Μια συζήτηση για τον καρκίνο με τον ογκολόγο Ηλία Αθανασιάδη

Όλες οι μορφές καρκίνου περιβάλλονται από μύθους ικανούς να του προσδώσουν οντολογικά στοιχεία που φτάνουν έως τη μεταφυσική. Αν και το πιo διαδεδομένο είναι ο «εμφυλιακός» χαρακτήρας της ασθένειας εντός του οργανισμού, η ποικιλία των μύθων εκτείνεται από την ηθική μέχρι την ψυχολογία, τη θεολογία και την ανθρωπολογία. Είναι τέτοιας έκτασης το ακατανόητο της αρχής και της κατάληξης καθώς και ο τρόπος της εξέλιξης, ώστε η συνείδηση ενός έλλογου όντος σχεδόν αρνείται να ασχοληθεί μαζί της, αποφεύγοντας ακόμα και την ονομασία της. Μέχρι πρότινος ήταν ευρέως διαδομένη ως η «κακιά αρρώστια», η «επάρατος». Η αλματώδης όμως πρόοδος της επιστήμης τα τελευταία 20 χρόνια και η αναπόδραστη εξειδίκευση που αυτή φέρει μαζί της, άνοιξε το πεδίο της καταγραφής δεκάδων νέων ειδών και αντιστοίχων ονομασιών και ξεθώριασε τη συνεκτική δύναμη του ενός ονόματος επεκτείνοντας παραλλήλως την ατέρμονη αγωνία την οποία φέρει μαζί της η ανάλυση. Σίγουρα γνωρίζουμε περισσότερα και, επομένως, μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την ασθένεια με μεγαλύτερη επιτυχία. Ίσως φτάνει η στιγμή όπου τα πλάσματα των μύθων θα παραμεριστούν ή θα απομείνουν σαν άδεια κουφάρια λέξεων. Πιθανώς η ασθένεια να αποσυνδεθεί από τη μεταφυσική της διάσταση και την αναμενόμενη σύνδεση με την τιμωρία ή την εξιλέωση, όπως συμβαίνει συνήθως όταν υπερισχύει η κατανόηση έναντι της δεισιδαιμονίας. Ωστόσο, θα ήταν σοφό να αποφευχθεί η αποδυνάμωση ή και πλήρης έλλειψη του κεντρικού νοήματος που φέρνει μαζί της η υπερβολική ανάλυση, δηλαδή η υπερίσχυση των δεδομένων έναντι της ουσίας. Το κεντρικό σημείο συζήτήσεως για κάθε είδους ασθένεια είναι η πρόληψή της, όχι μόνο μέσω προγραμματισμένων εξετάσεων αλλά κυρίως μέσω μιας ζωής που υπερθεματίζει στο νόημά της. Εκεί ώστε η ασθένεια να γίνεται ένα τυχαίο περιστατικό.

Ο συνομιλητής μας είναι ο Ηλίας Αθανασιάδης: ογκολόγος-παθολόγος, διευθυντής της Ογκολογικής Κλινικής του Νοσοκομείου Μητέρα-Υγεία. Είναι απόφοιτος της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ όπου ολοκλήρωσε την ειδικότητα της Παθολογίας. Μετεκπαιδεύθηκε στο MD Anderson Cancer Center στις ΗΠΑ και ακολούθως εξειδικεύθηκε στο τμήμα Αιματολογίας-Ογκολογίας του Northwestern University, όπου παραμένει ως Visiting Professor. Από το 1996 είναι ογκολόγος στην Αθήνα με πλούσια επιστημονική δραστηριότητα ιδιαίτερα στην εξατομικευμένη θεραπεία, τη μοριακή στόχευση, την ανοσοθεραπεία και ανθρωποκεντρική ογκολογική φροντίδα.

Είναι ευρέως διαδεδομένο ότι καρκίνος σημαίνει πολλαπλασιασμός των κυττάρων μας. Οι αρχαίοι Έλληνες του έδωσαν αυτή την ονομασία: η ονοματοδοσίες της εποχής τους είχαν φυσική καταγωγή, περιέγραφαν ιδιότητες ή λειτουργίες.

