Μήπως ζείτε με έναν κοινωνιοπαθή;

Αν κάποιος στο περιβάλλον σας δυσκολεύεται να συντονιστεί με τα συναισθήματα των άλλων, αν είναι «αναίσθητος», αν δείχνει σκληρότητα προς τους άλλους σε συνδυασμό με κοινωνική απομόνωση ή αδιαφορεί πλήρως για το τι σκέφτονται οι άλλοι, μάλλον έχετε μπροστά σας έναν κοινωνιοπαθή. Οι «ψυχοπαθείς» είναι μια ευρεία γκάμα ανθρώπων που, το λέει η λέξη, υποφέρουν ψυχικά: οι κοινωνιοπαθείς, είτε υποφέρουν είτε δεν υποφέρουν, υποβάλλουν τους άλλους σε ψυχικές δοκιμασίες· συμπεριφέρονται άκαρδα σαν να είναι ανίκανοι να νοιαστούν πραγματικά για οτιδήποτε εκτός από τον εαυτό τους. Επίσης, αντίθετα από τους «ψυχοπαθείς», η διαταραχή τους δεν είναι φανερή με την πρώτη ματιά· ξετυλίγεται σε βάθος χρόνου διότι υιοθετούν κοινωνικούς τρόπους με τους οποίους την αποκρύπτουν.

Οι όροι «κοινωνιοπαθής» και «ψυχοπαθής» χρησιμοποιούνται πολύ σπάνια στην ψυχολογία και την ψυχιατρική: δεν αποτελούν διάγνωση· θεωρούνται γενικεύσεις κατά τη διάγνωση άλλων καταστάσεων όπως για παράδειγμα η διαταραχή αντικοινωνικής προσωπικότητας. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχουν ακριβή στατιστικά στοιχεία για το πόσα άτομα είναι κοινωνιοπαθή. Καθώς όμως υπολογίζεται ότι περίπου το 4% του πληθυσμού εμπίπτει σ’ αυτή την κατηγορία, το ποσοστό είναι αρκετό ώστε να συναντήσουμε έναν, δύο, ακόμα και τρεις κοινωνιοπαθείς στη ζωή μας.

Οι κοινωνιοπαθείς και τα χαρακτηριστικά τους

Το καθοριστικό χαρακτηριστικό μιας κοινωνιοπαθητικής προσωπικότητας είναι ότι, στην πρώτη ματιά, δεν της λείπει η εξυπνάδα: μερικοί κοινωνιοπαθείς είναι διασκεδαστικοί και γοητευτικοί, ετοιμόλογοι και πνευματώδεις, αλλά πολύ νωρίς καταλαβαίνουμε ότι κάτι πηγαίνει στραβά, ότι υπάρχει κάποιο αόριστο στοιχείο εξαπάτησης και χειραγώγησης. Η επιχείρηση σαγήνης είναι το πρώτο πράγμα που πρέπει να προσέχουμε και έναντι του οποίου να είμαστε επιφυλακτικοί: οι κοινωνιοπαθείς μπορούν να προσελκύουν πολλούς ανθρώπους αλλά δεν έχουν την ικανότητα να κάνουν φίλους ή να διατηρήσουν ουσιαστικές σχέσεις. Συνήθως, είναι πολύ επιδέξιοι στο ψέμα και είναι ανίκανοι να νιώσουν τύψεις, να μεταμεληθούν, ή να ζητήσουν ειλικρινά συγνώμη. Για να τους αναγνωρίσετε αναζητήστε τα εξής γνωρίσματα: Επιφανειακή γοητεία και νοημοσύνη πάνω από τον μέσο όρο (μερικοί δεν είναι ακριβώς έξυπνοι, είναι όμως εξυπνάκηδες)· αυτοπεποίθηση (η «ψυχή της παρέας»), τόλμη και απουσία αιδούς, ψευδολογία, φαντασιοκοπία, φιλαυτία, μη συμμόρφωση με τα κοινωνικά πρότυπα (κάτι που φαίνεται συχνά σαν «απλή» αντικομφορμιστική συμπεριφορά), κοινωνική άνεση (σαν να μην έχουν ποτέ αμηχανία ή άγχος), αντικοινωνικές πράξεις (βία, προσβολές) χωρίς προφανή λόγο, έλλειψη ευθυκρισίας, αποτυχία μάθησης από την εμπειρία, περιφρόνηση προς τα ανθρώπινα αισθήματα, απάθεια, παρορμητικότητα ή αποτυχία δέσμευσης ακόμα σε ένα απλό ραντεβού, έλλειψη ενσυναίσθησης, αδυναμία διάκρισης ανάμεσα στο σωστό και στο λάθος. Επειδή ο κοινωνιοπαθής εμφανίζει τον εαυτό του πάντοτε ως το θύμα των περιστάσεων πρέπει να του συμπαραστέκονται οι άλλοι και πολλές φορές ζει σε βάρος τους: αν ζείτε με έναν τεμπέλη και χαραμοφάη ίσως, στην πραγματικότητα, να ζείτε με έναν κοινωνιοπαθή. Αν αυτός ο τεμπέλης προσπαθεί ή έχει καταφέρει να σας απομονώσει από τον κοινωνικό περίγυρο, είναι πια σίγουρο· κι αν δείχνει έντονη σεξουαλικότητα δημιουργώντας παράλληλες περιστασιακές σχέσεις, τότε έχετε πέσει σε κλασική περίπτωση κοινωνιοπαθούς. Τέλος, αν ακούγοντας για μια καταστροφή, έναν πόλεμο ή μια θεομηνία δείχνει πλήρη απάθεια ή τού φαίνεται αστείο, το πορτρέτο συμπληρώνεται και πρέπει να πάρετε κάποιες αποφάσεις προτού να είναι πολύ αργά.

