Αντιμετώπιση των ψυχολογικών επιπτώσεων της πανδημίας

Ένα χρόνο μετά την επίσημη ανακήρυξή της από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, στις 11 Μαρτίου 2020, η πανδημία COVID-19 έχει αφήσει το ψυχικό της αποτύπωμα σε ολόκληρο τον κόσμο. Ειδικότερα στην Ελλάδα η αύξηση των επιπέδων στρες, μοναξιάς και θυμού είναι διπλάσια ή και τριπλάσια συγκριτικά με άλλες χώρες, σύμφωνα με τα πρόσφατα προκαταρκτικά αποτελέσματα της διεθνούς μελέτης COH-FIT που διερευνά τους παράγοντες που επηρεάζουν την σωματική και ψυχική υγεία σε καιρούς μεταδοτικών λοιμώξεων και περιοριστικών μέτρων.

Η παρατεταμένη διάρκεια στην οποία ο ανθρώπινος οργανισμός είναι εκτεθειμένος στο φόβο μετάδοσης του ιού αλλά και το άγχος που προκαλεί η αβεβαιότητα, η απώλεια της καθημερινότητας μας, η καραντίνα, η αλλαγή συνηθειών και η επίδραση στην οικονομική σταθερότητα, η απομάκρυνση από τους οικείους, έχει παρατηρηθεί στη διεθνής επιστημονική κοινότητα ως όρος “coronaphobia” και συχνά αναφέρεται ότι βιώνουμε την «πανδημία του φόβου».

Τα παραπάνω επισημαίνει η κ. Άννα Χατζηδημητρίου (http://www.medical-psychology.gr/), ΒΑ, MSc, D. CBT, Ψυχολόγος Υγείας,  Ειδικευμένη στην Ψυχο-ογκολογία και στον Χρόνιο Πόνο, St Thomas & Guy's Hospital, UK, Διευθύντρια Τμήματος Ψυχολογίας  Ιατρικού Κέντρου Αθηνών, Ιδρύτρια/Διευθύντρια Κέντρου Ψυχολογίας και Προαγωγής της Υγείας «LiveWell – BeWell» και προσθέτει: «Βρισκόμαστε πλέον στο τρίτο κύμα της πανδημίας του νέου κορωνοϊού, η χρονική διάρκεια της πανδημίας αφήνει μια ψυχική κόπωση, ο εγκλεισμός και το φαινόμενο της “κορωνοφοβίας” επιφέρει έναν μεγάλο αριθμό από βιοψυχοκοινωνικές επιπτώσεις που ποικίλουν ανάλογα πάντα με την κάθε προσωπικότητα του ανθρώπου, την κοινωνικοοικονομική του κατάσταση και το προϋπάρχoν ψυχολογικό του ιστορικό. Ποιες είναι όμως οι βασικότερες επιπτώσεις;».

Ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της πανδημίας

Οι πιο συχνές επιπτώσεις που έχουν παρατηρηθεί στην διεθνή βιβλιογραφία μετά από ένα χρόνο που επιβαρύνουν τον ψυχισμό είναι οι ακόλουθες:

• Έντονο άγχος, συνεχής ανησυχία, επίμονος φόβος, πανικός
• Δυσκολίες στην συγκέντρωση και στον ύπνο
• Συναισθήματα αγανάκτησης, ματαιότητας, απαισιοδοξίας, απώλειας ή πένθους
• Η αίσθηση να νιώθει κανείς ανήμπορος και αβοήθητος
• Καταθλιπτική διάθεση
• Συστηματικός εκνευρισμός ή ανεξέλεγκτος θυμός
• Υπερένταση ή υπερκινητικότητα
• Ανία από την έλλειψη ερεθισμάτων, επιλογών διασκέδασης, και της καθημερινής ρουτίνας.
• Έλλειψη κινήτρου ή απόσυρση από δραστηριότητες
• Υπερανάλυση και αρνητικές σκέψεις για το μέλλον
• Ψυχική υπερκόπωση από τον εγκλεισμό και τις συνεχόμενες αλλαγές που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε
• Διαταραγμένες διαπροσωπικές, οικογενειακές σχέσεις
• Κοινωνική απόσυρση, αποφυγή για επικοινωνία με τους οικείους 
• Αύξηση σε συμπεριφορές όπως στο κάπνισμα, στην κατανάλωση του αλκοόλ και της διατροφής
• Υπερβολική ή εμμονική ενασχόληση γενικά με το διαδίκτυο/socialmedia/videogames
• Υπερβολική ενασχόληση με τον κορωνοϊό αλλά και γενικά με άλλα θέματα υγείας
• Υπερβολική έκθεση στην πληροφόρηση από τα media

