«Avra 20» ή Πώς φτιάχτηκε ο πρώτος ελληνικός αναπνευστήρας

Αυτές τις μέρες θα προσφερθούν στο Δημόσιο οι πρώτοι πρωτότυποι, ελληνικής κατασκευής αναπνευστήρες, ώστε να αξιολογηθούν από τους ειδικούς. Από εκεί και πέρα, είναι δυνατόν να κατασκευαστούν πολύ γρήγορα στην Ελλάδα, σε χαμηλότατο κόστος, όσοι κριθεί απαραίτητο.

Οι μη-ειδικοί δεν μπορούμε να αντιληφθούμε τι σημαίνει αυτή η είδηση χωρίς την ιστορία που τη συνοδεύει.

Η δημιουργία του ελληνικού αναπνευστήρα από το πουθενά ξεκινά εκείνες τις τρομακτικές ημέρες του Μαρτίου, όταν η ονομασία «κορωνοϊός - σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο τύπου 2», ή απλά «κόβιντ» (covid), έμπαινε με δραματικό τρόπο στη ζωή μας. Όταν κλεισμένοι στα σπίτια μας, αλλά ασφαλείς, ακούγαμε στις τηλεοράσεις τους γιατρούς να εκλιπαρούν, μαθαίνοντας με φρίκη ότι συνάνθρωποί μας σε προηγμένες τεχνολογικά χώρες πέθαιναν από ασφυξία.

Ακριβέστερα, όλα ξεκινούν όταν ένας άνθρωπος με ανήσυχο πνεύμα, με πολλαπλές δυνάμεις και δεξιότητες, που τις ενεργοποίησε εδώ για να πετύχει έναν στόχο ανθρωπιστικού χαρακτήρα, όπως και στις δύο άλλες μεγάλες πρωτοβουλίες του στο πρόσφατο παρελθόν (τη σωτηρία των 8 Τούρκων αξιωματικών και τη δημιουργία του κρατικού προγράμματος για την προστασία των ασυνόδευτων ανήλικων προσφυγόπουλων), αρχίζει να ψάχνει, να μαθαίνει, να βρίσκει τρόπους πώς μπορεί να βοηθήσει.

Ο συγγραφέας Απόστολος Δοξιάδης, με το πάθος, την επιμονή του, την ακούραστη δραστηριότητά του, συντονίζοντας και εμπνέοντας χωρίς ο ίδιος να έχει καμία σχέση ούτε με ιατρική ούτε με δημόσια υγεία ούτε με μηχανές και εφευρέσεις, δημιουργεί γύρω του μια ομάδα ανθρώπων με πολύ ξεχωριστές ικανότητες. Και όλοι μαζί, με την αίσθηση της εθνικής ανάγκης και διάθεση προσφοράς, συντελούν και συνεργάζονται, ο καθένας από την πλευρά του και με το μερίδιο που του αναλογεί, να δημιουργηθεί ένα μοναδικό για τα ελληνικά δεδομένα πρότζεκτ – εξαιρετικής σημασίας στο πώς θα μπορούσε να συμβάλει στις τρομαχτικές συνέπειες αυτής της πανδημίας, που τώρα ζούμε με σφοδρότητα και στη χώρα μας. 

Στο δημιούργημά τους, την ιστορία του οποίου θα αφηγηθούμε, δίνουν την ονομασία AVRA 20.

Μου εξηγεί ο Απόστολος Δοξιάδης: «Το όνομα το έχουμε για να μη λέμε απλώς “ο αναπνευστήρας μας”, αλλά την ωραία αρχαία λέξη που σημαίνει τον ήπιο, γλυκό άνεμο. Και όσο για το “20” είναι αυτονόητο. Είναι τα δύο τελευταία ψηφία της χρονιάς που η πανδημία χτύπησε την ανθρωπότητα». Και συμπληρώνει: «Θα φανεί πολύτιμος αν βρεθούμε αντιμέτωποι με τον εφιάλτη του χειρότερου σεναρίου. Ευχόμαστε άρα ολόψυχα να μη χρειαστεί ποτέ να χρησιμοποιηθεί».

