Η Κρίση της Ανθρώπινης Ιατρικής

Αποτελεί τελικά πολύ συχνό –παράδοξο- φαινόμενο των καιρών μας η μεγάλη πρόοδος της επιστημονικής σκέψης στον τομέα των βιολογικών επιστημών να συνδεέται με δυσαρέσκεια των ασθενών από τις υπηρεσίες των γιατρών της κλινικής ιατρικής. Το ιατρικό επάγγελμα έχει κατηγορηθεί συχνά για απληστία, ασάφεια, αλαζονεία, άγνοια και ψυχρότητα.

Μεγάλοι κλινικοί γιατροί του παρελθόντος όπως ο Sydenham, ο Osler και ο Blalock γνώριζαν πολύ καλά ότι η ιδανική διαχείριση του ασθενή δεν εξαρτάται τόσο από την επιλογή της φαρμακευτικής αγωγής ή της χειρουργικής δεξιότητας όσο από κάτι πολύ περισσότερο το οποίο προκύπτει μέσα από την σχέση γιατρού-ασθενή. Όλοι αυτοί οι προαναφερθέντες κλινικοί γιατροί δεν κινήθηκαν αποκλειστικά στη σφαίρα της σύγχρονης αναγωγικής επιστήμης (reductionism) αλλά στο ενδιαφέρον για τον πάσχοντα άνθρωπο ως πρόσωπο: πίστευαν επίσης στην ιδέα της συμπόνιας και της ενσυναίσθησης. Σήμερα η μεγάλη έκρηξη των δικαστικών αγωγών εναντίον γιατρών, η αύξηση των ασφαλίστρων αστικής ευθύνης, τα κλιμακούμενα παράπονα στα νοσοκομεία και ο ασφυκτικός εξωτερικός έλεγχος των ιατρικών πράξεων δηλώνουν ότι είναι αναγκαία κάποια μεγάλη αλλαγή στην κοσμοθεωρία άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος.

Το έναυσμα για την γέννηση αυτού εδώ του κειμένου αποτέλεσε ένα ιστορικό και ξεχωριστό (μάλλον ξεχασμένο) βιβλίο που έγραψε ένας αμερικανός χειρουργός και κυκλοφόρησε το 1995. Είναι το βιβλίο με τίτλο Humane Medicine και συγγραφέας του είναι ο Miles Little. Στην ελληνική γλώσσα ο όρος «Humane Medicine»μάλλον θα πρέπει να αποδοθεί καλύτερα ως «Ανθρώπινη Ιατρική» παρά Ανθρωπιστική Ιατρική. Το βιβλίο ασχολείται με την αναγνώριση των προβλημάτων που αναδύονται στη σχέση γιατρού και ασθενή. Εξετάζει το ρόλο που θα μπορούσε να διαδραματίσει η επιστήμη, η ηθική και οι ανθρωπιστικές σπουδές στην διόρθωση της λάθος επικοινωνίας γιατρών και ασθενών. Η ουσία άσκησης της ιατρικής και η επιβεβαίωση των επιτευγμάτων της ιατρικής ως επιστήμης-έρευνας (ακόμη και σήμερα) επαφίενται στην μοναδικότητα της σχέσης μεταξύ του προσώπου γιατρού και του προσώπου ασθενή. Η σύγχρονη τάση της κυριαρχίας του διοικητισμού (managerialism) στην ιατρική βοηθάει ίσως στην επίλυση ζητημάτων της δημόσιας υγείας αλλά δυστυχώς δεν προσφέρει καμμία βοήθεια στην επίλυση ζητημάτων σε διαπροσωπικό επίπεδο. Το προφητικό βιβλίο του Miles Little ξεκινάει με μιαν ανασκόπηση στα αίτια της δυσαρέσκειας γύρω από την άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος και την ατελή χρήση των δεδομένων που οι γιατροί χρησιμοποιούν όταν παίρνουν κλινικές αποφάσεις. Ο Little επισημαίνει ότι ή σύγχρονη αντίληψη της δυτικής ιατρικής σχολής θα πρέπει να προσδιορίσει πλέον την αποτελεσματικότητα της με βάση περισσότερο την βελτίωση της ποιότητας ζωής παρά την διάρκεια ζωής. Ο συγγραφέας προτείνει την συλλογή πληροφοριών και δεδομένων για την πιθανότητα επιτυχίας μιας θεραπείας με εκβάσεις που αντανακλούν τον αντίκτυπο της θεραπευτικής αγωγής στην ποιότητα ζωής και στην αυτονομία, υπολογίζοντας παράλληλα το κόστος θεραπείας. Ο συγγραφέας συζητάει το θέμα της ενήμερης συναίνεσης όπως και μελετάει ιδιαίτερα τα ζητήματα της ηθικής. Όπως και η συζήτηση γύρω από «αξιόπιστα δεδομένα» ο διάλογος για την ηθική είναι χρήσιμος αλλά δεν μπορεί να διασφαλίσει την καλή επικοινωνία. Η τέχνη της επικοινωνίας με ασθενείς προυποθέτει ένα επίπεδο γλωσσικής δεξιότητας και ανθρώπινης αντίληψης στο οποίο δηλώνουν ιδιαίτερη έμφαση οι πανεπιστημιακές ιατρικές σχολές αλλά δυστυχώς σπάνια διδάσκουν αυτό το αντικείμενο.