Οι αρχαίοι Έλληνες είδαν το σχήμα του με τις προσεκβολές του στα πλάγια να μοιάζει με κάβουρα. Κατά τη μυθολογία ο Καρκίνος είναι ο κάβουρας που συνέθλιψε ο Ηρακλής στη μάχη του με τη Λερναία Ύδρα. Η πρώτη αναφορά της λέξης «καρκίνος» αποδίδεται στον Ιπποκράτη (460-370 π.Χ.). Ο Ρωμαίος ιατρός Κέλσος (25 π.Χ.-50 μ.Χ.) χρησιμοποίησε τη λέξη cancer που αντιστοιχεί στον κάβουρα στα Λατινικά. Ο Έλληνας ιατρός των Ελληνιστικών χρόνων, Γαληνός (130-200 μ.Χ.), χρησιμοποίησε τον όρο «όγκος» και έδωσε το όνομα στην Ογκολογία που έχει ως αντικείμενο επιστημονικής μελέτης και θεραπείας τον καρκίνο.

Πρόκειται για έναν ιστό που αναπτύσσεται παρασιτικά, συμβιωτικά, στον οργανισμό μας αλλά «δουλεύει» για τον εαυτό του και μόνο. Δεν υπακούει στα μηνύματα και στους μηχανισμούς ελέγχου που διατηρούν σταθερές τις βασικές λειτουργίες στον ανθρώπινο οργανισμό. Ο μηχανισμός ισορροπίας του σώματος χαρακτηρίζει θεμελιακά το ανθρώπινο σώμα και όλα τα έμβια όντα: τον περιγράφουμε με τον όρο ομοιοστασία.

Πώς θα τον ονομάζαμε σήμερα;

Εξαρτάται από την προοπτική που έχουμε κάθε στιγμή. Καταρχάς θα τον ονόμαζα κακοήθεια. Είναι κομμάτι ενός οργανισμού και κινείται ανήθικα εις βάρος του. Σήμερα, μιας και γνωρίζουμε καλύτερα τα βασικά στοιχεία της βιολογικής του ταυτότητας και εξέλιξης θα μπορούσα να τον περιγράψω σαν ατύχημα ἠ φθορά ή ανάθεμα. Αν όμως το δω από την πλευρά της δυστυχίας και της πρόωρης απώλειας της ζωής για τόσους ανθρώπους θα τον αποκαλούσα ανάθεμα, κρίμα ἠ παράταιρη ασχήμια. Οι ασθενείς μου όμως που θέλουν να συνεχίσουν να ζουν ακόμη και μαζί του το ονομάζουν «το καρκινάκι μου».

Ο καρκίνος λοιπόν, ως ιστός, σε κάποια στιγμή της εξέλιξής του αρχίζει να δουλεύει καταστροφικά για τον οργανισμό που τον φιλοξενεί.  

Ο ιστός του καρκίνου αποτελείται από κακοήθη κύτταρα που το γονιδίωμα τους είναι ίδιο με αυτό του ανθρώπου, του ξενιστή, με κάποιες προσθήκες ή αλλαγές. Το DNA τους είναι ανθρώπινο και η έκφρασή τους είναι ανθρώπινη, ίδια με τον οργανισμό που συμβιώνουν μαζί του. Διότι καρκίνος αναπτύσσεται και σε άλλους ζώντες οργανισμούς. Τα δικά μας κύτταρα είναι παραλλαγμένα έτσι ώστε να μην υπακούουν στα συστήματα ελέγχου που ρυθμίζουν την ομοιοστασία. Ο καρκίνος σε συνθήκες ομαλής λειτουργίας του ανοσολογικού συστήματος θα είχε αναγνωρισθεί σαν ξένο σώμα και θα είχε απορριφθεί. Αρά, η εξέλιξή του βασίζεται στο ότι κατά τη μακρά πορεία της καρκινογένεσης χάνονται οι μηχανισμοί ανοσοεπαγρύπνισης που διαχωρίζουν το ίδιον από το ξένιον. Η απώλεια αυτού του μηχανισμού ελέγχου είναι βασικό στοιχείο της βιολογικής ταυτότητας του καρκίνου (Hallmark of Cancer).