Η δημιουργία του AVRA 20 είναι λοιπόν ένα συναρπαστικό success story, που αναδύθηκε από την τραγική αυτή συνθήκη, αδιανόητη μέχρι τον περασμένο Μάρτιο για τους προστατευμένους από μαζικές συμφορές πολίτες του 21ου αιώνα.

Οι πρωταγωνιστές και βασικοί εμπλεκόμενοι, με τους οποίους συνομιλήσαμε, είναι πέντε άνθρωποι που απέδειξαν με περίτρανο τρόπο τι μπορεί να καταφέρουν οι πολίτες όταν είναι ενεργοί, όταν ενδιαφέρονται, πεισμώνουν και αναζητούν λύσεις. Εκτός από τον Απόστολο Δοξιάδη, οι άνθρωποι που συνετέλεσαν στη δημιουργία του ελληνικού αναπνευστήρα AVRA 20 είναι, σε χρονική σειρά:

Ο διευθυντής της χειρουργικής κλινικής μεγάλου ιδιωτικού νοσοκομείου, Κώστας Στάμου, που έπαιξε κομβικό ρόλο στο πρώτο κομμάτι της ιστορίας με τις γνώσεις και τη συγκρότησή του, όσο κι αν επιμένει να τονίζει ότι οι έπαινοι πρέπει να δοθούν αλλού• ο Άκης Πανουσόπουλος, χειρουργός, εντατικολόγος, πολυμήχανος εφευρέτης ιατρικών συσκευών, που είχε την αρχική έμπνευση για τον AVRA 20 και τη βεβαιότητα ότι ήταν εφικτό να υλοποιήσουν στην Ελλάδα μια τόσο φιλόδοξη ιδέα• ο Στέφανος Χατζηαγάπης, μηχανολόγος-μηχανικός με μακρά θητεία ως διευθυντής έρευνας και ανάπτυξης σε μεγάλες τεχνολογικές εταιρίες και ταυτόχρονα ψυχίατρος, που στάθηκε ο απαραίτητος συνδετικός κρίκος ανάμεσα στους κόσμους της φαντασίας, της επιστήμης, της τεχνολογίας και της παραγωγής• κι ο τελευταίος που μπήκε στο παιχνίδι, αλλά με ρόλο καθοριστικό, είναι ο Δημήτρης Κορρές, γνωστός σε πολλούς ως «μεταφορέας αρχαίων κτιρίων», κατασκευαστής του πιο συναρπαστικού υπερ-αυτοκινήτου, αλλά και εφευρέτης με ανεξάντλητες δυνατότητες. Άλλοι έξι-επτά άνθρωποι έπαιξαν μικρότερους ρόλους, και θα πρέπει να αναφερθούν σε μια τυχόν εκτενέστερη καταγραφή της ιστορίας.

Το ξεκίνημα της αναζήτησης

«Πώς μπορώ εγώ να βοηθήσω;», και «Τι μπορούμε να κάνουμε όταν η χώρα έχει απόλυτη ανάγκη για κάτι το οποίο δεν υπάρχει;». Αυτά είναι τα βασικά ερωτήματα που οι πέντε, ο καθένας με τον τρόπο του, έθεσαν αρχικά στον εαυτό τους και τελικά απάντησαν.

Τον προηγούμενο Μάρτιο, ερχόμαστε για πρώτη φορά αντιμέτωποι με την πρωτόγνωρα ανησυχητική κατάσταση της πανδημίας, που σύντομα θα έφερνε τα πάνω-κάτω σε ολόκληρο τον πλανήτη. Τις μέρες του πρώτου «λοκντάουν» (lockdown), όταν όλοι κρεμόμασταν από τα χείλη των ειδικών στα τηλεπαράθυρα και τα newsrooms προσπαθώντας αγωνιωδώς να καταλάβουμε τι συμβαίνει, ο Απόστολος Δοξιάδης κουβεντιάζει καθημερινά με τον φίλο του, χειρουργό, Κώστα Στάμου, για τις εικόνες και τις πληροφορίες που φτάνουν στους δέκτες μας από την Ελλάδα και το εξωτερικό.

