Δημήτρης Κουρέτας: Διατροφή, βιολογία και κοινωνιολογία σήμερα

Ο Δημήτρης Κουρέτας (*) είναι Καθηγητής Φυσιολογίας Ζωικών Οργανισμών και Τοξικολογίας και διευθυντής του ομώνυμου εργαστηρίου, στο τμήμα Βιοχημείας- Βιοτεχνολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας (ΠΘ) και ζει στη Λάρισα.

Ερευνητικά εργάζεται στον τομέα της μελέτης των μηχανισμών αλληλεπιδράσεων διατροφικών στοιχείων με τον οργανισμό σε μοριακό επίπεδο. Έχει ένα εξαιρετικά ογκώδες και διεθνώς αναγνωρισμένο επιστημονικό έργο στο αντικείμενο της διατροφής.

Για εμένα είναι ίσως ο πλέον έμπειρος και κατάλληλος άνθρωπος στη χώρα μας να μιλήσει σε βάθος και με ευρύτητα για κρίσιμα ζητήματα που αφορούν τη σχέση παραμέτρων της υγείας με την διατροφή μας. Με εντυπωσίασε η επικοινωνιακή του δεινότητα, η θετική ενέργεια που εκπέμπει, η συνέπεια του όσον αφορά τον χρόνο αντίδρασης στο περιεχόμενο των ερωτήσεων μου, το ζεστό του ενδιαφέρον για την κοινωνική διάσταση των επιστημονικών δεδομένων και πάνω από όλα ο διαρκής ενθουσιασμός και το πάθος για το προσφιλές επιστημονικό του αντικείμενο.

Μιλήσαμε μαζί για την-ουσιώδη-κλινική αξία των διατροφικών μας επιλογών, για την αξία των συμπληρωμάτων διατροφής, για την έννοια της νηστείας και την βιολογική της συνεισφορά, για την σημασία των γαλακτοκομικών προϊόντων στη ζωή του ενήλικα, για το πρόβλημα της παχυσαρκίας και την σύνδεση της παθογένειας της με τα κοινωνικά-οικονομικά δεδομένα, για την «φαρμακοκεντρική» κοσμοθεωρία της υγείας σήμερα.  Οι απαντήσεις του με εντυπωσίασαν, με καθήλωσαν, ως κλινικός γιατρός έμαθα πολλά από τον Δημήτρη Κουρέτα. 

Ακολουθούν αναλυτικά οι ερωτήσεις-απαντήσεις της συνομιλίας μας με τον καθηγητή κ. Δημήτρη Κουρέτα: 

Σύμφωνα με μεγάλες αναλύσεις και μεγάλων αναλύσεων (systematic reviews) καμία παρέμβαση στην διατροφή βλ. συμπληρώματα, βιταμίνες δεν δείχνει κάποια ωφέλεια σε σημαντικούς δείκτες υγείας (hard end points) όπως η θνητότητα. Αναφέρομαι κυρίως βέβαια στην θνητότητα από καρδιαγγειακά νοσήματα. Γιατί τότε όλη αυτή η ανθηρή βιομηχανία παραγωγής συμπληρωμάτων και πολυβιταμινούχων σκευασμάτων; δεν αρκεί μια ισορροπημένη διατροφή;
Αυτό είναι σωστό και θα χρησιμοποιήσω το παράδειγμα των αντιοξειδωτικών συμπληρωμάτων που τόσο γνωρίζουμε και είναι πλέον σε κάθε σπίτι. Αυτό που αποκαλούμε αντιοξειδωτικά και μας βοηθούν για να «παλεύουμε» τις ελεύθερες ρίζες. Ακούμε συνέχεια στα ΜΜΕ ότι πρέπει να παίρνουμε συμπληρώματα αντιοξειδωτικών και δυστυχώς ο περισσότερος κόσμος το ακούει. Όμως δείτε: Τα αντιοξειδωτικά μέσα στο σώμα είναι σε δύο διαμερίσματα. Στο αίμα που το κύριο αντιοξειδωτικό είναι το ουρικό οξύ (δημιουργείται ως προϊόν καταβολισμού του DNA των κυττάρων μας) και μέσα στα κύτταρα ένα τριπεπτίδιο η γλουταθειόνη που χτίζεται από την διατροφή που κάνουμε. Επομένως σε ένα μεγάλο βαθμό η σωστή διατροφή μας μας χτίζει σωστή αντιοξειδωτική άμυνα. Αρα γιατί να χρειάζεται να παίρνουμε αντιοξειδωτικά από έξω ως συμπληρώματα? Ουδείς έχει την απάντηση σε αυτό. Και όμως γίνεται. Και στην περίπτωση που χρειάζεται να πάρεις πρέπει να έχεις μετρήσει τα ενδογενή σου επίπεδα των αντιοξειδωτικών. Ούτε αυτό συμβαίνει πρακτικά. 

