Ρήγματα στον ψυχισμό στον καιρό της πανδημίας

Η κρίση της πανδημίας του COVID-19 έφερε το φάσμα της αρρώστιας και του θανάτου, ξυπνώντας το άγχος θανάτου, ιδιαίτερα σε όσους νόσησαν σοβαρά οι ίδιοι ή έχασαν αγαπημένα πρόσωπα. Επαγγελματικές κατηγορίες συμπολιτών μας επλήγησαν οικονομικά, αν δεν συνετρίβησαν. Από τα περιοριστικά μέτρα ο ψυχισμός των ανθρώπων επιβαρύνθηκε και κοινωνική ζωή απορρυθμίστηκε. Η δημόσια ψυχική υγεία είναι ήδη σε κρίση κι αυτή η κρίση δεν θα τελειώσει μαζί με την πανδημία.

Οι επιδημίες που ταλανίζουν τις ανθρώπινες κοινωνίες δεν είναι παράλογα, τυχαία συμβάντα που ανατρέπουν τις ζωές μας. Καθορίζονται από τον τρόπο ζωής των κοινωνιών. Ήδη από το 1997, όταν η ανθρωπότητα απειλήθηκε από την γρίπη των πτηνών, οι ειδικοί προειδοποιούσαν ότι αργά ή γρήγορα θα ενέσκηπτε μια μεγάλη πανδημία σχετική με τους πνευμονικούς ιούς.

Οι πολιτικές ηγεσίες, οι επιστημονικοί υπεύθυνοι, οι μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες δυστυχώς αγνόησαν το σήμα κινδύνου. Μάλιστα οι παραπάνω επικεντρωμένοι στο κέρδος στο τομέα τους έδιναν αλλεπάλληλα χτυπήματα στα δημόσια συστήματα υγείας, που τώρα σηκώνουν όλο το βάρος της υγειονομικής κρίσης. Ο κορονοϊός είναι παραπροϊόν του σύγχρονου μετανεωτερικού κόσμου, στον οποίο κυριαρχεί η απληστία, η αναρχία, η θεοποίηση του πλούτου και του αγοραίου ναρκισσισμού, ενώ η αρετή λοιδορείται, αν δεν ποινικοποιείται κιόλας.

Η αναποτελεσματικότητα ή η υποβάθμιση των ψυχικών αμυνών -ήδη επιβαρυμένων στη χώρα μας από το δεκάχρονη κοινωνική, οικονομικό και πολιτική κρίση- που προέκυψαν στην πανδημία, προκαλεί σοβαρές ψυχικές επιπτώσεις, οι οποίες ενδέχεται να εκφραστούν ως:

1. ψυχικές διαταραχές ( κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές, υποχονδρία, ψύχωση κλπ),
2. διαταραχές χαρακτήρα και συμπεριφοράς (αυτοκαταστροφική ή ετεροκαταστροφική συμπεριφορά, ενδοοικογενειακή βία, αλκοολισμός, τοξικομανία, διατροφικές διαταραχές κλπ) που ενδέχεται να συνυπάρχουν με ψυχικές διαταραχές,
3. παροδική ή βαθειά ψυχική αποδιοργάνωση, που οδηγεί αντίστοιχα σε πρόσκαιρη, περιοδική και αναστρέψιμη σωματική ασθένεια (άσθμα, κεφαλαλγία, κολίτιδα, δερματίτιδα κλπ) ή σε χρόνια, απειλητική για την ζωή εξελικτική νόσο (αυτοάνοσο νόσημα, καρκίνος, στεφανιαία νόσος κλπ). Πρόσφατα διαπίστωσα συνύπαρξη σωματικής και ψυχιατρικής παθολογίας (ασθενείς που υποφέρουν από εξελικτικές νόσους εμφάνισαν οξεία ψυχωσική συνδρομή).

Έχει ήδη επισημανθεί η κρισιμότητα της κατάστασης για τις δύο πρώτες κατηγορίες που αναφέρω. Αυτό καταδεικνύουν τόσο οι κλινικές διαπιστώσεις των επαγγελματιών ψυχικής υγείας όσο και η αυξημένη κατανάλωση ψυχοφαρμάκων (αντικαταθλιπτικά, ηρεμιστικά, υπνωτικά) και ναρκωτικών, ιδιαίτερα κοκαΐνης και αμφεταμινών.

Τα παιδιά και οι έφηβοι είναι επιρρεπή να εμφανίσουν κατάθλιψη, διατροφικές διαταραχές (ανορεξία, βουλιμία) και εθισμούς (αλκοόλ, κάνναβις, διαδύκτιο κλπ). Οι αρμόδιοι για την ψυχική υγεία στον ΠΟΥ και σε χώρες με ανεπτυγμένες δομές ψυχικής υγείας προειδοποιούν ότι μεγάλο μέρος του πληθυσμού -κάποια άτομα ίσως για πρώτη φορά- θα χρειαστεί την βοήθεια ειδικών της ψυχικής υγείας για τα χρόνια που έρχονται.

Η σοβαρότητα της κατάστασης θα απαιτήσει την ενεργοποίηση των αρμοδίων και την δημιουργία δομών ψυχικής υγείας για την αντιμετώπιση των προβλημάτων. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, στη Γαλλία κλπ οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας για παιδιά, εφήβους και ενήλικες βρίσκονται ήδη υπό πίεση.

