Χρόνιος πόνος: Τι είναι, η αντίληψη και αξιολόγησή του, το νευρικό μας σύστημα, το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο αντιμετώπισης και τι μπορούμε να κάνουμε για την καλύτερη αυτοδιαχείρισή του.
Τι είναι ο πόνος; Η Διεθνής Ένωση για τη Μελέτη του Πόνου (International Association for the study of Pain, IASP) ορίζει τον πόνο ως μια δυσάρεστη αισθητηριακή και συναισθηματική εμπειρία που σχετίζεται με πραγματική ή πιθανή βλάβη των ιστών (Merskey, 1979). Σύμφωνα με την IASP, ο πόνος είναι μια προσωπική εμπειρία που επηρεάζεται σε διαφορετικό βαθμό από βιολογικούς, ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες.
Αυτό αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι 90% όσων πάσχουν από πόνο στην μέση (οσφυϊκή περιοχή), δεν έχουν παθολογικό αίτιο (Koes et al., 2006).
Η αντίληψη και η αξιολόγηση του πόνου
Η αντίληψη του πόνου όσο εξαρτάται από τα μηνύματα που εισρέουν στα αισθητηριακά μας νεύρα, τόσο εξαρτάται επίσης από την αξιολόγηση του κινδύνου από εμάς τους ίδιους, από τις πεποιθήσεις, τις γνώσεις, την διάθεση, από τα επίπεδα του στρες, από το πόσο κουρασμένοι ή χαρούμενοι είμαστε, από πόσο νιώθουμε υποστήριξη ή φόβο κι αγωνία για το αύριο, από δραστηριότητες στις οποίες μπορεί να είμαστε εστιασμένοι όπως και από το πιθανό όφελος μιας προστατευτικής συμπεριφοράς (Moseley, 2003).
Όλα αυτά θα καθορίσουν την αξιολόγηση του συμβάντος και αν πιστεύουμε ότι απειλούμαστε, τότε θα γίνει αντιληπτός ή και πιο έντονος ο πόνος. Δηλαδή αντιλαμβανόμαστε περισσότερο πόνο όταν θεωρούμε ότι υπάρχουν μεγαλύτερες ενδείξεις κινδύνου.
Αυτοί οι παράγοντες που συμβάλλουν στην εμπειρία του χρόνιου πόνου, ταυτόχρονα διαμορφώνουν τις προσωπικές αντιδράσεις στον πόνο και με τον χρόνο γίνονται καθιερωμένες μακροχρόνιες δυσλειτουργικές συμπεριφορές, οι λεγόμενες συμπεριφορές πόνου (Turk and Flor 1999).
Οι πιο συνήθειες συμπεριφορές πόνου είναι αλλοιωμένη στάση και κίνηση, η μειωμένη κινητικότητα και λειτουργικότητα, η αποφυγή κοινωνικής ζωής και δραστηριοτήτων λόγω φόβου για πόνο ή πιθανότητα πόνου, τα παράπονα και η καταστροφολογία, ο θυμός, η έντονη και μόνιμη δυσφορία και χαμηλή αυτοεκτίμηση, ακόμα και όταν δεν έχουμε συνείδηση αυτών των συμπεριφορών (Harding και Watson, 2000).
Αναγνωρίζοντας και αντιμετωπίζοντας τον περιοριστικό και δυσλειτουργικό τρόπο σκέψης λόγω πόνου όπως ο φόβος και η καταστροφολογία αλλά και τα αρνητικά συναισθήματα που συνοδεύουν και θρέφουν τον χρόνιο πόνο, αυξάνεται η αίσθηση του ελέγχου του πόνου, η λειτουργικότητα και μειώνεται η αντίληψη και η ένταση του πόνου, η καταστροφική σκέψη και η υπερευαισθητοποίηση του νευρικού συστήματος (Adams and Turk, 2018).
Ο πόνος και το νευρικό μας σύστημα
Ο χρόνιος πόνος δεν είναι μόνο αποτέλεσμα μιας συνεχούς και δυναμικής αλληλεπίδρασης μεταξύ φυσικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων. Η αντίληψη και η αξιολόγηση του πόνου και δη του χρόνιου πόνου εξαρτάται κατά πολύ από την κατάσταση του νευρικού μας συστήματος και δη του εγκεφάλου μας. Για αυτό και η εξισορρόπηση του νευρικού συστήματος είναι υψίστης σημασίας.