Τι κινδύνους μπορεί να κρύβει τώρα η αλόγιστη χρήση αντιοξειδωτικών. Τα τελευταία χρόνια έχει τεκμηριωθεί το λεγόμενο «αναγωγικό στρές» σε αντιστοιχία αυτού που ξέραμε και ξέρουμε το  «οξειδωτικό στρές». Το  δεύτερο έρχεται όταν έχουμε λίγα αντιοξειδωτικά στο σώμα και μας δημιουργεί αλλαγές που ενδεχομένως αν δεν τις επιδιορθώσει ο οργανισμός να πάθουμε διάφορα όπως νευρολογικές παθήσεις , καρκίνο κλπ. Και αυτά υπο προυποθέσεις πάντα. Όμως το ‘αναγωγικό στρές’ που δεν ήταν γνωστό προκαλείται από την λήψη πολλών αντιοξειδωτικών η από ανισορροπία  λήψης τροφών η από μια υπερβολική έκθεση σε καποιους παραγοντες και θεωρείται πολύ επικίνδυνο , ίσως και χειρότερο από το ‘οξειδωτικό στρές’. Αρα η χρόνια λήψη συμπληρωμάτων αντιοξειδωτικών μπορεί να οδηγήσει εκει. Αυτό πλέον το γνωρίζουμε και δεν θα έπρεπε να κλείνουμε τα μάτια ως πολιτεία. Άλλο παράδειγμα. Η απάτη του κολλαγόνου, που έχει κάνει πολλούς πονηρούς πλούσιους. Βασισμένο πάντα στην άγνοια του κοσμάκη. Λοιπόν έχουμε και λέμε. Τα τελευταία χρόνια πολλές εταιρείες συμπληρωμάτων διατροφής προωθούν το πόσιμο κολλαγόνο για να αυξήσουν το κολλαγόνο στο σώμα. Βέβαια πολλές επιστημονικές μελέτες που έχουν γίνει αμφισβητούν την συνεισφορά του κολλαγόνου ως συμπλήρωμα διατροφής. Το κολλαγόνο υπάρχει μόνο στις ζωικές τροφές (το κρέας εχει 6% κολλαγόνο). Επιπλέον το κολλαγόνο είναι μια μεγάλη πρωτεΐνη και δεν απορροφάται αν προηγουμένως δεν διασπαστεί στα δομικά της στοιχεία. Οι πρωτεΐνες που τρώμε διασπώνται στο στομάχι και το λεπτό έντερο ενώ το σώμα απορροφά τα δομικά στοιχεία που τις αποτελούν, δηλαδή τα αμινοξέα. Στη συνέχεια τα αμινοξέα χρησιμοποιούνται για να συνθέσουν τις πρωτεΐνες που χρειαζόμαστε, μεταξύ των οποίων και το κολλαγόνο. Άρα δεν έχει σημασία τι πρωτεΐνες τρώμε διότι θα διασπαστούν έτσι κι αλλιώς κατά την πέψη. Αυτό που έχει σημασία είναι να παίρνουμε όλα τα απαραίτητα αμινοξέα που χρειάζεται ο οργανισμός (το καλύτερο τρόφιμο από αυτής της πλευράς είναι το ασπράδι του αυγού, το οποίο ποτέ δεν το τρώμε ωμό γιατι δεσμεύει μέσω της αβιδίνης την βιοτίνη και μπορεί να μας δημιουργήσει ελλειψη της). Το σώμα ενός υγιούς ανθρώπου που κάνει σωστή διατροφή δεν θα παράγει περισσότερο κολλαγόνο επειδή ο ίδιος καταναλώνει υγρό κολλαγόνο. Οι παραπανίσιες ποσότητες χρησιμοποιούνται απλά ως θερμίδες ακριβές βέβαια. Πάντως η κατανάλωση υγρού, πόσιμου κολλαγόνου δεν είναι κάτι που μπορεί να έχει παρενέργειες, εκτός του ότι πληρώνει κανείς πανάκριβα την πρωτεΐνη που τρώει. Άρα θα συμβούλευα σε κάποιον που θέλει να αυξήσει την παραγωγή κολλαγόνου του αντί να τρώει το πανάκριβο κολλαγόνο να τρώει ασπράδια αυγού σε ομελέτα. Κοστίζουν περίπου 14 φορές λιγότερο.