Πώς μετεγκαθίσταται; Πώς μεθίσταται; Πώς πάει από το ένα σημείο στο άλλο;

Μόλις εμφανιστεί, δημιουργεί τις συνθήκες που του επιτρέπουν να δημιουργήσει νέες εστίες που έχουν κακοήθη κύτταρα και υποστηρικτικό στρώμα. Άρα είναι ιστός που αναπτύσσεται σε διαφορετική ανατομική περιοχή από το όργανο προέλευσης, είναι μια μετάσταση. Είναι εντυπωσιακό ότι πριν από την εμφάνιση της μεταστατικής εστίας οργανώνονται οι συνθήκες στο όργανο που θα εγκατασταθεί η μετάσταση. Το εξωκυττάριο διάστημα που ονομάζεται στρώμα μετατρέπεται σε περιβάλλον ευνοϊκό για την ανάπτυξη καρκίνου με εξασθένιση των μηχανισμών ανοσοεπαγρύπνισης. Αρκετό καιρό πριν από τη μετάσταση εμφανίζονται στην κυκλοφορία καρκινικά κύτταρα ή θραύσματα του γενετικού υλικού του όγκου (cell free tumor DNA) που προμηνύουν τη μετάσταση. Αποτελούν αντικείμενο έντονης επιστημονικής μελέτης και δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για την εξελισσόμενη βιολογία του καρκίνου, όπως και νέους στόχους θεραπείας.

Είναι ιστός ή κύτταρο;

Κατά κανόνα είναι ιστός. Όμως, οι καρκίνοι του αίματος που αποδίδονται επιστημονικά με τον όρο λευχαιμία είναι μὀνο κύτταρα. Με απλά λόγια, ο καρκίνος είναι ένα σύνολο από κακοήθη κύτταρα που υποστηρίζεται από τα αιμοφόρα αγγεία, το νευρικό σύστημα και όλους τους υποστηρικτικούς μηχανισμούς που παρέχονται από το σώμα του ξενιστή. Ικανοποιεί δε, μόνο τις δικές του ανάγκες επιβίωσης και εξάπλωσης. Άρα τα καρκινικά κύτταρα φέρουν όλον τον γονιδιακό εξοπλισμό με τα ογκογονίδια και όλες τις γονιδιακές αλλαγές που υπαγορεύουν την ενεργοποίηση των βιολογικών μονοπατιών τα οποία στηρίζουν τον καρκίνο. Το σύνολο όμως των καρκινικών κυττάρων σε συνδυασμό με τους υποστηρικτικούς ιστούς –περιλαμβάνοντας τα αιμοφόρα αγγεία και το υποστηρικτικό στρώμα– αποτελούν τον καρκίνο που είναι ιστός, ο καρκινικός ιστός.

Σε τι συνίσταται η δύναμη του ανοσοποιητικού συστήματος και από πού πηγάζει;