Το νευρικό μας σύστημα αποτελείται από τον νωτιαίο μυελό ο οποίος βρίσκεται μέσα στην σπονδυλική στήλη που δέχεται τα ερεθίσματα από την περιφέρεια του σώματος και που στην συνέχεια στέλνει τα ερεθίσματα στον εγκέφαλο. Στον εγκέφαλο δεν υπάρχει κέντρο πόνου αλλά οι συνδέσεις μεταξύ του κέντρου του εγκεφάλου θα επηρεάσουν την αξιολόγηση του πόνου. Τα κέντρα του εγκεφάλου που αλληλοεπιδρούν στην αντίληψη του πόνου είναι ο θάλαμος (όπου τα περισσότερα ερεθίσματα αξιολογούνται) σε συνδυασμό με τον υποθάλαμο που ελέγχει τις βασικές συμπεριφορές (φαγητό, αναπαραγωγή), με τους 2 ιππόκαμπους και τις 2 αμυγδαλές που κρατάνε τις μνήμες και τις επώδυνες μνήμες αντίστοιχα και προκαλούν αντιδράσεις και συναισθήματα, ενώ ο προμετωπιαίο φλοιός (πίσω από το μέτωπο) μας καθιστά ικανούς για ορθολογική σκέψη.
Ο πόνος μας αλλάζει
Ο πόνος προκαλεί αυξημένη δραστηριότητα του συμπαθητικού νευρικού συστήματος, αλλαγές στον καρδιακό ρυθμό και στο PH του αίματος, αλλαγές στην ενδοκρινική δραστηριότητα όπως μειωμένη ανθεκτικότητα των επινεφριδίων λόγω απορρύθμισης του άξονα υποθαλάμου, επίφυσης κι επινεφριδίων (HPA), μειωμένη ανοχή του μυϊκού ιστού που σχετίζεται με μειωμένη δραστηριότητα, κράτημα της αναπνοής με την κίνηση ή ακόμα και με το να σκεφτόμαστε μια πιθανώς επώδυνη κίνηση, ακαμψία ως προστατευτική απόκριση και αναστολή/μη σωστή λειτουργία ορισμένων μυών.
Ταυτόχρονα ο πόνος μειώνει ή και παραμορφώνει την επίγνωση της στάσης του σώματος και της κίνησης, αποκτούμε προστατευτικά και συχνά δυσλειτουργικά μοτίβα στάσης και κίνησης που μας επιβαρύνουν ακόμα περισσότερο, γινόμαστε λιγότερο ανεκτικοί σε θέσεις ακινησίας αλλά και σε κίνηση/δραστηριότητα, επηρεάζει την ποιότητα του ύπνου, την ικανότητα μάθησης και μνήμης, μας απομονώνει και μας γεμίζει φόβο, άγχος, θυμό και απελπισία. Μα πάνω από όλα παίρνει όλο και μεγαλύτερο χώρο στη ζωή μας, κάνοντάς μας να μην ζούμε τα όνειρά μας μέχρι να σταματήσει ή να εξαφανιστεί ο πόνος.
Το Βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο αντιμετώπισης του χρόνιου πόνου
Η ανάγκη αντιμετώπισης των βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων που υπογραμμίζουν και πολύ συχνά επιδεινώνουν τα κλινικά συμπτώματα του χρόνιου πόνου δημιούργησε τα τελευταία 20 χρόνια το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο (biopsychosocial, BPS) σε όλες τις υπηρεσίες υγείας, στην ιατρική, στην φυσιοθεραπεία κτλ. Αυτή η ολιστική προσέγγιση στοχεύει σε όλους αυτούς τους παράγοντες που συμβάλλουν στην αντίληψη του χρόνιου πόνου (Waddell, 2004).
Το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο έχει στο επίκεντρο τον ασθενή και τα χαρακτηριστικά του όπως τις σκέψεις, τις πεποιθήσεις, τις συμπεριφορές, τις προσδοκίες και τον τρόπο ζωής. Αυτά θα καθορίσουν την παρέμβαση και θα διαμορφώσουν τα χαρακτηριστικά της θεραπείας που έχει κύρια χαρακτηριστικά την ενημέρωση για τον πόνο, την άσκηση και την ψυχολογική υποστήριξη (Meeus et al., 2016). Φαίνεται πως αυτή προσέγγιση για τη διαχείριση του χρόνιου πόνου είναι η πιο αποτελεσματική και ολοκληρωμένη προσέγγιση (Kamper et al., 2015) και χαρακτηρίζει τα ολοκληρωμένα Προγράμματα Διαχείρισης Χρόνιου Πόνου (Pain Management Pprogrammes, PMS) στην Αγγλία και στην Αμερική στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα υγείας.