«Ο Απόστολος είναι ένας άνθρωπος που δεν σταματάει ποτέ να συμμετέχει σε ό,τι συμβαίνει γύρω του» μου λέει ο Κώστας Στάμου. «Θα ήταν αδύνατο να μείνει έξω από κάτι τόσο δραματικό και τόσο μεγάλο. Και καθώς συνδέομαι μαζί του με στενή φιλική σχέση, άρχισε να με ρωτάει συνεχώς πράγματα τα οποία άκουγε και δεν καταλάβαινε, όπως οι περισσότεροι μη-ειδικοί. Ξεκινώντας από πολύ απλά πράγματα, όπως τι είναι ο αναπνευστήρας —είναι πραγματικά πολύ δύσκολο να το καταλάβει κάποιος αν δεν έχει δουλέψει έναν από αυτούς—, και μπαίνοντας σε πολύ πιο σύνθετα ερωτήματα, στην ιατρική, τη λοιμωξιολογία, την επιδημιολογία».

Συζητώντας οι δυο τους διεξοδικά, το πρώτο πράγμα που αντιλαμβάνονται είναι ότι δεν υπάρχει πλήρης εικόνα των αναγκών που ίσως προκύψουν. Απλά και συνηθισμένα πράγματα, όπως γάντια και χειρουργικές μάσκες, γίνονται στην αρχή είδη πολυτελείας.

Λέει ο Απόστολος Δοξιάδης: «Πολύ γρήγορα προέκυψε το τεράστιο πρόβλημα της έλλειψης εθνικής αυτάρκειας σε ιατρικό υλικό, και αυτό ενώ κάποια είδη βρίσκονταν σε έλλειψη διεθνώς, λόγω της υπερβολικής ζήτησης. Ταυτόχρονα, διαπιστώσαμε μιλώντας με κάποιους δήθεν “προμηθευτές” στο εξωτερικό, το πόσο εύκολα μπορούσαν να εξαπατηθούν οι άνθρωποι που παίρνουν αποφάσεις σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης. Όλοι θυμόμαστε αεροπλάνα με ιατρικό υλικό από την Κίνα να δεσμεύονται στα αεροδρόμια μεγάλων ευρωπαϊκών χωρών, γιατί το υλικό δεν πληρούσε τις προδιαγραφές της παραγγελίας».

«Όλα αυτά έγιναν φυσικά κατανοητά από την κυβέρνηση και όσους τη βοήθησαν στη λήψη των αποφάσεων», συμπληρώνει ο Κώστας. «Εξού και το πρώτο οριζόντιο λοκντάνουν. Πιστεύω ότι ήταν το μόνο που μπορούσαμε να κάνουμε τότε, ως χώρα, και ευτυχώς που έγινε σε εκείνη τη φάση».

Η κατάσταση διαμορφώνεται εντελώς απρόβλεπτα. Οι άγνωστοι παράγοντες είναι πολύ περισσότεροι από τους γνωστούς. Ο Απόστολος με τον Κώστα, σε συνέχεις κλήσεις και μικρά on-line συμβούλια με ανθρώπους που γνωρίζουν, εκτός Δημοσίου, προσπαθούν να φανταστούν τις ελλείψεις που θα μπορούσαν να προκύψουν και τις δυσκολίες με τις οποίες μπορεί να έρθει αντιμέτωπο ένα σύστημα υγείας σε ακραίες συνθήκες πανδημίας. Ανάμεσα σε άλλα μικρότερα ή μεγαλύτερα πρότζεκτ για εθελοντές που κουβεντιάζονται, ένα σύντομα ξεχωρίζει.

Έχει φανεί ήδη την άνοιξη, σε δυτικές χώρες που αντιμετωπίζουν τότε τραγικές καταστάσεις στα νοσοκομεία τους. Ακόμα και σε πανίσχυρες χώρες, χιλιάδες άνθρωποι πεθαίνουν απλώς επειδή δεν μπορούν να αναπνεύσουν. Αυτό όμως δεν οφείλεται μόνο σε έλλειψη αναπνευστήρων.

Σε κάποιες περιπτώσεις, ενώ υπάρχουν πρόσθετοι αναπνευστήρες, καταρρέει το σύστημα οξυγόνου των νοσοκομείων λόγω της αναγκαίας, ταυτόχρονης χρήσης μεγάλων αριθμών αναπνευστικών συσκευών κάθε τύπου.