Η έναρξη των εμβολιασμών σήμανε την απαρχή μιας διαδικασίας ελέγχου της πανδημίας. Ωστόσο ακόμα και όταν αυτή θα έχει ελεγχθεί, οι πολίτες και οι οικογένειες θα εξακολουθήσουν να υποφέρουν ψυχικά γιατί τα κοινωνικά, οικονομικά και υπαρξιακά προβλήματα δεν θα παύσουν να υφίστανται άμεσα μαγικά.

Κι αυτό γιατί ο ψυχισμός μας υφίσταται εδώ και πολύ χρόνο μια απειλή προς την οποία ο καθένας μας αμύνεται όπως μπορεί. Οι ψυχικές άμυνες είναι σε διαρκή επαγρύπνηση επειδή αντιμετωπίζουν αφενός μια θανάσιμη εξωτερική απειλή αφετέρου τον φόβο μιας εσωτερικής κατάρρευσης, με αποτέλεσμα να εξασθενούν. Μοιάζουν οι άμυνες του ψυχισμού με τα τείχη και την τύχη μιας πόλης που πολιορκείται εξωτερικά. Αν δεν μπορέσει αυτή η πόλη να αμυνθεί σωστά θα κινδυνεύει να αλωθεί.

Η ιστορία δείχνει πως σε ανάλογες συνθήκες οι διχόνοιες που υφίστανται σε μία κοινότητα εντείνονται και έτσι επικρατεί μία πόλωση στους πολίτες, η οποία θίγει τις αμυντικές τους προσπάθειες. Αυτό συμβαίνει γιατί όταν μια συλλογικότητα απειληθεί, η επιθετικότητα που εκλύεται, για να προστατευτεί ο εαυτός κατευθύνεται εναντίον του άλλου, αντί να κατευθυνθεί εναντίον του κοινού εχθρού. Στη χώρα μας, όπου η τέχνη του να κάνεις εμφύλιο για μικροπολιτικά κέρδη είναι αρκετά ανεπτυγμένη κάτι τέτοιο ήταν αναμενόμενο.

Το γεγονός είναι αποτέλεσμα μιας διαδικασίας αφενός άρνησης της πραγματικότητος αφετέρου προβολής του δικού μας προβλήματος, της δικής μας έλλειψης στον άλλο. Έτσι ανθίζουν διάφορες παράλογες θεωρήσεις του κόσμου. Τώρα με τον Covid-19 οι συνωμοτικές θεωρίες για την ύπαρξη, την εξάπλωση του ιού και τις θεραπευτικές προοπτικές δείχνουν ότι οι φυσιολογικές ψυχικές άμυνες έχουν υποστεί ρήγματα. Όμως και αυτές οι αντιδράσεις, όσο παράλογες και υπερβολικές και αν είναι, ριζώνουν σε παθογένειες των κοινωνιών που ζούμε, την έλλειψη εμπιστοσύνης για τις ελίτ που μεριμνούν μόνο για το συμφέρον και την αναπαραγωγή τους.

Η τρέλα συνήθως αλώνει την πόλη πριν την κυριεύσει ο εχθρός. Έχει υποστηριχθεί ότι η περίοδος της πανδημίας προκαλεί την μεγαλύτερη κρίση στην ψυχική υγεία των κοινοτήτων μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Ο κορωνοϊός μπορεί να ελεγχθεί, όμως οι πολυπαραγοντικές επιπτώσεις του πάνω στο ψυχισμό των ατόμων δεν θα εξαλειφθούν μαζί του. Πολλοί συμπολίτες μας θα εξακολουθούν να υποφέρουν ψυχικά για αρκετό καιρό και κάποιοι για πάντα. Αυτό που διαπιστώνω στην κλινική μου δουλειά και δεν έχει επισημανθεί, είναι ότι σε αρκετά άτομα η κατάρρευση των ψυχικών αμυνών δεν εκδηλώνεται με ψυχιατρικά συμπτώματα αλλά με σωματικά. Η ψυχοκοινωνική δυσφορία και το στρες για όσα βιώνουμε, μέσα από μια σιωπηλή ψυχοσωματική διαδικασία, απολήγει σε σωματικές παθολογικές καταστάσεις.

Ιδιαίτερα στην χώρα μας οι υγειονομικές αρχές θα πρέπει να προετοιμαστούν όχι μόνο να υποδεχθούν περισσότερους χρήστες στις δομές ψυχικής υγείας και για μακρύτερο χρονικό διάστημα από ότι συνήθως, αλλά να προετοιμαστούν και για μία σημαντική αύξηση των ψυχοσωματικών διαδικασιών που θα επιβαρύνουν επιπλέον το Ε.Σ.Υ.

Πολύ συχνά όσοι έχουν ανάγκη ψυχικής βοήθειας δεν την αναζητούν, ιδιαίτερα εκείνοι που την έχουν μεγαλύτερη ανάγκη. Θα πρέπει λοιπόν να αναπτυχθούν ευέλικτες υπηρεσίες για την έγκαιρη διάγνωση των προβλημάτων, που θα εκφραστούν στο ψυχικό, το συμπεριφορικό ή στο ψυχοσωματικό πεδίο. Τότε τα άτομα με τις αντίστοιχες διαταραχές έχουν και την καλύτερη πρόγνωση. Αντιθέτως, αν χρονίσουν, η πρόγνωση είναι προβληματική τόσο για τον πολίτη όσο και για την κοινότητα που θα τον στηρίξει για πολλά χρόνια. Ευκαιρία ο καθένας να αναλάβει τον εαυτό του και το ρόλο του