Οι ψυχολόγοι και οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας απέναντι στην κρίση της πανδημίας και την απειλή που δημιουργεί στον ανθρώπινο ψυχισμό συνεχίζουν να ενημερώνονται και να προτείνουν κάποιες πρακτικές συμβουλές για να διαχειριστεί κανείς το άγχος, τους φόβους και τις καθημερινές ανησυχίες που έχει συσσωρεύσει ό ένας χρόνος της πανδημίας: «Οι άνθρωποι», τονίζει η κ. Χατζηδημητρίου, «είναι κουρασμένοι, ενώ η ψυχική πίεση και κόπωση φαίνεται να οδηγεί σε παραίτηση, άρνηση, αντιδραστικότητα ή και επιθετικότητα.

Φαίνεται πώς μεγάλο ρόλο σ’ αυτήν τη φάση παίζει η γνωσιακή αναπλαισίωση που θα κάνει ο καθένας μέσα του, πώς δηλαδή θα επιλέξει να ερμηνεύσει την κατάσταση που συμβαίνει, πώς θα την αποδεχθεί καλύτερα για να προσαρμοστεί και ν’ αυξήσει την ψυχική του ανθεκτικότητα. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι οι συμβουλές δεν αποσκοπούν να αντικαταστήσουν την ψυχολογική υποστήριξη ή την ψυχοθεραπεία όπου αυτή κρίνεται αναγκαία».