Αναγνωρίζει τον φίλο και τον εχθρό. Το οικείο και το ξένο. Αναπτύσσεται πολύ νωρίς στην εμβρυική ζωή και συλλέγει πληροφορίες. Αναγνωρίζει τις πρωτεΐνες του οργανισμού ως οικεία δομἠ και αναπτύσσει μηχανισμούς αποδοχής και συμβίωσης με οτιδήποτε οικείο. Επίσης, αναπτύσσει τους μηχανισμούς αντίδρασης (και απόρριψης) σε πρωτεΐνες ή αντιγόνα τα οποία δεν έχει αποδεχθεί ποτέ, άρα τα αναγνωρίζει σαν ξένα. Η αναγνώριση ξένης πρωτεΐνης όπως ένα μικρόβιο, ένας ιός ή ένα παθολογικό κύτταρο, ενεργοποιεί έναν πανίσχυρο μηχανισμό αντίδρασης. Ενεργοποιεί κύτταρα μεταφοράς της πληροφορίας στους ιστούς, κινητοποιεί κύτταρα φυσικούς φονιάδες (natural killer cells), μηχανισμούς απόρριψης, όπως γίνεται στη μεταμόσχευση ενός μη συμβατού ξένου οργάνου. Η πληροφορία αντίδρασης αποθηκεύεται σε κύτταρα μνήμης και διατηρείται ως μνήμη, ως ανοσία, για μακρό διάστημα και μερικές φορές διά βίου. Κάποια στιγμή ο οργανισμός κατευνάζει αυτόν τον μηχανισμό και έχει μηχανισμούς ελέγχου της ανοσολογικής απάντησης, η οποία παραμένουσα ανεξέλεγκτη θα ήταν καταστροφική για το σώμα. Η ανοσοθεραπεία είναι η νεότερη θεραπεία του καρκίνου με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Βασίζεται στην άρση των αναστολών της ανοσολογικής απάντησης και στην ενεργοποίηση του παντοδύναμου μηχανισμού ανοσίας εναντίον του καρκίνου.

Δεν είναι απολύτως κατανοητό τι επηρεάζει την ένταση και την αποτελεσματικότητα του μηχανισμού ανοσίας. Είναι κατανοητό όμως ότι με κάθε εξασθένιση του οργανισμού, μηχανισμοί χρόνιας φλεγμονής και φθοράς επηρεάζουν αρνητικά την ανοσολογική απάντηση. Επίσης, η γήρανση του οργανισμού και όλες οι μεταβολές που ακολουθούν, εξασθενούν την άμυνα του οργανισμού απέναντι στην ανάπτυξη καρκίνου. Οι μεταπτώσεις της έντασής του εξαρτώνται, για παράδειγμα, από παρατεταμένη κούραση. Ακόμα και ψυχολογικοί παράγοντες, όπως το στρες και μη εκφραζόμενη οργή, επηρεάζουν το ανοσοποιητικό σύστημα.

Η ομοιοστασία ελέγχεται κεντρικά, από τον εγκέφαλο για παράδειγμα, ή εδράζεται περιφερικά, τοπικά;

Ισχύουν και τα δύο. Υπάρχουν κεντρικοί και περιφερικοί μηχανισμοί ελέγχου της ομοιοστασίας. Καταρχάς, αποδεχόμενοι ότι η ομοιοστασία είναι ο μηχανισμός διατήρησης μιας σταθερής κατάστασης, κάθε όργανο έχει το δικό του σταθμό. Το σώμα συνολικά έχει τους δικούς του μηχανισμούς κεντρικού ελέγχου.

Ποιος δίνει την εντολή;

Ο έλεγχος υλοποιείται μέσω μεταφοράς πληροφορίας. Η πληροφορία κωδικοποιείται στο DNA όσον αφορά τις πρωτεΐνες που παράγονται στο σώμα και την ακρίβεια στη δομή των πρωτεϊνών. Έλεγχος γίνεται και στο RNA και σε επιγενετικό επίπεδο, αφού εκεί καθορίζεται ποιες πρωτεΐνες και πότε παράγονται σε ένα όργανο. Να σημειωθεί ότι πληροφορία μεταφέρεται και μέσω του συνόλου των νευρώνων στο σώμα, στο κεντρικό και το περιφερικό νευρικό σύστημα. Ο συνολικός μηχανισμός αγωγής της πληροφορίας μέσω των νευρώνων αναφέρεται με τον όρο «The Human Connectome» και διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της ομοιοστασίας, κεντρικά και περιφερικά.

Επιμένω γιατί θα ήθελα να ξέρω εάν μπορούμε να αναπτύξουμε έναν εγκέφαλο με συνείδηση της ιάσεως, κάτι που φυσικά τώρα δεν ισχύει. Δεν έχουμε συνείδηση του οργανισμού μας και της λειτουργίας του.

