Το ψυχοσωματικό φορτίο της άσκησης μάχιμης ιατρικής

Το σωματικό και ψυχικό φορτίο της άσκησης μάχιμης ιατρικής, ιδιαίτερα στους νέους γιατρούς των ημερών μας, μοιάζει ολοένα αυξανόμενο. Στο φως της δημοσιότητας έρχονται σήμερα τα ευρήματα επιστημονικών μελετών που δείχνουν αυξημένη συχνότητα επαγγελματικής εξουθένωσης (burnout) των γιατρών ακόμη και αυτοκαταστροφική συμπεριφορά.

Σε μια σχετικά πρόσφατη πολυκεντρική μελέτη (τύπου μετα-αναλυτικής προσέγγισης) από τους Frederic Dutheil και συνεργάτες η οποία δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Plos One (2019) βρέθηκε ότι η άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος συνδέεται με σημαντική υψηλότερη πιθανότητα αυτοκτονιών και αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς και μάλιστα αυτή η πιθανότητα είναι υψηλότερη στις γυναίκες που ασκούν ιατρική (*). Στις ΗΠΑ φαίνεται ότι τα ποσοστά αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς γιατρών είναι πολύ υψηλότερα σε σχέση με την Ευρώπη, τουλάχιστον μέχρι σήμερα. Κάποιες ιατρικές ειδικότητες συνδέονται με πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο, στη «μαύρη» αυτή λίστα φαίνεται ότι προηγούνται οι αναισθησιολόγοι ενώ ακολουθούν κατά προτεραιότητα οι ψυχίατροι, οι γενικοί γιατροί και οι χειρουργοί γενικής χειρουργικής.

Τα αίτια του υψηλού δείκτη αυτοκτονιών γιατρών φαίνεται ότι σχετίζονται με το ψυχοκοινωνικό περιβάλλον της εργασίας στο χώρο της υγείας, την ανταγωνιστική νοοτροπία, την έλλειψη υποστήριξης από συναδέλφους και από τον διοικητικό τομέα που οδηγούν την πλειοψηφία των γιατρών σε τάσεις απομόνωσης. Επίσης οι γιατροί βιώνουν μια καθημερινότητα που σχετίζεται με την φθορά, τον θάνατο και την ασθένεια όπως και τη συχνή ανακοίνωση «κακών» ειδήσεων. Στα αρνητικά ψυχοκοινωνικά δεδομένα του εργασιακού περιβάλλοντος έρχεται να προστεθεί η τελειομανία και η έμφαση στη λεπτομέρεια, η αυξημένη αίσθηση καθήκοντος και ευθύνης, η διάθεση να ικανοποιηθούν ασθενείς και συνεργάτες, το εργασιακό στρες και τα εξοντωτικά ωράρια εργασίας. Επιπλέον έχουν γεωμετρικά αυξηθεί τις τελευταίες δεκαετίες οι μηνύσεις-διώξεις εναντίον γιατρών έτσι ώστε το φαινόμενο αυτό να προσαυξάνει αυτονόητα το ψυχοσωματικό φορτίο της άσκησης του επαγγέλματος. Ακόμη οι γιατροί, με βάση την κοσμοθεωρία της εκπαίδευσης τους, δεν θα ζητήσουν εύκολα βοήθεια ούτε θα απευθυνθούν εύκολα σε ειδικούς της ψυχικής υγείας. Πολύ μεγαλύτερο είναι το φορτίο σε γυναίκες γιατρούς επειδή προστίθενται και οι ενδεχόμενες απαιτήσεις σε ιδιωτικό-οικιακό επίπεδο ή/και οι δυσκολίες προσαρμογής σε ένα πιθανά ανδροκρατούμενο περιβάλλον.