Ψυχολογική αντιμετώπιση των επιπτώσεων της πανδημίας COVID-19

• Ενημερωθείτε υπεύθυνα για το τι συμβαίνει και ποια είναι τα μέτρα αντιμετώπισης και προστασίας από έγκυρες δημοσιογραφικές και επιστημονικές πηγές: Η γνώση δίνει αίσθηση ελέγχου της κατάστασης.
• Περιορίστε την συνεχή, άσκοπη έκθεση στην πληροφόρηση από τo διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η επαναλαμβανόμενη ενημέρωση αυξάνει το άγχος και πιθανά την παραπληροφόρηση.
• Δημιουργήστε και διατηρήστε μιας καθημερινή ρουτίνα που θα βελτιώνει όσο δυνατόν περισσότερο την σωματική και ψυχική υγεία: Ισορροπημένη μεσογειακή διατροφή, επαρκής ποιοτικός ύπνος, σωματική άσκηση, μείωση της υπερκατανάλωσης αλκοόλ, του καπνίσματος και της χρήσης ουσιών.
• Προετοιμάστε σε κατάσταση ηρεμίας ένα σχέδιο διαχείρισης κρίσεως σε περίπτωση που εσείς ή κάποιο κοντινό σας πρόσωπο μολυνθεί από τον νέο ιό. Αυτό μπορεί να σημαίνει εμφάνιση λοίμωξης και νοσηλεία είτε στο σπίτι είτε σε νοσοκομείο. Έτσι θα νιώθετε περισσότερο ότι έχετε τον έλεγχο της κατάστασης.
• Μείνετε συνδεδεμένοι με φίλους και οικογένεια, προσπαθήστε να συνεχίσετε να επικοινωνείτε με τους κοντινούς σας ανθρώπους, νιώστε κοντά τους ψυχικά έστω και χωροταξικά μακριά. Ένα υποστηρικτικό δίκτυο  μπορεί να βοηθήσει στην διατήρηση της αίσθησης κανονικότητας και ανταλλαγής συναισθημάτων για την κοινή εμπειρία προσφέροντας ανακούφιση από το άγχος. Όσο μπορείτε διατηρείστε την αίσθηση του χιούμορ σας -είναι μια πολύ αποτελεσματική ανθρώπινη άμυνα στις δυσκολίες.
• Εστιάστε την σκέψη σας στα θετικά στη ζωή σας και στα πράγματα που μπορείτε να ελέγξετε. Όταν δεν μπορούμε να αλλάξουμε μια κατάσταση που ζούμε αλλάζουμε τον τρόπο που σκεφτόμαστε γι’ αυτήν, δίνουμε μια πιο θετική ερμηνεία, γινόμαστε πιο ευέλικτοι και προσαρμοστικοί.
• Αφιερώστε καθημερινά χρόνο για να σκεφτείτε τρία πράγματα για τα οποία είστε ευγνώμονες και συνεχίζουν παρά τις πιεστικές καταστάσεις να σας γεμίζουν με θετικά συναισθήματα.
• Προσέξτε μην πέσετε στις «παγίδες της σκέψης» όπως καταστροφολογία, υπεργενίκευση συμπτωμάτων, αυθαίρετα συμπεράσματα, εμμονική ανακύκλωση των αρνητικών σκέψεων. Για παράδειγμα κάποιος που έχει λίγο βήχα για μια μέρα δεν έχει απαραίτητα προσβληθεί από τον νέο κορωνοϊό.
• Αποσπάστε την προσοχή σας από το πρόβλημα, τις αρνητικές σκέψεις και την συναισθηματική δυσφορία που σας προκαλεί, κάνοντας ευχάριστες και χαλαρωτικές δραστηριότητες έστω και εντός σπιτιού. Χαρείτε απλά πράγματα: ακούστε μουσική, διαβάστε ένα βιβλίο, παρακολουθείστε μια σειρά στην τηλεόραση.
• Εξερευνήστε διαδικτυακά νέες ασχολίες. Ίσως είναι η ώρα για πράγματα που θέλαμε να μάθουμε ή να κάνουμε και δεν είχαμε ποτέ χρόνο. Η αίσθηση ότι προσμένεις να μάθεις κάτι νέο σε γνώση ή εμπειρία δίνει μια αίσθηση εξέλιξης, αυτό-αξίας και εσωτερικής ικανοποίησης που πάει κόντρα στην στασιμότητα και έλλειψη ερεθισμάτων που μας επιβάλει η πανδημία.
• Αναγνωρίστε το δικό σας συναίσθημα με κατανόηση για τα όσα συμβαίνουν, ονομάστε το, άγχος, φόβο, θυμό, θλίψη και αποδεχθείτε το, βιώστε το παρατηρώντας το και αντιμετωπίστε το  με ψυχραιμία. Εστιάστε στο να ρωτήσετε «τι κάνω τώρα που συμβαίνει αυτό» και όχι στο «γιατί να συμβαίνει αυτό». Επικεντρωθείτε στις λογικές παρά τις συναισθηματικές απαντήσεις.
• Αν αισθάνεστε συναισθηματική δυσφορία εφαρμόστε την τεχνική της αποστασιοποίησης για να διαχειριστείτε το συναίσθημα και να εκλογικεύσετε πιο ευκολά την κατάσταση. Σκεφτείτε τι θα λέγατε σε έναν φίλο, πως θα τον υποστηρίζατε, πως θα τον ενθαρρύνατε και πως θα τον καθησυχάζατε.
• Αν οι ψυχολογικές επιπτώσεις επιμένουν ή παρατηρείται έντονα συμπτώματα ψυχικής δυσχέρειας, (καταθλιπτική διάθεση, αγχώδεις διαταραχές, μετατραυματικό άγχος κλπ) να απευθυνθείτε για την αξιολόγηση τους και την αντιμετώπιση τους από έναν ειδικό ψυχικής υγείας.

«Επίσης», σημειώνει η κ. Χατζηδημητρίου, «προκύπτει ένα άλλο συχνό και σοβαρό φαινόμενο που είναι ψυχικό κατάλοιπο της πανδημίας μετά από ένα χρόνο που έχει ήδη διαρκέσει και καλούμαστε να το αντιμετωπίσουμε καθημερινά, το φαινόμενο, «infodemic”.

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρεται στον όρο “infodemic” που αφορά τη συνεχή πληροφόρηση και τον βομβαρδισμό  με μη επιστημονικά δεδομένα στα οποία έχουμε εκτεθεί κάποιες φορές και οδηγεί συχνά σε παραπληροφόρηση και υπέρμετρο άγχος. Στην 3η φάση της πανδημίας, στην φάση του εμβολιασμού πρέπει να προσέξουμε πολύ το φαινόμενο «infodemic», τον τρόπο που δίνεται η πληροφόρηση διότι η κατανόηση για τα οφέλη του και η συμμόρφωση μας για την ομαλή διεξαγωγή του εμβολιασμού είναι απαραίτητη».

