Πόσο εύκολα αφαιρούμαστε;

Όσοι παρακολουθούν τα trends των ειδήσεων διαπιστώνουν αυτές τις μέρες ότι το κοινό ενδιαφέρεται όλο και λιγότερο για τον πόλεμο στην Ουκρανία. Τα γεγονότα «επαναλαμβάνονται», γίνονται αντιληπτά ως χρόνια κατάσταση: παρότι έχουν περάσει μόνο δύο μήνες από την εισβολή των Ρώσων στην Ουκρανία, η προσοχή μας έχει διασπαστεί· αναζητάμε καινούργια ερεθίσματα. Αναρωτιέται κανείς αν αυτή η αναζήτηση, η εύκολη κόπωση από την επαφή με ένα συγκεκριμένο σύνολο γεγονότων είναι γνώρισμα του ανθρώπου του 21ου αιώνα ή όλων των ανθρώπων σε όλους τους αιώνες. Το διάστημα της προσοχής, δηλαδή ο χρόνος που αφιερώνουμε για τη συγκέντρωση σε μια εργασία προτού ενδιαφερθούμε για κάτι άλλο, έχει πράγματι μειωθεί λόγω του πλήθους των πληροφοριών στις οποίες εκτιθέμεθα. Αν και στο σχολείο υποτίθεται ότι διδασκόμαστε να παραμένουμε εστιασμένοι σε ένα θέμα και να αναπτύσσουμε δεξιότητες ακρόασης και ανάλυσης φαίνεται ότι αυτός ο στόχος γίνεται όλο και πιο δύσκολο να επιτευχθεί.

Στην Ευρώπη του 19ου αιώνα, όσοι άνθρωποι διάβαζαν βιβλία, απορροφώνταν σε αυτά ολόκληρες βραδιές επί εβδομάδες: δεν υπήρχαν πολλές παρόμοιες δυνατότητες για μόρφωση και ψυχαγωγία· η προσοχή μπορούσε να εστιαστεί σε πολυσέλιδα αναγνώσματα. Όσο για τη βιοποριστική εργασία, η απουσία υψηλής τεχνολογίας απαιτούσε τη διαρκή προσοχή του εργαζομένου· ήταν σχεδόν αδύνατο να αφαιρεθεί κανείς στον τόπο της δουλειάς. Αλλά πάντοτε, όπως ισχυρίζονται οι ειδικοί, το εύρος προσοχής υγιών εφήβων και ενηλίκων κυμαινόταν από 5 έως 6 ώρες κατά τις οποίες οι άνθρωποι μπορούν να επιλέξουν επανειλημμένα να εστιάσουν ξανά στο ίδιο πράγμα. Αυτή η ικανότητα ανανέωσης της προσοχής μάς επιτρέπει να «δώσουμε προσοχή» σε πράγματα που διαρκούν περισσότερο από λίγα λεπτά, όπως κάποτε οι θεατρικές παραστάσεις μεγάλης διάρκειας. Σήμερα πάντως, πολύ λίγοι άνθρωποι αντέχουν, για παράδειγμα, κινηματογραφικές ταινίες που διαρκούν πάνω από μιάμιση ώρα ή ογκώδη βιβλία μολονότι τα βιβλία μπορεί κανείς να τα διακόπτει ανά κάποιες σελίδες. Από τότε που με την τεχνολογία του βίντεο μπορούσαμε να διακόπτουμε ταινίες και τηλεοπτικές σειρές, ένα ποσοστό πάνω από 80% διακόπτουμε την παρακολούθηση κάθε 20’ για να κάνουμε το ένα ή το άλλο και να επανέλθουμε.

Στα παιδιά η διάρκεια της προσοχής είναι μικρότερη και τα μεγαλύτερα παιδιά είναι ικανά για μεγαλύτερες περιόδους προσοχής από τα μικρότερα. Τα νήπια 2 ετών σπανίως συγκεντρώνονται για πάνω από 6 λεπτά· τα 4χρονα φτάνουν μέχρι 12 λεπτά· τα 8χρονα μέχρι 24 λεπτά. Η εξέλιξη δεν είναι δραματική: οι έφηβοι συνήθως συγκεντρώνονται για 48 λεπτά το πολύ - όσο διαρκεί περίπου η σχολική ώρα. Εννοείται ότι οι άνθρωποι είναι ικανοί για μεγαλύτερο διάστημα προσοχής όταν κάνουν κάτι ευχάριστο ή για το οποίο έχουν ισχυρό κίνητρο. Η προσοχή αυξάνεται επίσης αν το άτομο είναι σε θέση να εκτελέσει την εργασία με ευχέρεια, συγκριτικά με ένα άτομο που δυσκολεύεται να εκτελέσει την εργασία ή με το ίδιο άτομο στο στάδιο της εκμάθησης της εργασίας. Η κούραση, η πείνα, ο θόρυβος και το στρες μειώνουν τον χρόνο που επικεντρωνόμαστε στην εργασία. Ανάλογα είναι τα αποτελέσματα όταν είμαστε θεατές ή ακροατές ειδήσεων. Και μάλιστα παρουσιάζει παρόμοια ηλικιακά δεδομένα: τα άτομα 40-50 ετών έχουν το μάξιμουμ εύρος προσοχής τόσο στην εργασία, όσο και στην παρακολούθηση ειδήσεων. Με λίγα λόγια βαριούνται δυσκολότερα.