Τον κοινωνιοπαθή χαρακτηρίζει ανωριμότητα: σκέφτεται και προτάσσει τις δικές του ανάγκες, βαριέται εύκολα, έχει ανάγκη από δυνατές συγκινήσεις, είναι φυγόπονος, του λείπει η επιμονή και η υπομονή: πρέπει όλα να γίνονται γρήγορα ή να μη γίνονται καθόλου. Για να καλύψει αυτή του την αδυναμία παρουσιάζει τον εαυτό του σαν την εξαίρεση με τους ιδιαίτερα ταχείς ρυθμούς ή σαν σωτήρα που βρίσκει γρήγορα λύσεις στις δύσκολες καταστάσεις.

Sociopaths: Τι δείχνουν έρευνες για τους κοινωνιοπαθείς

Τι κάνει έναν άνθρωπο κοινωνιοπαθή; Σύμφωνα με έρευνα της Αμερικανικής Ένωσης Παιδιάτρων, περίπου το 70% των κοινωνιοπαθών προέρχονται από σπίτια όπου ο πατέρας ήταν απών - αλλά αυτό το δεδομένο δεν λέει πολλά πράγματα. Γενικά πιστεύεται πως η έλλειψη συναισθηματικής εγγύτητας με τους γονείς στην παιδική ηλικία, μπορεί να προκαλέσει δυσλειτουργία η οποία ίσως εκδηλωθεί με κοινωνιοπαθητικές τάσεις στη μετέπειτα ζωή. Αν και οι περιβαλλοντικοί παράγοντες είναι πάντοτε σημαντικοί, η κοινωνιοπαθητική συμπεριφορά έχει ένα ευρύ φάσμα αιτιών και εξηγήσεων - συχνά συντρέχουν γονίδια που προκαλούν νευρολογικές ανωμαλίες στον μετωπιαίο λοβό του εγκεφάλου, δηλαδή στο τμήμα του εγκεφάλου που ρυθμίζει την κρίση και τον αυτοέλεγχο. Πρόσφατες έρευνες που πραγματοποιήθηκαν με fMRI έδειξαν ότι η μεσοκοιλιακή προμετωπιαία περιοχή του εγκεφαλικού φλοιού έχει μικρότερη δραστηριότητα σε άτομα με αντικοινωνική διαταραχή της προσωπικότητας συγκριτικά με ψυχικά υγιή άτομα. Επιπλέον, η αμυγδαλή δεν παρουσιάζει καμιά δραστηριότητα ή δυσλειτουργεί.