Η μεσογειακή διατροφή έχει συσχετιστεί με ωφέλεια και ευεργετικές επιδράσεις στην υγεία. Θεωρήθηκε επίκεντρο αυτής της διατροφής το ελαιόλαδο. Είναι μόνον το ελαιόλαδο ή και άλλες παράμετροι της μεσογειακής διατροφής που συνεισφέρουν στην ευεργετική επίδραση της μεσογειακής διατροφής; ποιες είναι ακριβώς αυτές οι ευεργετικές επιδράσεις;
Από αυτά που γνωρίζουμε δεν φαίνεται η λεγόμενη «μεσογειακή» διατροφή να είχε σχέση μόνο με την κατανάλωση κάποιων τροφών. Μελετώντας πάνω από 30 χρόνια την ανθρώπινη διατροφή έχω καταλήξει σε άλλο συμπέρασμα. Η ικανότητα να νηστεύεις είναι μια εξελικτική προσαρμογή στις κλιματικές συνθήκες του πλανήτη. Στη δική μας κλιματική ζώνη, είμαστε προνομιούχοι στο να ζούμε μέσα από τις διαφορετικές εποχές. Ας φανταστούμε τη ζωή μας πριν την ανακάλυψη του καταψύκτη και της τεχνολογίας συντήρησης τροφίμων: το καλοκαίρι ο ήλιος επιτρέπει την ανάπτυξη φρούτων, φρέσκων λαχανικών και πολλών άλλων τροφίμων. Το φθινόπωρο είναι η εποχή συγκομιδής φρούτων και σιτηρών, οι άνθρωποι και τα ζώα τρώνε περισσότερο απ’ όσο χρειάζονται και χτίζουν λιπώδη ιστό. Μετά, η θερμοκρασία σταδιακά πέφτει μέχρι να έρθει ο χειμώνας. Μόνο ένας περιορισμένος αριθμός μη ευπαθών τροφίμων, που σταδιακά εξαφανίζονται κατά τους χειμερινούς μήνες, είναι διαθέσιμα στους ανθρώπους και τα ζώα. Το θερμιδικό έλλειμμα εξισορροπείται από τις αποθήκες του οργανισμού, κυρίως από τα λιποκύτταρα. Καθώς η φύση βγαίνει από τη χειμερία νάρκη  και τα λουλούδια και τα φύλλα ξεδιπλώνονται την άνοιξη, οι άνθρωποι τελειώνουν τη νηστεία και επιστρέφουν σε μια κανονική διατροφή. Αυτό οδηγεί σε μια ισχυρή ανοικοδόμηση καινούριων πρωτεϊνικών δομών, που παρατηρείται μόνο σε παιδιά κατά τη διάρκεια περιόδων ανάπτυξης. 

Η ικανότητα να «νηστεύεις» κατά τη διάρκεια έλλειψης τροφής, όπως και ικανότητα να «παρατρώς» όταν υπάρχει πλεόνασμα τροφής, ήταν η μόνη ευκαιρία για τους ανθρώπους και τα ζώα να επιβιώσουν από την ακανόνιστη προσφορά τροφίμων του πλανήτη Γη. Στα ζώα, ανάλογα με την εποχή και τη διαθεσιμότητα τροφής, ο μεταβολισμός αλλάζει αυτόματα από την εξωτερική διατροφή στη διατροφή που λαμβάνει κανείς ενέργεια από τα αποθέματα λίπους. Όταν ο άνθρωπος δεν είχε τροφή, επειδή αναγκαζόταν να την μοιραστεί με τον άλλον, αυτό βοήθησε και στην ανάπτυξη της συντροφικότητας του, όπως και άλλων συμπεριφορών. Επομένως  για χιλιάδες χρόνια ήταν μαθημένος να νηστεύει , περιόδους που δεν είχε τροφή. Κάτι τέτοιο γινόταν και παλιά. Και ειδικά στη Μεσόγειο που το φαγητό ήταν ένα κοινωνικό γεγονός , όχι βιολογικό όπως στην Δύση (τρώω για να μπορώ να είμαι γερός να δουλεύω σαν σκυλί). Σήμερα γνωρίζουμε αρκετά καλά τους μηχανισμούς που ήταν παλιά δομημένη η μεταβολική υγεία και φαίνεται ότι δεν είχε σχέση μόνο με την κατανάλωση ελαιολάδου η κάποιου άλλου φαγητού που έδινε «μαγικές» ιδιότητες.