Οι οδηγίες από τον ΠΟΥ για την αντιμετώπιση του άγχους και των επιπτώσεων του «infodemic»:

• Αξιολογήστε την πηγή πληροφόρησης
• Δείτε αν τα όσα γράφονται συνοδεύονται από επιστημονικές τοποθετήσεις.
• Δείτε την ημερομηνία της δημοσίευσης. Είναι η πληροφορία σε συνάρτηση με τα τελευταία επιστημονικά και δημοσιογραφικά και δεδομένα;
• Ελέγξτε αν υπάρχουν στατιστικά ή επιστημονικά δεδομένα ή αναφορές σε μελέτες για τα όσα λέγονται.
• Διασταυρώστε τις δημοσιογραφικές πληροφορίες και με άλλες επιστημονικές πηγές ειδικά σε θέματα που αφορούν λήψη αποφάσεων από εσάς και συμμόρφωση σε θέματα υγείας, π.χ. τον εμβολιασμό.
• Απευθυνθείτε στον ιατρό σας ή σ΄ έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας για να συζητήσετε τον φόβο, την άρνηση ή την αντίσταση που μπορεί να νιώθετε για οποιαδήποτε λήψη ιατρικής απόφασης (πχ εμβολιασμός) ή συμμόρφωσης σε συμπεριφορές.

Σε μια έρευνα του το Centrefor Mental Health Forecast εφαρμόζοντας στατιστικά μοντέλα πρόβλεψης, αναφέρει ότι στην μετά COVID-19 εποχή με το πέρας της πανδημίας πάνω από 10 εκ. άνθρωποι θα απευθυνθούν για ψυχολογική υποστήριξη. Περίπου1,3 εκ. άνθρωποι που δεν είχαν παρουσιάσει πριν την πανδημία ψυχικά προβλήματα αναμένεται να ζητήσουν βοήθεια για αγχώδεις διαταραχές και 1,8 εκ. είναι πιθανό να απευθυνθούν για θεραπεία της κατάθλιψης. Χαρακτηριστικά αναφέρεται πώς μετά την πανδημία τα ψυχικά νοσήματα θα έχουν την μεγαλύτερη αύξηση που έχει παρατηρηθεί από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά.

Η κ. Χατζηδημητρίου με 20ετή επιστημονική και κλινική εμπειρία, με εξειδίκευση στην ψυχολογία υγείας σε θέματα χρόνιων ιατρικών νοσημάτων, εφαρμόζει ένα εξειδικευμένο θεραπευτικό πρόγραμμα για την ψυχολογική αντιμετώπιση των επιπτώσεων της πανδημίας, βασισμένο στα νεότερα επιστημονικά δεδομένα για την COVID-19 και στo σεμινάριο ψυχικής υγείας του Harvard Medical School: COVID-19 επιπτώσεις και στρατηγικές αντιμετώπισης για το μέλλον.

Ειδικότερα προσφέρονται οι παρακάτω ψυχικές υπηρεσίες για την σφαιρική και πολυπαραγοντική αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων της πανδημίας:

• Ψυχο-εκπαίδευση δεξιοτήτων για την ενίσχυση της ψυχολογικής ανθεκτικότητας, προσαρμοστικότητας, ευελιξίας, τεχνικές θετικής ψυχολογίας, και προσωπικής ανάπτυξης εν μέσω κρίσης.
• Ψυχο-εκπαίδευση για την διαχείριση συναισθημάτων άγχους, θυμού και την τροποποίηση των αρνητικών σκέψεων, που προκύπτει για το μέλλον και την μετά COVID-19 εποχή.
• Ψυχο-εκπαίδευση για την τροποποίηση και βελτίωση των συμπεριφορών υγείας, υποστήριξη για την μείωση ή διακοπή καπνίσματος, κατανάλωση αλκοόλ ή την αύξηση βάρους.
• Ψυχολογική υποστήριξη σε όσους με την έναρξη της πανδημίας αντιμετωπίζουν μετατραυματικό άγχος, καταθλιπτική διαταραχή αλλά και αγχώδεις διαταραχές.
• Ψυχολογική υποστήριξη για ασθενείς με χρόνια ιατρικά νοσήματα, όπως ογκολογικά, καρδιοαγγειακά, αυτοάνοσα νοσήματα που δυσκολεύονται στην προσαρμογή της νόσου αντιμετωπίζοντας και την ψυχική επιβάρυνση που νιώθουν από την πανδημία.
• Ανακουφιστική και παρηγορητική ψυχολογική υποστήριξη για το πένθος που αντιμετωπίζουν όσοι έχασαν κάποιον δικό τους άνθρωπο από COVID-19.