Αν και κοινωνιοπάθεια είναι σχετικά συνηθισμένη, γνωστοί στο ευρύ κοινό μόνο κάποιοι ακραίως βίαιοι κοινωνιοπαθείς όπως φονιάδες, τύραννοι, άτομα που θεωρούνται ενσαρκώσεις του Κακού. Τους υπόλοιπους κοινωνιοπαθείς δεν τους αναγνωρίζουμε καν γιατί εκ των προτέρων νομίζουμε ότι όλοι είμαστε γεννημένοι με μια συνείδηση και θέλουμε να πράττουμε το Καλό. Έτσι βρίσκουμε πάντοτε μια λογική εξήγηση για την παράλογη συμπεριφορά των κοινωνιοπαθών.  Η σχέση με έναν κοινωνιοπαθή περνά συνήθως από τα εξής στάδια: εξιδανίκευση, υποτίμηση, απόρριψη. Στην αρχή ίσως είστε γι’ αυτόν το κέντρο του κόσμου, στη συνέχεια όμως γίνεστε αντικείμενο διαρκών επικρίσεων και τέλος όταν βαρεθεί ή θεωρήσει ότι δεν μπορείτε να του προσφέρετε κάτι καινούργιο, θα σας παρατήσει με απίστευτη ψυχρότητα (π.χ. με ένα SMS). Φυσικά θέλει πάντα αυτός να ελέγχει τις καταστάσεις και αυτός και μόνο να σας απορρίψει. Αν φύγετε πρώτοι, θα τρέξει ξωπίσω σας, θα σας εκπλιπαρεί, θα κλαίει, θα δηλώνει μετανιωμένος, θα υπόσχεται ότι θα αλλάξουν όλα, μέχρι να γυρίσετε. Και σύντομα θα επιστρέψει στα συνηθισμένα του μοτίβα συμπεριφοράς, εκείνα που σας έκαναν να θέλετε να εξαφανιστείτε από την ζωή του. Όταν σας χάσει δεν θα αισθανθεί λύπη και δεν θα αναλάβει ποτέ τις ευθύνες του: θα είναι  εξοργισμένος που σας έχασε.

Πώς μπορείτε να αντιμετωπίσετε έναν κοινωνιοπαθή

Τι μπορείτε να κάνετε αν ζείτε με άνθρωπο που έχει κοινωνιοπαθητικά χαρακτηριστικά; Η πρώτη λύση είναι να ανοίξετε την πόρτα και να πεταχτείτε έξω. Αν έχετε περισσότερη υπομονή από τόση, μπορείτε να πάρετε υπόψη την αισιόδοξη εκδοχή ότι αυτά τα χαρακτηριστικά μπορούν να αλλάξουν. Η συναισθηματική νοημοσύνη είναι κάτι που να μαθαίνεται. Η ψυχοθεραπεία έχει τη δυνατότητα να ενισχύσει την ενσυναίσθηση, την κοινωνική επίγνωση και την ικανότητα για αγάπη: αλλά για να γίνει αυτό πρέπει ο κοινωνιοπαθής να αποδεχτεί την κατάστασή του και να αποφασίσει να την αλλάξει. Το να προσπαθήσει να μάθει τη γλώσσα των συναισθημάτων, δηλαδή να γίνει ικανός να αναγνωρίζει και να κατονομάζει τα συναισθήματα των άλλων -και τα δικά του- είναι τεράστιο άλμα για τον άνθρωπο που πάσχει από αντικοινωνική διαταραχή· είναι τόσο ριζικό ώστε κατά κάποιον τρόπο ανατρέπει τη διάγνωση της αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Ενώ οι διάφορες μορφές ψυχικής νόσου επιδέχονται θεραπείες ―ψυχαναλυτικές, φαρμακευτικές― η δέσμη των διαταραχών του κοινωνιοπαθούς αντιστέκεται περισσότερο στην θεραπευτική αντιμετώπιση.