Είναι δεδομένο ότι το γάλα ως τροφή δεν προσφέρει κάτι σημαντικό στον ενήλικα, είναι μια τροφή που περισσότερο χρήσιμη είναι τα πρώτα χρόνια της ζωής. Εν τούτοις η βιομηχανική παραγωγή γάλακτος εξακολουθεί να έχει μεγάλη ζήτηση. Δεν έχει γίνει κατανοητό στο ευρύ κοινό ότι το γάλα δεν προσφέρει σημαντικά οφέλη σε όσους δεν είναι παιδιά και σε φάση ανάπτυξης. Ποια γαλακτοκομικά προϊόντα μπορεί να είναι διατροφικά χρήσιμα/απαραίτητα στους ενήλικες σήμερα;
Τα τελευταία χρόνια συναντάμε πολλά δημοσιεύματα που αμφισβητούν τη θρεπτική αξία του γάλακτος στους ενήλικες και οι επιστημονικές γνώμες διχάζονται, για το κατά πόσο ένας ενήλικας πρέπει να συμπεριλαμβάνει καθημερινά στη διατροφή του το γάλα. Το γάλα είναι σίγουρα μια πολύτιμη τροφή για τα παιδιά, είναι η πρώτη τροφή που χρειάζεται στον άνθρωπο από την ώρα που θα γεννηθεί και το πιο σημαντικό, το γάλα που συνήθως δοκιμάζουν πρώτο τα βρέφη, είναι το μητρικό. Η συνέχεια βέβαια αυτής της διατροφής στα παιδιά, είναι το μητρικό γάλα να αντικατασταθεί από αγελαδινό ή άλλο.

Ο άνθρωπος λοιπόν, είναι το μόνο θηλαστικό που συνεχίζει να καταναλώνει γάλα και μετά την περίοδο του θηλασμού του κι αυτό, γιατί το γάλα προσδίδει ασβέστιο και βιταμίνες στον οργανισμό. Ο θόρυβος που έχει όμως δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια για την πρόσληψη γάλακτος από ενήλικες, οφείλεται στο ότι στο δυτικό κόσμο, πολύ συχνά λαμβάνεται από τους ανθρώπους περισσότερο γάλα από όσο τους είναι αναγκαίο. Από μελέτες που έχουν δημοσιευτεί τα τελευταία χρόνια γνωρίζουμε ότι ο άνθρωπος πρέπει να λαμβάνει σχεδόν καθημερινά με τη διατροφή ζυμωμένα γαλακτοκομικά και κυρίως πρόβειο και κατσικίσιο γιαούρτι με πέτσα, ξινόγαλο, κεφίρ, αριάνι. Σε αντίθεση με τα συνήθη γιαούρτια που τρώγαμε και τα διαφημίζουν όλοι αγελάδος χωρίς λιπαρά, ή με λίγα λιπαρά, το πλήρες κατσικίσιο και πρόβειο γιαούρτι μας βοηθάει να φτιάξουμε σωστό μικροβίωμα στο έντερο. Δηλαδή την σωστή αναλογία των μικροβίων στο έντερο μας. Το έντερο έχει μήκος περίπου 6-10 μέτρα και κάθε τετραγωνικό εκατοστό του αποικείται από εκατοντάδες είδη βακτηρίων, ιών, μυκήτων και αρχαίων (μονοκύτταροι μικροοργανισμοί που παλαιότερα ονομάζονταν αρχαιοβακτήρια) που σε σύνολο φτάνουν περίπου τα 100 τρισεκατομμύρια. Αυτοί οι οργανισμοί είναι απασχολημένοι με το να αναπαράγονται, να ανταγωνίζονται για τροφή, να βοηθούν στην πέψη της δικής μας τροφής, να αποικοδομούν τις τοξίνες μας και να παράγουν μια σειρά από υποπροϊόντα (βιταμίνες, αντιοξειδωτικά και αντιφλεγμονώδεις παράγοντες) που «επικοινωνούν» με το ανοσοποιητικό μας σύστημα και το ΚΝΣ, τα οποία με τη σειρά τους επηρεάζουν τον εγκέφαλό μας, τις ορμόνες μας, την καρδιά μας και πολλά άλλα.

Το μικροβίωμα, αυτός ο μικροσκοπικός κόσμος χιλιάδων ειδών βακτηρίων, ιών και άλλων μικροβίων που κατοικούν μεταξύ άλλων στο έντερο, το στόμα, το δέρμα, τη μύτη, αποτελεί έναν από τους πιο εκπληκτικούς επαναστατικούς τομείς έρευνας.

Οι επιστήμονες έχουν ανακαλύψει ότι αυτά τα μικρόβια, τα οποία αντιμετωπίζονται ως παράγοντες ασθένειας που πρέπει να καταπολεμηθούν με αποστειρώσεις και αντιβιοτικά, στην πραγματικότητα εκτελούν πολλές λειτουργίες ζωτικής σημασίας για εμάς. Βοηθούν στην πέψη των τροφών μας, παράγουν τις βιταμίνες μας, ανταγωνίζονται με παθογόνους παράγοντες για να μας υπερασπιστούν, μετατρέπουν τους μεταβολίτες που ρυθμίζουν το ανοσοποιητικό μας σύστημα και, όπως δείχνουν οι τελευταίες έρευνες, δίνουν εντολές στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα και τον εγκέφαλο. Σε μια δημοσίευση των συνεργατών μας από την Κλινική Buchinger στην Γερμανία, φαίνεται ότι η δεκαήμερη νηστεία στην κλινική άλλαξε τον τύπο του μικροβιώματος του εντέρου προς μια σχέση που συμβαδίζει με την μεταβολική υγεία.