Ο υψηλός δείκτης αυτοκτονιών των αναισθησιολόγων θα μπορούσε ίσως να αποδοθεί σε ευκολότερη πρόσβαση σε δυνητικά θανατηφόρα φάρμακα, σε αυξημένη συχνότητα εξουθένωσης, σε περιορισμένη αυτονομία εργασίας που σχετίζεται με αυξημένο φόβο βλάβης ασθενών, σε συχνές συγκρούσεις με συναδέλφους λόγω έντασης. Ο υψηλός δείκτης αυτοκτονιών ψυχιάτρων μπορεί ίσως να ερμηνευθεί λόγω διαχρονικής επαφής με τραυματικές / στρεσογόνες εμπειρίες ή λόγω πολύ συχνής διαχείρισης περιπτώσεων αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς. Όσον αφορά την ειδικότητα της γενικής ιατρικής φαίνεται ότι επίσης έρχεται ψηλά στην λίστα συχνότητας αυτοκτονιών λόγω συχνών ενοχλήσεων από ασθενείς με διάφορες απαιτήσεις, χαμηλή ηθική ανταμοιβή από την εργασία, αυξημένη γραφειοκρατία και συχνή εμπλοκή με τις οικογένειες των ασθενών. Επίσης είναι προφανές ότι η ειδικότητα της γενικής χειρουργικής σχετίζεται με καθημερινά αυξημένο στρες διότι αντιμετωπίζει ακραία-επείγοντα περιστατικά που απαιτούν ταχείες αποφάσεις και πράξεις. 

Την τελευταία δεκαετία στο μεγάλο εργασιακό φορτίο των γιατρών έχουν προστεθεί εξαιρετικά αυξημένες γραφειοκρατικές υποχρεώσεις (διοικητικής υφής) που αφορούν ψηφιακές ή γραπτές ενημερώσεις φακέλου ασθενών, ηλεκτρονικής συνταγογράφησης και λοιπών δραστηριοτήτων διοικητικού τύπου στα πλαίσια κάλυψης έναντι πιθανών ιατρο-νομικών ζητημάτων. Όλη αυτή η παθολογικά αυξανόμενη γραφειοκρατία παρατείνει επί της ουσίας το εργασιακό ωράριο των γιατρών σε βάρος αφενός του καθαρού χρόνου που αφιερώνουν στους ασθενείς αφετέρου σε βάρος της ιδιωτικής τους ζωής η οποία πρακτικά εκμηδενίζεται.

Η αντίληψη ότι ο νοσοκομειακός γιατρός πρέπει να βρίσκεται συνέχεια στο νοσοκομείο είναι παλαιότατη και η επαγγελματική ιατρική του ικανότητα ήταν άμεσα συνυφασμένη με την συνεχή παρουσία του στο νοσοκομείο, έτσι έχει προκύψει και ο αγγλοσαξωνικός όρος resident που στα ελληνικά μέχρι πρότινος είχε αποδοθεί ως «εσωτερικός βοηθός». Αυτό πρακτικά έδειχνε ότι οι νεαροί εσωτερικοί βοηθοί είχαν στην ουσία παντρευτεί το νοσοκομείο για άγνωστο διάστημα. Έτσι ανάλογα με την  υποκειμενική άποψη και το βαθμό της εύνοιας του ανωτάτου άρχοντος κάποιος μπορούσε να παραμείνει παντοτινά «εσωτερικός» ή να προαχθεί στην βαθμίδα του «επιμελητού». Για ιστορικούς λόγους θα αναφέρω ότι στην Αυστρία το 1880 o Johann von Mikulitz-Radecki σπουδαστής και βοηθός του διάσημου χειρουργού Christian Billroth, ενός από τους πατέρες της σύγχρονης χειρουργικής, έκανε τότε το λάθος να... παντρευτεί! Οι αυστριακοί νόμοι απαγόρευαν τότε τον γάμο των βοηθών ιατρών - επειδή υποτίθεται ότι είχαν παντρευτεί αποκλειστικά το νοσοκομείο. Έτσι για να παραμείνει ο βοηθός Mikulitz-Radecki στο νοσοκομείο, και μόνο για ένα ακόμη έτος μέχρι το 1881, έπρεπε να παρέμβει στο τότε αυστριακό υπουργείο ο ίδιος ο μέγας Billroth με το κύρος της προσωπικότητας του. Αυτό το γεγονός θεωρήθηκε επαναστατικό για την εποχή εκείνη αφού οι γιατροί στα πρώτα στάδια της εκπαίδευσης τους εθεωρούντο υποτακτικοί των ανωτέρων τους και των νοσηλευτικών ιδρυμάτων κάτι ανάλογο με τους ιεροδιακόνους και τους δόκιμους μοναχούς.

