Πόσο μεγαλώνει ο εγκέφαλός μας κατά τη διάρκεια της ζωής μας

Λένε πως ο εγκέφαλός μας περνάει από πέντε ηλικίες: την προετοιμασία κατά την κύηση, την πρώιμη μάθηση, τον προγραμματισμό και επαναπρογραμματισμό κατά την εφηβεία, τον ολισθηρό κατήφορο κατά την ενηλικίωση και, τέλος, τις απώλειες που συνοδεύουν το γήρας. Ένα πράγμα είναι σίγουρο: όσο μεγαλώνουμε, αυξάνονται και οι δυσκολίες μας στους τομείς της μάθησης, της έρευνας και της φαντασίας. Πρόκειται για μια φυσική διαδικασία που είναι «εγγεγραμμένη» στο DNA μας. Η πνευματική και οικονομική κουλτούρα μας που επιβραβεύει την αποδοτικότητα και απορρίπτει το παιχνίδι, δεν κάνει τίποτε άλλο από το να επιταχύνει αυτή την κατάρρευση.

Η καθηγήτρια Ψυχολογίας και Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας, Άλισον Γκόπνικ, ερευνά τον παιδικό εγκέφαλο και εξηγεί γιατί τα παιδιά συγκρατούν πολύ πιο εύκολα καινούργιες γνώσεις και πληροφορίες. Αναφέρει πως ο παιδικός εγκέφαλος είναι προγραμματισμένος να μαθαίνει καινούργια πράγματα και να τα «αποθηκεύει», και άρα λειτουργεί διαφορετικά από έναν εγκέφαλο που μπορεί να επεξεργάζεται τις ήδη κεκτημένες γνώσεις.

Από τις πρώτες εβδομάδες της σύλληψης ξεκινά η ανάπτυξη του εγκεφάλου μας. Σημαντικός παράγοντας στη διαδικασία αυτή κατά την κύηση είναι η καλή διατροφή της μητέρας και η αποφυγή του στρες, του καπνίσματος και των καταχρήσεων που συσσωρεύουν τοξίνες στον ευαίσθητο οργανισμό του εμβρύου. Τη στιγμή που θα πάρει ο άνθρωπος τις πρώτες του ανάσες, ο εγκέφαλός του έχει ηλικία μεγαλύτερη των 8 μηνών. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι προς το τέλος του σχηματισμού του εγκεφάλου το έμβρυο αποκτά την ικανότητα να ακούει και να θυμάται, ενώ οι ήχοι και οι αισθήσεις του διαμορφώνουν τις προσλαμβάνουσές του. Μέσα από έρευνες έχει αποδειχθεί πως στην παιδική ηλικία ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι πολύ πιο ευέλικτος και ενεργητικός από οποιοδήποτε άλλο στάδιο της ζωής.

Είναι λοιπόν σίγουρο ότι τα παιδιά είναι κατά πολύ πιο έξυπνα από τους ενήλικες. Το μυαλό τους δουλεύει με ιλιγγιώδεις ρυθμούς για να καταφέρουν να επεξεργαστούν όλα τα ερεθίσματα που λαμβάνουν από το περιβάλλον. Τα ερεθίσματα και οι εμπειρίες που αποκτά ένα παιδί, διαδραματίζουν σπουδαίο ρόλο στην ανάπτυξη των εγκεφαλικών του λειτουργιών και δεξιοτήτων. Η απόρριψη, η εγκατάλειψη ή η σκληρότητα, για παράδειγμα, μπορούν να επηρεάσουν τη μετέπειτα εξέλιξή τους και να δημιουργήσουν προδιάθεση για κατάθλιψη και αγχώδεις διαταραχές.

Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες, στα 22 μας χρόνια ο εγκέφαλος έχει φτάσει την ενηλικίωση και βρίσκεται στο αποκορύφωμα των δυνατοτήτων του. Κι εκεί, γύρω στα 27, αρχίζει η φθίνουσα πορεία των ανώτερων λειτουργιών του εγκεφάλου, με διαφορετικό ρυθμό η καθεμία. Αυτές που αρχίζουν να φθίνουν πρώτες είναι εκείνες που εμφανίστηκαν προς το τέλος της εφηβείας και αφορούν τον εκτελεστικό έλεγχο και τον συντονισμό εργασιών. Επίσης νωρίς παρακμάζει και η «επεισοδιακή μνήμη», η οποία σχετίζεται με την ανάκληση γεγονότων, ενώ η ταχύτητα επεξεργασίας δεδομένων επιβραδύνεται και η δεξαμενή της μνήμης μπορεί να αποθηκεύσει λιγότερες πληροφορίες.

Σε αντίθεση με την καινούργια αντίληψη, κατά την οποία τα παιδιά πρέπει να ξεκινούν την εκπαίδευσή τους από πολύ νωρίς, έρευνες δείχνουν ότι το παιχνίδι είναι αυτό που τελικά βοηθάει περισσότερο απ’ όλα στη βέλτιστη εξέλιξη των εγκεφαλικών δυνατοτήτων. Η δραστηριότητα του παιχνιδιού δεν χρειάζεται απαραίτητα να ολοκληρωθεί με την επίτευξη ενός στόχου. Η διαδικασία είναι αυτή που έχει τη μεγαλύτερη σημασία στη διανοητική ανάπτυξη. Το παιχνίδι φέρνει χαρά και προάγει τη διασκέδαση και ταυτόχρονα η έλλειψη κάποιου συγκεκριμένου στόχου πυροδοτεί την εφευρετικότητα. Είναι αποδεδειγμένο πως το παιχνίδι αυξάνει την αποδοτικότητα, την ευρηματικότητα, την αντοχή, την επιμονή και την προσαρμοστικότητα σε καινούργια περιβάλλοντα και καταστάσεις. Έρευνες δείχνουν πως τα παιδιά που έπαιζαν περισσότερο ως νήπια και δεν έκαναν οργανωμένα μαθήματα, κατάφεραν ως ενήλικες να ανταπεξέρχονται καλύτερα σε περίπλοκες καταστάσεις, καθώς είναι πιο ευρηματικοί και υπομονετικοί. 

Και ενώ όλα αυτά μπορεί να φαίνονται κάπως αποκαρδιωτικά, υπάρχει και η θετική πλευρά γι’ αυτούς που μεγαλώνουν. Οι ικανότητες που παρακμάζουν στο ενήλικο στάδιο, βασίζονται στη «ρευστή ευφυΐα», την υποκείμενη ταχύτητα επεξεργασίας του εγκεφάλου μας. Υπάρχει όμως κι αυτό που καλείται «αποκρυσταλλωμένη ευφυΐα», την οποία σε… ελεύθερη μετάφραση μπορούμε να ονομάσουμε σοφία, και αυτή κινείται προς την αντίθετη κατεύθυνση: συνεχίζει να αυξάνεται!