«Το πρώτο κύμα σύντομα φάνηκε ότι το είχαμε γλιτώσει στην Ελλάδα», λέει ο Κώστας. «Αλλά ήμασταν βέβαιοι ότι θα έρθει δεύτερο, χειρότερο. Με βάση το τι βλέπαμε να γίνεται έξω, προέκυπτε το μεγάλο πρόβλημα: όχι μόνο να έχουμε τους αναπνευστήρες, αλλά και τους ανθρώπους, και βέβαια τα συστήματα, να τους λειτουργήσουν. Θα έπρεπε λοιπόν να υπάρξουν αναπνευστήρες οι οποίοι να είναι αρκετά απλοί ώστε, σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, να μπορούν να χρησιμοποιηθούν από γιατρούς και νοσηλευτές με το μίνιμουμ της εκπαίδευσης. Και, επιπλέον, να μην υπερφορτώνουν το σύστημα παροχής των νοσοκομείων. Αυτό ήταν αρχικά το σκεπτικό μας. Ο Απόστολος όμως είχε διαπιστώσει, από μια πρώτη έρευνα, ότι τέτοιοι αναπνευστήρες δεν υπήρχαν διαθέσιμοι, ούτε στο εξωτερικό. Για την Ελλάδα ούτε λόγος να γίνεται!»

Οι λίγες εταιρίες που ειδικεύονται σε αναπνευστήρες αποδεικνύεται την άνοιξη ότι δεν έχουν δυνατότητες να καλύψουν έγκαιρα τις συνθήκες παραγγελιών που δημιουργεί η πανδημία, ενώ γίνεται γνωστό ότι το σύνολο της παραγωγής κάποιων έχει δεσμευθεί από τις χώρες που αποτελούν βάση τους.

Ο κόσμος ακούει ανακουφισμένος ότι εταιρίες μεγαθήρια, που ασχολούνται με τελείως άλλα αντικείμενα, όπως η  Tesla, η General Motors, η Dyson ή η Toyota, θα παράγουν εκτάκτως αναπνευστήρες. Λίγες βδομάδες αργότερα, όμως, μία μετά την άλλη εγκαταλείπουν τα σχέδια. Και, δυστυχώς, ασυνείδητοι προμηθευτές σε κάποιες χώρες πουλούν αναπνευστήρες «μαϊμού», και μάλιστα με τιμή κανονικών (κάπου 20.000 ευρώ ο ένας).

΄Ισως το πιο τρομακτικό σήμα έρχεται όταν η εμβληματική πρωτεύουσα του αναπτυγμένου κόσμου, η Νέα Υόρκη, εκπέμπει SOS.

Την ίδια στιγμή, καθημερινά αυξάνεται δραματικά ο αριθμός των ανθρώπων, εκτός ή και εντός νοσοκομείων, που πεθαίνουν από ασφυξία, στην Αμερική, την Αγγλία, την Ιταλία, την Ισπανία, και αλλού. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις, και είναι τρομακτικό, η ανάγκη ωθεί τους γιατρούς να αποφασίζουν καθημερινά ποιοι θα ζήσουν και ποιοι θα πεθάνουν.

Η εφιαλτική ιδέα ότι μπορεί και στην Ελλάδα να πεθάνουν άνθρωποι από έλλειψη οξυγόνου, επειδή δεν θα υπάρχουν τα μηχανήματα και τα δίκτυα που θα μπορούσαν να τους σώσουν, γίνεται το πιο ισχυρό κίνητρο για τους ανθρώπους που αποφάσισαν να φτιάξουν τον AVRA 20.