Δεν υπάρχει δυνατότητα ελέγχου αυτού του μηχανισμού με την ενσυνείδητη βούλησή μας. Με την υποκειμενική θέληση δεν γίνεται. Δεν ξέρω αν θα υπάρξει ποτέ μία τέτοια εξέλιξη. Πάντως, για την ώρα, ο τρόπος λειτουργίας του οργανισμού είναι θαυμαστός. Οι μη συνειδητοί μηχανισμοί του, διατηρούν την ομοιοστασία με επιτυχία και ακρίβεια, κάτι που η συνειδητή βούληση όπως εδράζεται στο φλοιό του εγκεφάλου δεν θα μπορούσε να κάνει.

Σε τι συνίσταται, λοιπόν, η ανθρώπινη ύπαρξη, όταν αυτό το πλάσμα δεν έχει τη δυνατότητα της αυτοεπιγνώσεως του σώματός του;

Οι μηχανισμοί ελέγχου καταγράφονται ως γενετική πληροφορία στο DNA έχοντας αποκτήσει αξιοπιστία και ακρίβεια μέσα από τη μακρά διαδικασία της εξέλιξης. Έχουμε την ίδια λειτουργία με όλους τους ζώντες οργανισμούς που δεν έχουν συνειδητό έλεγχο και αυτεπίγνωση. Εμείς οι άνθρωποι έχουμε μεγάλη ιδέα για τη συνείδησή μας.

Σε τι μας χρησιμεύει λοιπόν η συνείδηση;

Η συνείδηση και οι ανώτερες πνευματικές λειτουργίας μάς έδωσαν τη δυνατότητα της σκέψης και της κρίσης. Ο άνθρωπος δημιούργησε το θαύμα του πολιτισμού και τα εργαλεία της επιστήμης. Οι βιολογικές επιστήμες που ανέπτυξε τού έδωσαν τη δυνατότητα να κατανοεί θαυμαστά βιολογικά φαινόμενα και να παρεμβαίνει με θεραπείες που έχουν πετύχει αποτελέσματα που παλιότερα δεν μπορούσαμε να φανταστούμε. Οι ανθρωπιστικές επιστήμες και η φιλοσοφία μάς βοήθησαν να κατανοήσουμε την αξία της ζωής και την ξεχωριστή αξία του να είσαι άνθρωπος. Πάντως συνειδητή παρέμβαση ίασης στο σώμα μας δεν φαίνεται ότι μπορούν να προσφέρουν.

Άρα η συνείδηση δεν παίζει κανέναν ρόλο. Ήδη είμαι ένα πλάσμα «καταδικασμένο» εκ γενετής σε ένα μοτίβο.

Συνειδητή πράξη είναι η γέννηση της επιστήμης. Ο τρόπος με τον οποίο παρατηρώ τον κόσμο που έχω έρθει και μαζί με αυτόν τον εαυτό μου. Το πλάσμα δεν είναι καταδικασμένο σε ένα μοτίβο, είναι εξοπλισμένο με ένα θαυμαστό μηχανισμό διατήρησης της ισορροπίας.

Ο μηχανισμός αυτός έχει αξιοθαύμαστη δυνατότητα επανόρθωσης των βλαβών του DNA. Έχει τη δυνατότητα να οδηγεί τα παθολογικά ή γηράσκοντα κύτταρα σε απόπτωση και κυτταρικό θάνατο προστατεύοντας την ομαλή λειτουργία του. Όλα αυτά είναι εντυπωσιακά και μη συνειδητά. Το ανθρώπινο μυαλό μας οδηγεί να θεοποιούμε ό,τι ορίζουμε με τη συνειδητή σκέψη. Υπάρχει μαγεία και πέρα από αυτό…

Πόσο είμαστε συνείδηση και πόσο είμαστε φυσιολογία, λοιπόν;

Εξαρτάται πώς θα το δει κανείς. Ο πολιτισμός είναι θέμα του ανθρωπίνου μυαλού παρόλο που επηρεάζεται από βιολογικές παραμέτρους. Πολιτισμό μπορεί να αναπτύξει ένας άνθρωπος στον βόρειο πόλο ή στην έρημο. Το ίδιο συμβαίνει με το ανθρώπινο σώμα. Ένα καλό, σταθερό, ισορροπημένο περιβάλλον κυριαρχεί στην αντιμετώπιση της ασθενείας. Μπορεί να ξεπεράσει τη γενετική προδιαγραφή.

