην κατάλληλη ηλικία μπορεί να μην ανταποκρίνεται στην αγάπη και στη φροντίδα. Για να λειτουργήσει ο εγκέφαλος διαφορετικά πρέπει να αναδιαρθρωθεί ο εσωτερικός χάρτης. Σε αυτό μπορεί να βοηθήσουν πολύ τα ψυχεδελικά φάρμακα».

Ο Dr. Vander Kolk είναι επικεφαλής ερευνητής στη φάση III των κλινικών δοκιμών για την αποτελεσματικότητα των MDMA ως υποβοηθούμενης ψυχοθεραπείας σε ασθενείς που πάσχουν από σοβαρή μετατραυματική διαταραχή. Είναι πολύ αισιόδοξος και ενθουσιασμένος με την εξέλιξη της έρευνας και όπως είπε στο master class: «Είδαμε ότι τα ψυχεδελικά φάρμακα επιτρέπουν στους ασθενείς να προσεγγίσουν σκοτεινά σημεία, απρόσιτα στη λογική επεξεργασία».

Είμαστε ρυθμισμένοι να αγαπάμε

Τέλος ρωτάω ποιο είναι το μεγαλύτερο μάθημα που έχει πάρει από τους ασθενείς του. «Είμαστε ρυθμισμένοι έτσι ωστε να επιβιώνουμε. Το πιο σημαντικό για εμένα είναι ότι μέσα από τη μεγαλύτερη καταστροφή, την πιο οδυνηρή εμπειρία, ένα κομμάτι ανθρωπιάς παραμένει ανέπαφο. Παρά το τραύμα οι άνθρωποι έχουν ακόμη τη δυνατότητα να πετύχουν, να αγαπήσουν ή να προσπαθήσουν να συνδεθούν, να δημιουργήσουν σχέσεις. Είμαστε ρυθμισμένοι για την αγάπη, ακόμη και όσοι έχουμε υποστεί ψυχικούς τραυματισμούς. Κυρίως οι γυναίκες –υπάρχει εδώ μια διαφορά στα φύλα– δεν παραιτούνται ποτέ από την προσδοκία ότι η αγάπη μπορεί να θεραπεύσει. Είναι αξιοθαύμαστη η ανθεκτικότητα, αν και δεν είναι η αγαπημένη μου λέξη. Οι άνθρωποι συνεχίζουμε παρά τα φρικτά πράγματα που μπορεί να συμβούν».