Μπαίνει στην ιστορία ο ένας εφευρέτης

Η ιδέα ότι η κατασκευή του κατάλληλου αναπνευστήρα μπορεί να γίνει πραγματικότητα εμπεδώνεται όταν ο Κώστας φέρνει σε επαφή τον Απόστολο με το τρίτο πρόσωπο της ιστορίας. Ο  Άκης Πανουσόπουλος είναι χειρουργός, εντατικολόγος και εφευρέτης, ένας ακούραστα δημιουργικός άνθρωπος ο οποίος συνδυάζει και τις δύο ιδιότητες: ασχολείται με κατασκευές, ενώ δουλεύει περίπου δέκα χρόνια σε μονάδες εντατικής θεραπείας (ΜΕΘ). Κυρίως, έχει την επιθυμία και την ορμή να κάνει ό,τι περνάει από τα χέρια του για να βοηθήσει, με όποιο τρόπο ξέρει και μπορεί.

«Είχα ένα πλεονέκτημα σε σχέση με τους ανθρώπους άλλων τομέων που αποφάσιζαν να φτιάξουν αναπνευστήρες», λέει ο Άκης Πανουσόπουλος. «Ήξερα και τους δύο κόσμους».

Ως τότε ο Άκης είχε στο ενεργητικό του πατέντες για κατασκευές με τον ερασιτεχνικό του 3D-printer, πατέντες που χρησιμοποιούσε σε δικά του πρότζεκτ και στην εκπαίδευση χειρουργών στη λαπαροσκοπική χειρουργική με προσομοίωση. Γίνεται το καινούργιο μέλος των συναντήσεων των δύο φίλων, στο Zoom. Όταν ένα βράδυ ακούει από τον Απόστολο ότι κάποιοι αναπνευστήρες που παραδόθηκαν σε μια ευρωπαϊκή χώρα είναι στα όρια της απάτης, παίρνει την απόφαση ότι πρέπει να φτιάξουμε τους δικούς μας.

Στην αρχή, ακουγόταν στον Άκη εύκολο. «Εκ των υστέρων, μπορώ να πω ότι είναι πάρα πολλά τα σημεία στα οποία αυτό που σκέφτηκες, αρχικά, δεν θα δουλέψει. Το δύσκολο δεν είναι να σχεδιάσεις ένα μηχάνημα — άλλωστε στην αρχή έφτιαξα αναπνευστήρα ακόμα και με 3D-printer. Πολλοί στο εξωτερικό έκαναν το προφανές».

Mου εξηγεί ποιες ήταν οι προδιαγραφές που έπρεπε να έχει το μηχάνημα που έπρεπε να σχεδιάσουν και να κατασκευάσουν. 

«Έφτιαξαν σε διάφορες παραλλαγές ένα μηχάνημα που να βγάζει ρυθμικά αέρα. Αυτά τα μηχανήματα, όμως, ενώ είχαν σωστές διατάξεις, ήταν φτιαγμένα πάνω σε λάθος οπτική. Ο ενδεδειγμένος κανόνας όταν σχεδιάζεις κάτι, είναι να ρωτάς: Τι θέλω να κάνει αυτό που θα φτιάξω; Εμείς γνωρίζαμε τέσσερις από τις προδιαγραφές που θέλαμε να πληροί ο αναπνευστήρας: να έχει χαμηλό κόστος κατασκευής, να μην απαιτεί πολύ οξυγόνο, να μπορεί να κατασκευαστεί στην Ελλάδα και μάλιστα με υλικά και τεχνικές σχετικά εύκολα προσβάσιμα, και να είναι σχετικά απλός στη χρήση, ώστε να μη χρειάζεται πλήρως εκπαιδευμένο προσωπικό, όπως εντατικολόγοι και νοσηλευτές εντατικής, στη χρήση του. Υπήρχαν βέβαια και κάποιες άλλες παράμετροι, εντελώς απαραίτητες, που μπορεί να γνωρίζει μόνο κάποιος που έχει εμπειρία Εντατικής».

Οι αναπνευστήρες και τα προβλήματά τους

«Το μεγάλο ερώτημα στη νοσοκομειακή αντιμετώπιση του κόβιντ, όπως είδαμε με τραγικό τρόπο πρώτη φορά στην Ιταλία, δεν είναι πόσοι αρρωσταίνουν αλλά πόσοι διασωληνώνονται», μου τονίζει ο Άκης.