Μετά από όλα αυτά τι όνομα θα έδινες στην «κακιά αρρώστια»; 

Παίρνοντας ως μέτρο τον εαυτό μου θα την ονόμαζα «απώλεια ελέγχου» ή «ατύχημα εκ προμελέτης».

Μα ο έλεγχος πάνω στο σώμα μας εξ ορισμού, όπως ήδη είπαμε, είναι ανύπαρκτος.

Υπάρχει έλεγχος αλλά δεν είναι συνειδητός.

Ναι, αλλά η ονομασία είναι συνειδητή πράξη. Είναι αποτέλεσμα του πολιτισμού. Έχουμε συνείδηση του ασυνείδητου ελέγχου, της ομοιοστασίας όπως λες. Όμως έλεγχο πάνω στο σώμα μας δεν έχουμε. Τι μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτό – αν πρέπει να κάνουμε κάτι δηλαδή...

Έχουμε πολλά καλά να κάνουμε και ωριμάζοντας μαθαίνουμε περισσότερα. Προστατεύουμε το σώμα μας από καταστροφικές επιδράσεις και τη ζωή μας από τοξικά περιβάλλοντα. Επικοινωνούμε με το σώμα μας και καταλαβαίνουμε τι πραγματικά χρειάζεται. Το υποστηρίζουμε με σωστή διατροφή, ανανεωτικό ύπνο και σταθερούς κιρκάδιους ρυθμούς. Η γαλήνη, η προσφορά, η αναζήτηση της ευδαιμονίας προσφέρουν ισορροπία. Η συνταγή για τον καθένα είναι διαφορετική.

Πώς μας βοηθάει στην πρόληψη του καρκίνου;

Το συμπέρασμα είναι ότι πρέπει κάποιος να εργαστεί σοβαρά γύρω από τη σωματική του υγεία και τη σταθερότητα για να διατηρήσει  την ομοιοστασία του ελεύθερος από νοσηρότητες ως ενήλικος. Σταθερό βάρος, κίνηση, αθλητικότητα, αποφυγή τοξικών ουσιών –όπως το κάπνισμα που ήταν το υγειονομικό ατύχημα του εικοστού αιώνα– ηρεμία και γαλήνη, σταθερός ύπνος. Πέρα από την προσωπική μας στάση, η προστασία του φυσικού και του αστικού περιβάλλοντος, η δημιουργία πόλεων με προτεραιότητα την υγεία των πολιτών. Όλα αυτά ενισχύονται με συνειδητές επιλογές στην πολιτική της υγείας πέρα από δεσμεύσεις και στερεότυπα του παρελθόντος.

Παθαίνεις τον καρκίνο. Τι σε συμβουλεύει η συνείδησή σου;

Με σωστή φροντίδα οι ασθενείς με καρκίνο κινητοποιούν τις δυνάμεις τους και με τη βοήθεια της θεραπείας αναπτύσσουν αρετές που δεν είχαν φανταστεί ότι είχαν. Η καλή υγεία των ανθρώπων μέχρι την ημέρα που αναπτύσσουν έναν καρκίνο, δίνει κατά κανόνα καλύτερη πορεία από αυτούς που είναι ήδη ταλαιπωρημένοι με υποβαθμισμένη υγεία για διαφόρους λόγους. Σίγουρα πρέπει να εμπιστευτείς την επιστήμη, με άλλα λόγια τη συνείδησή σου.