Ο Little μέσα στο βιβλίο του κάνει έκκληση για περισσότερες ανθρωπιστικές σπουδές στην ιατρική και θεωρεί ότι οι γλωσσικές ικανότητες και το ανθρωπιστικό ταλέντο είναι εξίσου σημαντικές ιδιότητες για τον γιατρό σε σχέση με την επιτυχία στις θετικές επιστήμες και τα μαθηματικά. Ο William Osler ήταν σίγουρος ότι το διάβασμα (βλ. λογοτεχνία) σε κάνει καλύτερο γιατρό και ένα καλύτερο άτομο είναι καλύτερος γιατρός, μάλιστα στο δοκίμιο του «BooksandMen»γράφει τα εξής: «αυτή η υψηλή εκπαίδευση η οποία απαιτείται σήμερα δεν προσφέρεται στο σχολείο, δεν αγοράζεται στην αγορά αλλά πρέπει να σφυρηλατηθεί στον καθένα μας για τον εαυτό μας και αφορά τη μυστική επιρροή του χαρακτήρα στον χαρακτήρα». Ο Osler πίστευε ότι ανάγνωση των μεγάλων συγγραφέων έπρεπε να αποτελεί τμήμα της ιατρικής εκπαίδευσης, επειδή μπορούσε να σε μεταμορφώσει σε «κύριο» (gentleman). Ο Aldridge προώθησε τα επιχειρήματα του Oslerσε μοντέρνο επίπεδο και επισημαίνει ότι η αισθητική εκπαίδευση (μέσω των τεχνών) θα μπορούσε να αποτελέσει ζωτικό κομμάτι της επικοινωνίας γιατρού-ασθενή. Στην καλλιτεχνική έκφραση έχουμε την δυνατότητα να κάνουμε αντιληπτή την βιωμένη-εσώτερη εμπειρία, έτσι μπορούμε να ζητήσουμε από την κλινική μας έρευνα να εκφράσει τι είναι ανθρώπινο, τι σημαίνει αγαθό και τι σημαίνει να είσαι άρρωστος.