Έχει καταστεί πλέον απαραίτητο να προσδιορίζονται τα επίπεδα βιταμίνης D στην πλειοψηφία των ασθενών. Ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού θεωρεί, με βάση τις υποδείξεις των γιατρών, ότι έχει χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D. Το ποσοστό του πληθυσμού στο οποίο ανιχνεύονται χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D είναι πολύ μεγάλο. Το εύρημα αυτό φαίνεται ότι δεν σχετίζεται με κλινική εικόνα αβιταμίνωσης D. Έχει κάποια κλινική αξία ο προσδιορισμός βιταμίνης D ή αποτελεί και αυτός ο προσδιορισμός μια μορφή μόδας χωρίς λογική; μήπως η μέθοδος προσδιορισμού βιταμίνης D έχει πρόβλημα;
Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες στον παγκόσμια πληθυσμό, αλλά και σε μικρότερες που εξελίσσονται αυτή την περίοδο στην χώρα μας, διαπιστώθηκε η έλλειψή της σε σημείο που να μπορεί να θεωρηθεί πλέον επιδημία. Όπως δήλωσε το National Health and Nutrition Examination Surveys (NHANES) της Αμερικής, σύμφωνα με αποτελέσματα τις περιόδου 2001-2006, οι παράγοντες εμφάνισης έλλειψης βιταμίνης D είναι η μειωμένη κατανάλωση γαλακτοκομικών, η μειωμένη έκθεση στον ήλιο αλλά και η αυξημένη χρήση αντηλιακών και, τέλος ,η αύξηση των επιπέδων παχυσαρκίας.

Ξέρατε ότι την βιταμίνη D την συνθέτουμε κατά 80% από την ηλιακή ακτινοβολία και μόνο 20% προέρχεται από διατροφικές πηγές; Υποστηρίζεται ότι το γεωγραφικό πλάτος έχει άμεση σχέση με τα επίπεδα βιταμίνης D στο σώμα μας, καθώς οι μεσόγειοι που ζουν σε χώρες με περισσότερη ηλιοφάνεια θεωρείται ότι έχουν υψηλότερα επίπεδα σε σχέση με του βόρειους λαούς. Οι επιστήμονες όμως υποστηρίζουν ότι όσο πιο σκούρο το δέρμα, τόσο πιο δύσκολη η σύνθεση της βιταμίνης. Και αν σκεφτεί κανείς και την χρήση αντηλιακών με υψηλό δείκτη προστασίας …τότε ποιοι άραγε είναι σε καλύτερη μοίρα; Οι Βόρειοι ή η Νότιοι;

Σύμφωνα με τις απόψεις του μεγαλύτερου υπέρμαχου της σύνθεσης βιταμίνης D, του Holick M.F., προκειμένου να συνθέτουμε αρκετή ποσότητα, πρέπει να εκθέτουμε καθημερινά τα άκρα μας και το πρόσωπο για 15 λεπτά στον ήλιο, χωρίς αντηλιακό. Όπως λέγεται, αυτή του η άποψη τον έφερε αντιμέτωπο με τους δερματολόγους και έγινε η αφορμή για να απολυθεί από γνωστό Πανεπιστήμιο στο οποίο εργαζόταν για χρόνια και έχοντας στο ενεργητικό του σημαντικές μελέτες.

Για κάποιο λόγο όμως, η άποψή του δεν μοιάζει και τόσο ακραία, υπολογίζοντας ότι αν εκθέτουμε όλο μας το σώμα στον ήλιο, για το διάστημα Μάιο με Σεπτέμβριο, τότε θεωρητικά θα συνθέσουμε περίπου 10.000 IU βιταμίνης D και αν χρησιμοποιήσουμε αντηλιακό με δείκτη προστασίας 8, τότε η μείωση της σύνθεσης υπολογίζεται κατά 85%! Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι το RDA για το 2011 δόθηκε σαν 600 UI. Επιπλέον, έρευνες δείχνουν ότι η καθημερινή και επισταμένη χρήση σαπουνιού απομακρύνει την βιταμίνη D που έχει συντεθεί στο δέρμα, οπότε ακόμα και αν παράχθηκε δεν έφτασε ποτέ στα κατάλληλα σημεία του οργανισμού.