Την δεκαετία του 1950 και του 1960 στις ΗΠΑ οι εσωτερικοί βοηθοί (residents) παρέμεναν μια ημέρα μέσα στο νοσοκομείο και την επομένη εκτός νοσοκομείου με την προϋπόθεση ότι έπρεπε να έχουν διεκπεραιώσει όλες τις υποθέσεις που αφορούσαν τους ασθενείς που είχαν κάνει εισαγωγή στο νοσοκομείο κατά τη διάρκεια της εφημερίας τους. Αυτή βέβαια η διεκπεραίωση απαιτούσε τις περισσότερες φορές 36-48 ώρες με αποτέλεσμα να χάνονται ουσιαστικά οι μέρες τις οποίες οι γιατροί όφειλαν να βρίσκονται εκτός νοσοκομείου. Ακόμη πολλά προγράμματα εκπαίδευσης εσωτερικών βοηθών στις ΗΠΑ την δεκαετία 1950-1960 απαγόρευαν τον γάμο στους γιατρούς. 

Με ενδιαφέρον διάβασα το βιβλίο του Adam Kay (This is Going to Hurt, eds Picador 2018) που κυκλοφορεί και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος με τίτλο «Αυτό Θα Πονέσει: Το μυστικό ημερολόγιο ενός νέου γιατρού». Ο Adam Kay εργάστηκε για αρκετά χρόνια ως γιατρός στο βρετανικό σύστημα υγείας (NHS) και περιγράφει -κωμικοτραγικά- με αυθεντική δύναμη αφήγησης, αυτο-σαρκαστικό βρετανικό χιούμορ και παράλληλα με ειλικρίνεια τα βιώματα του ως νέος γιατρός σε ένα δημόσιο σύστημα υγείας. O Adam Kay εργάστηκε ως γιατρός αλλά εγκατέλειψε τελικά το επάγγελμα λόγω ενός τραγικού συμβάντος. Σήμερα ο Kay είναι πλέον βραβευμένος κωμικός και σεναριογράφος για την τηλεόραση και τον κινηματογράφο. Το μυστικό του ημερολόγιο ενός νέου γιατρού έγινε best seller με ρεκόρ πωλήσεων και επιτυχημένη τηλεοπτική σειρά.

Γράφει ο Kay στο βιβλίο του: «Καλώς ήλθατε στη ζωή ενός νέου γιατρού. Δουλειά 97 ώρες την εβδομάδα. Αποφάσεις ζωής και θανάτου. Ένα ατελείωτο τσουνάμι σωματικών υγρών και το παρκόμετρο του νοσοκομείου να βγάζει περισσότερα από εσένα…». Ανάμεσα σε βάρδιες χωρίς τέλος, νύχτες χωρίς ύπνο και Σαββατοκύριακο στη δουλειά, ο Adam Kay καταγράφει στο ημερολόγιο του, δίχως ενδοιασμούς και υπεκφυγές τις εμπειρίες του ως νέος γιατρός. Σύμφωνα με κριτική του βιβλίου του Kay στην δημοφιλή βρετανική εφημερίδα Guardian το μυστικό ημερολόγιο ενός νέου γιατρού είναι «τόσο χιουμοριστικό και παράλληλα σημαντικό που θα έπρεπε να συνταγογραφείται».

(*) Suicide among physicians and health care workers: A systematic review and meta-analysis. Frederic Dutheil και συνεργάτες. PLOS ONE (2019)