Προγράμματα Διαχείρισης Χρόνιου Πόνου
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, τις κατευθυντήριες γραμμές της NICE στην Αγγλία αλλά και κορυφαίους στον κόσμο φυσιοθεραπευτές και φυσίατρους, τα Προγράμματα Διαχείρισης Πόνου (PMPs), βασίζονται στην αλλαγή της γνωστικής συμπεριφοράς, στοχεύουν στη μείωση της αναπηρίας και της αγωνίας που προκαλεί ο χρόνιος πόνος.
Τα πιο αποτελεσματικά προγράμματα διαχείρισης πόνου περιλαμβάνουν ιατρική φροντίδα, άσκηση, φυσιοθεραπεία, γνωστικές θεραπείες, κλινική θεραπευτική γιόγκα, κλινικό πιλάτες και ίσως για κάποιο διάστημα και φαρμακευτική αγωγή. Πιο συγκεκριμένα, διαφορετικές ειδικότητες συνεργάζονται και δίνουν διαβαθμισμένη εξατομικευμένη άσκηση, διαφορετικές θεραπείες ψυχολογικής υποστήριξης και συγκεκριμένη ενημέρωση για την διαχείριση του πόνου που ενισχύουν την αποδοχή, την επίγνωση και την ψυχολογική ευελιξία καθώς και τη χαλάρωση, την αυτοδιαχείριση και συνολικά την ποιότητα ζωής (Βρετανικός Οργανισμός για τον Πόνο, British Pain Society, 2013 και Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας και Αριστείας στην Αγγλία, NICE, 2016).
Επίσης, η διαφραγματική αναπνοή, η χαλάρωση, η επανάληψη θετικών επιβεβαιώσεων και η καθοδηγούμενη χαλάρωση συνιστώνται επίσης ιδιαίτερα για τις επιδράσεις τους στην εξισορρόπηση του νευρικού συστήματος αυξάνοντας την παρασυμπαθητική δραστηριότητα και μειώνοντας την ένταση της συμπαθητικής δραστηριότητας του νευρικού συστήματος (η οποία είναι καταστροφική για τον οργανισμό) ενισχύοντας την αυτοδιαχείριση του πόνου και δίνοντας αίσθηση ελέγχου (Harding and Watson, 2000, O'Sullivan, 2018).
Τι μπορούμε να κάνουμε για την καλύτερη αυτοδιαχείριση του χρόνιου πόνου;
Να δούμε τον πόνο ως έναν απαραίτητο προστατευτικό μηχανισμό που μας δείχνει ότι κάτι πρέπει να αλλάξουμε, είτε να κινηθούμε περισσότερο, είτε να αλλάξουμε την στάση που καθόμαστε ή τον τρόπο που κινούμαστε, είτε την διάθεση μας ή την αντίληψη μας για το γεγονός που προκαλεί πόνο.
Να αισθανθούμε ασφαλής μέσα στον πόνο χωρίς να μεγαλώσουμε την αίσθηση/αντίληψη του πόνου με φόβο, θυμό ή παράπονο.
Να αναπνέουμε βαθιά και αργά (έτσι γεννούν κι αντιμετωπίζουν τον πόνο οι περισσότερες γυναίκες στον κόσμο).
Να κάνουμε πράγματα που αγαπάμε ώστε να κλείνουμε τις πόρτες της αντίληψης του πόνου (θα πονέσουμε λιγότερο όταν χορεύουμε από όταν γκρινιάζουμε).
Να βρίσκουμε χώρο να χαλαρώνουμε καθημερινά (δεν είναι πολυτέλεια, είναι προϋπόθεση υγείας σωματικής και ψυχικής).
Να παραμένουμε δραστήριοι και να συνδεόμαστε με άλλους (ο πόνος, σωματικός και ψυχικός θρέφεται από την μοναξιά και τον φόβο).
Να πίνουμε πολύ νερό και να θρεφόμαστε καλά (80% εμείς και οι μεσοσπονδύλιοι δίσκοι μας αποτελούμαστε από νερό).
Να χαμογελάμε πιο συχνά, είμαστε πιο «μεγάλοι» από τον πόνο.
Στην πρώτη συνάντηση με τίτλο «Ψυχανάλυση και κινηματογράφος της παρατήρησης - Μεγεθύνοντας το αδιόρατο», την Κυριακή 24 Νοεμβρίου, ο Γρηγόρης Μανιαδάκης συνομιλεί με την Εύα Στεφανή
9°