Η παχυσαρκία σήμερα αποτελεί σημαντικό παράγοντα κινδύνου για πολλά νοσήματα. Όμως οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες και ο τρόπος ζωής σήμερα συνδέονται με παχυσαρκία. Κάποτε παχύσαρκοι ήσαν οι πλούσιοι και οι ευκατάστατοι σήμερα η παχυσαρκία συνδέεται με την φτώχεια και την μεγάλη κοινωνική-οικονομική ανισότητα. Άρα το ζήτημα της παχυσαρκίας σήμερα έχει κοινωνική διάσταση και δεν παραπέμπει μόνον σε ατομική ευθύνη. Θα ήθελα τα σχόλια σας πάνω σε αυτό το σημαντικό ζήτημα.
Το 500 π.Χ. ο παγκόσμιος πληθυσμός ήταν 100 εκατομμύρια. Το 1825, δέκα χιλιάδες χρόνια μετα την υιοθέτηση της γεωργίας ήταν 1 δις. Το 1925 ήταν 2 δις. Το 1960 ήταν 3 δις. Χάρη στην πράσινη επανάσταση και την αύξηση της παραγωγής τροφής το 1975 ήταν 4 δις . Το 1986, 5 δις και το 1999 6 δις. Άραγε οφείλεται στην πληθυσμιακή αύξηση η αύξηση της παραγωγής ή το αντίθετο; Η δημογραφική επιστήμη είναι διχασμένη. Η πληθυσμιακή αύξηση δημιουργεί νέες μεθόδους για την αύξηση της παραγωγής τροφής, αλλά η περισσότερη τροφή αυξάνει τη γονιμότητα και φυσικά την πιθανότητα επιβίωσης. Στην ιστορία ξέρουμε ότι όπου υπήρχε περισσότερη τροφή αυτό βοήθησε στην εκβιομηχάνιση, μετά αύξηση του πληθυσμού και μετά μείωση της αύξησης του πληθυσμού.

Στην προβιομηχανική κοινωνία οι άνθρωποι έκαναν πολλά παιδιά. Όσο πιο πολλά επιβίωναν θα δούλευαν στα χωράφια και θα παρήγαγαν πιο πολλή τροφή. Με την εκμηχάνιση της γεωργίας που ευνοεί την γεωργική παραγωγή, ο πληθυσμός θα αυξηθεί πολύ. Αυτό έγινε στην Ευρώπη τον 18ο αιώνα, όταν ήρθε το καλαμπόκι και η πατάτα από την Αμερική. Η γεννητικότητα παραμένει η ίδια, όμως η θνησιμότητα μειώνεται. Η μεγάλη γεωργική παραγωγή οδηγεί ποσοστό της κοινωνίας στην αστικοποίηση και την εκβιομηχάνιση. Καθώς η παιδική θνησιμότητα πέφτει, οι άνθρωποι καταλαβαίνουν ότι δεν χρειάζεται να κάνουν πολλά παιδια. Άρα φαίνεται ότι το πιο αποτελεσματικό αντισυλληπτικό τουλάχιστον εκείνη την εποχή ήταν ο πλούτος.

Μέχρι το 2025 ο παγκόσμιος πληθυσμός θα γίνει 8 δις και 9 δις το 2075. Η μείωση της αύξησης του πληθυσμού φέρνει την ανθρωπότητα με μεγάλες προκλήσεις που είναι η ποιότητα ζωής του πληθυσμού που γερνάει. Το πεδίο αυτό μας φέρνει νέες προκλήσεις που πλέον μπαίνουν κάτω από μια νέα ομπρέλα που λέγεται μεταβολική υγεία και περιλαμβάνει τους τρόπους που η επιστήμη παρεμβαίνει για να αυξήσει την ποιότητα ζωής του πληθυσμού που γερνάει. Και δυστυχώς γερνάει χωρίς να είναι σε καλή υγεία. 

Πρακτικά σήμερα παράγεται-παρόλη την πανδημία-τροφή 1800 θερμίδων ανα κάτοικο της Γής, αλλα μοιράζεται άνισα. Η μισή ανθρωπότητα κάνει δίαιτα και η άλλη μισή πεθαίνει της πείνας. Και μάλιστα αυτοί που είναι παχύσαρκοι ανήκουν όχι στα πάνω στρώματα της οικονομίας του πλανήτη. Είναι αυτοί που βρίσκουν φθηνή τροφή και κακής ποιότητας (π.χ. οι Αφροαμερικάνοι στις ΗΠΑ). Να πάω και λίγο παραπέρα. Σύμφωνα με την έκθεση της Oxfam, 3,7 δισεκατομμύρια άνθρωποι, το φτωχότερο 50% του παγκόσμιου πληθυσμού, δεν είχε το παραμικρό όφελος από την παγκόσμια ανάπτυξη της περασμένης χρονιάς, την ώρα που το πλουσιότερο 1% ενθυλάκωσε το 82% του πλούτου που παρήχθη πέρυσι.