«Αν έχεις πολλούς αρρώστους εκτός που δεν έχουν ανάγκη ΜΕΘ, όσο βαριά και να είναι, μπορεί το σύστημα κάπως να τους υποστηρίξει, αν έχει τους γιατρούς και τους νοσηλευτές. Όταν όμως οι ανάγκες είναι σε επίπεδο εντατικής θεραπείας, δηλαδή όταν δεν μπορεί να αναπνεύσει ο ασθενής, τότε δεν μπορείς να τον έχεις σε μια γωνία ή στον διάδρομο. Πρέπει να διασωληνωθεί. Βάζουμε έναν σωλήνα που περνάει από το στόμα και μπαίνει στην τραχεία του ασθενούς. Ο αέρας στο εξής μπαινοβγαίνει στους πνεύμονες μέσα από αυτό τον σωλήνα, ο οποίος συνδέεται στον αναπνευστήρα. Ο αναπνευστήρας είναι ουσιαστικά ένα μηχάνημα που αναλαμβάνει τη λειτουργία της αναπνοής, αυτήν που δεν μπορεί προσωρινά να διεκπεραιώσει ο οργανισμός τους ασθενούς».

Λύνεται το πρόβλημα, αν υπάρχει επάρκεια αναπνευστήρων; Η απάντηση είναι όχι, λέει ο Άκης. Και εξηγεί το γιατί δεν λύνουν το πρόβλημα οι πολλές θέσεις ΜΕΘ και μόνον.

«Δεν είναι μόνο θέμα πολιτικής βούλησης ή χρημάτων το να φτιάξεις ΜΕΘ. Αν έχουμε για παράδειγμα σε ένα μεγάλο νοσοκομείο 100 κλίνες ΜΕΘ, και πούμε ότι χρειαζόμαστε άλλες 100, αυτό δεν μεταφράζεται απλά στο ότι αγοράζουμε 100 κρεβάτια και 100 αναπνευστήρες και προσλαμβάνουμε τόσους γιατρούς και τόσους νοσηλευτές. Όμως για να ξεπεράσουμε το ζήτημα της ανεπάρκειας αναπνευστήρων, δεν αρκεί να προμηθευθούμε περισσότερους. Γιατί δυστυχώς είδαμε έξω ότι αν βάλεις πολύ περισσότερους αναπνευστήρες να δουλέψουν ταυτόχρονα, θα πάψουν να δουλεύουν και οι υπάρχοντες. Τα συστήματα οξυγόνου των νοσοκομείων είναι σχεδιασμένα με συγκεκριμένες παραμέτρους».

Ήταν μία απρόβλεπτη κατάσταση, που κανένα νοσοκομείο στον κόσμο δεν είχε χρειαστεί να αντιμετωπίσει στην προ-κόβιντ εποχή. Και ίσως αυτό εξηγεί ότι ακόμα και σήμερα δεν έχει ανοίξει στην Ελλάδα η δημόσια συζήτηση για αυτό, το τόσο σημαντικό πρόβλημα.

Σε κάθε μεγάλο νοσοκομείο υπάρχει κάπου μια δεξαμενή υγρού οξυγόνου (κάποια μικρότερα έχουν σύστημα επιτόπου παραγωγής οξυγόνου) που μέσω ενός κυκλοφορικού συστήματος σωλήνων, αφού το μετατρέπει σε αέριο, το στέλνει στις ΜΕΘ και στις παροχές στους θαλάμους. Τα συστήματα αυτά ωστόσο δεν είναι σχεδιασμένα για να δουλεύουν όλες οι παροχές συγχρόνως. Αν το κάνεις, πέφτει η πίεση τόσο ώστε δεν φτάνει το οξυγόνο πουθενά. «Δεν σου έχει συμβεί, Αύγουστο σε κάποιο ελληνικό χωριό, να μην μπορείς να κάνεις ντους, λόγω υπερβολικού φόρτου του δικτύου νερού;» λέει ο Απόστολος, «Ε, κάτι αντίστοιχο».

«Το πρόβλημα είναι ότι όλα σχεδόν τα νοσοκομεία σχεδιάστηκαν για τον καιρό της υγειονομικής ειρήνης, όχι του πολέμου», εξηγεί ο Άκης.