Όπως γράφει ο Richard Restak στο βιβλίο του "The New Brain: How the Modern Age Is Rewiring Your Mind" το μυαλό του ανθρώπου του Διαδικτύου και των social media «καλωδιώνεται με διαφορετικό τρόπο» από εκείνο του παρελθόντος. Αλλά συντρέχουν πολλοί παράγοντες: οι άνθρωποι που μπορούν να συγκεντρωθούν για πολύ σε μια εργασία ή σε μια δέσμη διεθνών ειδήσεων έχουν μικρότερη ιδιοσυγκρασιακή ένταση και λιγότερη ευερεθιστότητα από εκείνους που βαριούνται εύκολα αναζητώντας, κατά κάποιον τρόπο, καινούργιες συγκινήσεις. Μια αμερικανική μελέτη με 2.600 παιδιά διαπίστωσε ότι η πρώιμη έκθεση στην τηλεόραση (γύρω στην ηλικία των δύο ετών) σχετίζεται με προβλήματα προσοχής αργότερα, όπως τσαπατσουλιά, παρορμητικότητα, αποδιοργάνωση και διάσπαση προσοχής στην ηλικία των επτά ετών. Αυτή η συσχετιστική μελέτη δεν διευκρινίζει αν η τηλεόραση αυξάνει τα προβλήματα προσοχής στα παιδιά ή αν τα παιδιά που είναι επιρρεπή στην απροσεξία έλκονται δυσανάλογα από τη διέγερση της τηλεόρασης σε μικρές ηλικίες. ίσως υπάρχει και κάποιος άλλος γενετικός παράγοντας. Το εύρος προσοχής των γονέων επηρεάζει, ίσως καθορίζει, εκείνο των παιδιών: όταν ένας γονέας μπορεί να αιχμαλωτίσει και να κρατήσει την προσοχή ενός παιδιού δύο ετών σε ένα παιχνίδι σημαίνει ότι μπορεί ο ίδιος να προσηλωθεί σ’ αυτή τη δραστηριότητα.

Ορισμένοι συγγραφείς, όπως ο Neil Postman στο βιβλίο του, "Amusing Ourselves to Death", πιστεύουν ότι το εύρος προσοχής των ανθρώπων μειώνεται καθώς αυξάνεται η χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας, ήδη από την εποχή της τηλεόρασης. Η αύξηση των νέων τεχνολογικών μέσων  αύξησε τον χρόνο έκθεσης στην πληροφόρηση (ιδίως στις άχρηστες ειδήσεις) και στο θέαμα, χωρίς ωστόσο να έχουμε μάθει πώς να διαχειριζόμαστε τις πληροφορίες και να δίνουμε προσοχή. Ο Richard Restak γράφει στο "The New Brain: How the Modern Age Is Rewiring Your Mind" ότι πολλαπλάστηκε ο αριθμός των παιδιών που «δυσκολεύονται να εστιάσουν», που είναι δηλαδή έξυπνα αλλά δεν καταφέρνουν να αξιοποιήσουν τις δυνατότητές τους: το περιβάλλον προσφέρει υπερβολικό αριθμό ερεθισμάτων, πολλά από τα οποία είναι εντελώς άχρηστα. Αυτή η δυσκολία εστίασης συνοδεύεται συχνά από δυσκολία ενσυναίσθησης: όταν οι θεατές-ακροατές έρχονται σε επαφή με το ίδιο πολιτικό ή οικονομικό πρόβλημα - έναν πόλεμο, μια οικονομική κρίση - έχουν την τάση να πλήττουν: στην αρχή δείχνουν ενδιαφέρον, συμπόνοια, αλληλεγγύη, αλλά ύστερα από λίγες ημέρες, εβδομάδες ή μήνες οι σχετικές ειδήσεις δεν λαμβάνονται πλέον υπόψη. Συνηθίζοντας στις κακές ειδήσεις - στις σφαγές, στις αδικίες - αυτοπροστατευόμαστε· η διάχυση της προσοχής εξισώνει, ως συγκινησιακό ερέθισμα, τον πόλεμο της Ουκρανίας με το ότι η Τζένιφερ Λόπες αρραβωνιάστηκε τον Μπεν Άφλεκ.