Το 82% του πλούτου που δημιουργήθηκε πέρυσι σε παγκόσμιο επίπεδο κατέληξε στα χέρια του 1% των πλουσιότερων ανθρώπων του πλανήτη, ενώ οι γυναίκες συνέχισαν να πληρώνουν το πιο βαρύ τίμημα εν μέσω της εντεινόμενης ανισότητας, καταγγέλλει σε έκθεσή της που δίνεται στη δημοσιότητα σήμερα η ΜΚΟ Oxfam.

Αυτό «το μπουμ των δισεκατομμυριούχων δεν είναι ένδειξη μιας ευημερούσας οικονομίας, αντιθέτως είναι σύμπτωμα της αποτυχίας του οικονομικού συστήματος», τονίζει η διευθύντρια της Oxfam Ουίνι Μπιανίμα στο δελτίο Τύπου που συνοδεύει την έκθεση της οργάνωσης, υπό τον τίτλο «Ανταμείψτε τη δουλειά, όχι τον πλούτο». Η έκθεση δημοσιοποιήθηκε μία ημέρα πριν από την έναρξη του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ (WEF) στο Νταβός, όπως αναφέρει το ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Αποκαλύπτει πως «οι οικονομίες μας ανταμείβουν τον πλούτο, αντί της σκληρής δουλειάς εκατομμυρίων ανθρώπων», εξήγησε η Μπιανίμα στην τηλεοπτική υπηρεσία του πρακτορείου ειδήσεων Reuters. «Οι ελάχιστοι στην κορυφή (της πυραμίδας) γίνονται όλο και πιο πλούσιοι, τα εκατομμύρια στη βάση μένουν παγιδευμένα σε μισθούς φτώχειας», συμπλήρωσε η ίδια. Αυτοί λοιπόν τρέφονται με κακής ποιότητας τρόφιμα και δυστυχως παχαίνουν. 

Δίνεται σήμερα έμφαση γενικότερα στην φαρμακευτική αγωγή ενώ δεν δίνεται τόσο έμφαση στην τροποποίηση παραγόντων κινδύνου μέσω αλλαγής τρόπου ζωής. Επίσης αναφαίνεται ένας νέος ντετερμινισμός που αφορά την συσχέτιση κάθε νόσου ή παθογόνου συμπεριφοράς με το γονιδίωμα και τα γονίδια. Ο νέος αυτός ντετερμινισμός αποτρέπει τελικά τα άτομα να αλλάξουν ουσιαστικά τον τρόπο ζωής τους με παρεμβάσεις επιγενετικές. Πόσο το γενετικώς πεπρωμένο είναι τελικά φυγείν αδύνατον;
Στην εποχή μας η έρευνα και η επιστήμη δεν φαίνεται πλέον να είναι μια καταγραφή της αλήθειας μόνον, αλλά και μια υπόθεση που διαμορφώνεται μέσα στην κοινωνία κάτω από την πίεση κοινωνικών επιταγών. Έτσι αν μια κοινωνική μερίδα πείσει την κοινωνία να αναπτύξει τον τάδε τομέα φαίνεται πως μπορεί να δημιουργήσει ανάπτυξη του συγκεκριμένου τομέα και όχι ενός άλλου. Παραδείγματος χάριν, ακούμε να προβάλλεται ότι θα βρεθεί το φάρμακο για την παχυσαρκία προκαλώντας το ευρύ κοινό να πιστέψει ότι δεν υπάρχει πρόβλημα στο να τρώει και να είναι παχύσαρκος μιάς και η επιστήμη θα κάνει το θαύμα της. Σε αντίθετη περίπτωση θα μπορούσε να αναπτυχθεί ο τομέας της πρόληψης (δηλαδή άσκηση και σωστό φαγητό) ο οποίος θα μείωνε θεαματικά τα ποσοστά παχυσαρκίας, κάτι που στην δεδομένη κοινωνία που ζούμε δεν συμβαίνει. 