Ο Miles Little προτείνει (από το 1995) μια συνειδητή αλλαγή από το επικρατούν «βιοθετικιστικό» επιστημονικό μοντέλο σε ένα αναβαθμισμένο μοντέλο που θα είναι το «βιοανθρώπινο». Αναφέρει μερικές ιατρικές σχολές που ήδη το έχουν επιχειρήσει, για παράδειγμα το έργο της Dr. Rita Charon στο πανεπιστήμιο Columbia η οποία έχει εισάγει ένα κύκλο μαθημάτων αφηγηματικής ιατρικής (narrative medicine) που βασίζεται σε μια ενσυναισθηματική στάση και προκύπτει μέσα από την ιδιαίτερη αφήγηση του ασθενή. Ο γιατρός προσπαθεί να καταλάβει έτσι πως η ασθένεια επηρρεάζει συνολικά την προσωπική ζωή του αρρώστου. Ο κλινικός γιατρός εστιάζει περισσότερο στην αφήγηση παρά στην μηχανιστική, ψυχρή και «αντικειμενική» τυπική λήψη του ιστορικού. Αρκετές ιατρικές σχολές στις ΗΠΑ (βλ. Mayo Clinic) έχουν εισάγει προγράμματα ανθρωπιστικών σπουδών (τέχνες, φιλοσοφία, κοινωνικές επιστήμες) που βασίζονται στην κοσμοθεωρία της «ολιστικής» κατανόησης του πάσχοντος προσώπου ως επιστημονική γνώση, φυσικές συνέπειες της νόσου, κοινωνικό αντίκτυπο της ασθένειας, μοναδικότητα του κλινικού ιστορικού, ικανότητα ενσυναίσθησης.

Δεν γνωρίζουμε τελικά άν η ολιστική προσέγγιση και οι ανθρωπιστικές σπουδές θα παράγουν μια νέα γενιά «ιδανικών» γιατρών. Σε μια εποχή καθαρού υλιστικού προσανατολισμού, θεοποίησης των λογοστικών μεγεθών, οικονομικού ωφελισμισμού και της κυριαρχίας των managersόσοι σήμερα προτείνουν ανθρωπιστικές σπουδές στην ιατρική μάλλον εκλαμβάνονται ως γραφικοί και θα οδηγούνται μελλοντικά στο περιθώριο των εξελίξεων. Σοφά αποδεικνύονται τα λόγια του Machiavelliο οποίος διατύπωσε με εξαιρετικό τρόπο το πόσο δύσκολο είναι να εισάγεις μια πραγματική αλλαγή σε μια κρατούσα άποψη: « Δεν υπάρχει πιο δύσκολο από το να χειριστείς, πιο αμφίβολο να πετύχεις και πιο επικίνδυνο να καταφέρεις από το να προσπαθήσεις να ξεκινήσεις αλλαγές. Ο καινοτόμος δημιουργεί εχθρούς όλους αυτούς που αποκόμιζαν κέρδος από το παλαιό σύστημα και μόνον χλιαρή υποστήριξη αναμένει από εκείνους που προσδοκούν κέρδος από το νέο. Η υποστήριξη τους είναι χλιαρή μερικώς λόγω του φόβου των αντιπάλων της που έχουν τους υπάρχοντες νόμους με το μέρος τους και μερικώς επειδή οι άνθρωποι είναι γενικώς δύσπιστοι και δεν εμπιστεύονται ποτέ πραγματικά τα νέα πράγματα μέχρι να τα έχουν ελέγξει εμπειρικά οι ίδιοι».

Πριν από μερικά χρόνια ανακάλυψα το πρωτότυπο κείμενο του προφητικού βιβλίου Humane Medicine του Miles Little και αυτό το οφείλω στον φίλο εξ απαλών ονύχων, πνευματικό συνοδοιπόρο και συνάδελφο γιατρό κ. Γιώργο Θεοχάρη που είναι και ο πρόεδρος των SOS γιατρών στη χώρα μας. Ο Γιώργος Θεοχάρης έχει ήδη μεταφράσει στα ελληνικά το βιβλίο του Miles Little το οποίο θα αποτελέσει μέρος σειράς εκδόσεων κορυφαίων έργων «ιατρικών ανθρωπιστικών σπουδών», σε εκδοτική επιμέλεια Γιώργου Θεοχάρη, τα οποία θα κυκλοφορήσουν προσεχώς από τις εκδόσεις Παπαζήση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ

Humane Medicine. Miles Little. Cambridge University Press (1st edition 1995)