Η σχέση του γενετικού μας υποβάθρου με πολλές μεταβολικές παθήσεις όπως είναι ο καρκίνος ή άλλες καταστάσεις όπως είναι το γήρας, έχει πλέον αποδειχθεί ότι δεν ξεπερνά το 15%. Όλο το υπόλοιπο είναι θέμα τρόπου ζωής μας. Σε αυτό μπαίνει η διατροφή, η άσκηση, το κάπνισμα αλλά και μια άλλη παράμετρος που δεν της είχαμε δώσει μεγάλη σημασία: η συντροφικότητα και η εμπλοκή του ανθρώπου με κοινωνικά προβλήματα που ξεπερνούν το επάγγελμα του (ειδικά όταν πάρει σύνταξη και μετά). Αυτό που λέμε social involvement. Έτσι έχει δείξει μεγάλη μελέτη στο Πανεπιστήμιο Harvard, σύμφωνα με τον ψυχίατρο Robert Waldinger.  Ως ο διευθυντής μιας 75χρονης μελέτης για την ανάπτυξη των ενηλίκων, ο Waldinger έχει μια άνευ προηγουμένου πρόσβαση σε δεδομένα σχετικά με την αληθινή ευτυχία και ικανοποίηση. Σε ομιλία του, μοιράζεται τρία σημαντικά διδάγματα που αντλήθηκαν από τη μελέτη, καθώς και κάποια πρακτική θυμοσοφία για το πώς να οικοδομήσουμε μια μακρά και ικανοποιητική ζωή. Όπως μας εξηγει αυτό που δημιουργει ευτυχισμενη ζωη ειναι οι σωστές και βαθιές σχέσεις με τους φίλους, την οικογένεια και την κοινωνια. Οι μοναχικοί άνθρωποι όσο πετυχημένοι και αν ήταν, υπέφεραν από την μοναξιά που τους οδηγεί συνήθως σε κατάθλιψη και ασθένεια.

Εδώ θυμάμαι και την ταινία «Ο Ουρανός» του Τάκη Κανελλοπούλου (1962), την χρονιά που γεννήθηκα. Εξιστορεί τη ζωή διαφόρων απλων ανθρώπων κατά τη διάρκεια του Β Παγκ. Πολέμου και την συγκρίνει με αυτήν πριν τον πόλεμο, θέλοντας να δείξει πως ο πόλεμος αλλάζει τον άνθρωπο. Την έχω δει ίσαμε με δέκα φορές. Προτάθηκε για τον Χρυσό Φοίνικα το 1962. Έχει συγκλονιστικούς διαλόγους.

Σε κάποια στιγμή ένας λοχίας ρωτάει ένα φαντάρο:
ρε είσαι μορφωμένος;
Ήμουν, απαντάει ο φαντάρος.
Δηλαδή τώρα δεν είσαι, του λέει ο λοχίας; 
Δεν έχει σημασία στον πόλεμο είμαστε όλοι ίδιοι.
Και μετά βάζουν την ξιφολόγχη στο όπλο και φωνάζουν αέρα, τρέχοντας να καταλάβουν μια κορφή...

Στη μάχη σκοτώθηκε ο λοχίας (ο αγράμματος). Ο φαντάρος (ο μορφωμένος) κοιτάει γύρω γύρω αν τον βλέπει κανείς και του βουτάει τις αρβύλες αφού είχε σκοτωθεί, γιατί οι δικές του ήταν τρύπιες. Την ώρα που τις φοράει σκουπίζει ένα δάκρυ που έτρεξε στο μάγουλο του. Όλη η ταινία είναι αυτή η σκηνή.

Γιατί το αναφέρω; Γιατί πρέπει πάντα να μην ξεχνάμε (όπως λέω και στους φοιτητές μου) ότι η γνώμη ενός νομπελίστα ωκεανογράφου για τη θάλασσα είναι το ίδιο σημαντική (κατά τη γνώμη μου) με ενός ψαρά. Καταλαβαίνετε με ποιόν τρόπο το λέω…

(*) Ο  Δημήτρης Κουρέτας γεννήθηκε στα Προσφυγικά της Πάτρας το 1962. Σπούδασε Φαρμακευτική στην Πάτρα και στη συνέχεια πήρε το διδακτορικό του στη Βιοχημεία από το Χημικό Τμήμα του Α.Π.Θ το 1989. Από το 1990-1992 εργάστηκε ως ερευνητής στην Ιατρική Σχολή του Harvard στη Βοστώνη. Από το 1996 είναι μέλος ΔΕΠ στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και σήμερα είναι Καθηγητής Φυσιολογίας Zωικών Oργανισμών και Τοξικολογίας και διευθυντής του ομώνυμου εργαστηρίου, στο τμήμα Βιοχημείας- Βιοτεχνολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας (ΠΘ) και ζει στη Λάρισα. Ερευνητικά εργάζεται στον τομέα της μελέτης των μηχανισμών αλληλεπιδράσεων διατροφικών στοιχείων με τον οργανισμό σε μοριακό επίπεδο. Έχει δημοσιεύσει 230 άρθρα σε διεθνή έγκυρα περιοδικά και έχει 11.000 αναφορές και h index 57.

Είναι Associate Editor του  περιοδικού  διατροφικής τοξικολογίας Food and Chemical Toxicology (Elsevier) και Academic Editor στο περιοδικο Oxidative Medicine and Cellular Longevity όπως και στο περιοδικό Antioxidants. Είναι ιδρυτής της spin-off  εταιρείας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Foodoxys που εχει αντικείμενο την λειτουργική διατροφή (ww.foodoxys.com). Το 2013-2014 ήταν αναπληρωτής Πρύτανης στο ΠΘ.