Αυτό δυστυχώς το συνειδητοποίησαν εκ των υστέρων με τραγικό τρόπο κάποιες προηγμένες χώρες, όταν προμηθεύτηκαν έξτρα αναπνευστήρες στην αρχή της πανδημίας. Εκεί που εκτοξεύθηκε στα ύψη η θνησιμότητα, ήταν συχνά από προβλήματα στα δίκτυα παροχής. Βέβαια κάπου υπήρχε έλλειψη υλικών, κι αλλού και έλλειψη ανθρώπων. Το αναπάντεχο όμως ήταν ότι συχνά δεν επαρκούσαν οι υποδομές.

Σε αυτό το πρόβλημα δύο λύσεις υπάρχουν. Η πρώτη είναι ότι ανασχεδιάζεις όλο το δίκτυο στα νοσοκομεία, φτιάχνεις έξτρα δεξαμενές οξυγόνου και ενισχύεις το σύστημα παροχής και τις σωληνώσεις. Κάτι τέτοιο όμως είναι ιδιαίτερα σύνθετο — και πάντως δεν έγινε.

Η άλλη λύση, το «αυγό του Κολόμβου» κατά κάποιον τρόπο, είναι αυτό που επέλεξαν οι δημιουργοί του AVRA 20, να φτιάξεις αναπνευστήρες που να καταναλώνουν πολύ λιγότερο οξυγόνο. Αυτό ήταν μία πολύ κομβική παράμετρος που λήφθηκε εξ αρχής υπόψη στον σχεδιασμό.

«Το μεγαλύτερο πρόβλημα ενός ασθενή με βαρύ κόβιντ, που μπορεί να τον ή να την οδηγήσει στον θάνατο», μας εξηγεί το ιατρικό κομμάτι ο Άκης, «είναι να επιδεινωθεί τόσο η αναπνευστική του/της λειτουργία, ώστε να πέσει η πρόσληψη οξυγόνου σε τέτοιο βαθμό, ώστε να προκληθεί το “σύνδρομο οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας”, ή ARDS όπως το λέμε οι γιατροί με τα αγγλικά αρχικά του. Στην αντιμετώπισή του είναι απαραίτητο να παρασχεθεί καθαρό οξυγόνο στη χρονική σχέση εισπνοής και εκπνοής που απαιτεί ο κάθε ασθενής».

Όμως οι βιομηχανικοί αναπνευστήρες που χρησιμοποιούνται κανονικά στις μονάδες, που είναι απίστευτα εξελιγμένα μηχανήματα, ξοδεύουν πολύ περισσότερο οξυγόνο από αυτό που χρειάζεται ένας ασθενής κόβιντ.

«Για να καταλάβουμε την τάξη των μεγεθών», συνεχίζει, «οι παροχές στους θαλάμους από τα αποκαλούμενα “γυαλάκια” δηλαδή τους ρινικούς καθετήρες, που δίνουν οξυγόνο σε ασθενείς με μικρότερη ανάγκη, ξεκινάνε από τα 1 με 2 λίτρα το λεπτό για κάθε ασθενή και φτάνουν μέχρι τα 15 λίτρα. Ένας αναπνευστήρας ΜΕΘ, όμως, ξοδεύει από 45 έως 60 λίτρα το λεπτό. Δηλαδή, με όσο ξοδεύει ένας αναπνευστήρας ΜΕΘ, μπορείς να δώσεις οξυγόνο σε 5 με 10 μη διασωληνωμένους ασθενείς — ή, αλλιώς, σε ασθενείς που μπορεί να βρίσκονται σε απλό θάλαμο νοσηλείας ή Μονάδα Αυξημένης Φροντίδας (ΜΑΦ).

Μου εξηγεί όλη τη διαδικασία. Και τονίζει μία ακόμα παράμετρο, πολύ σημαντική.

«Οι βιομηχανικοί αναπνευστήρες για να λειτουργήσουν χρειάζονται εκτός από οξυγόνο και αέρα υψηλής πίεσης, έναν από τους βασικούς λόγους που δεν μπορείς να βάλεις κλίνες ΜΕΘ σε κανονικούς θαλάμους, καθώς δεν είναι εξοπλισμένες με παροχές αέρα υψηλής πίεσης. Αντίθετα, ένας απλούστερος αναπνευστήρας (σαν τον AVRA 20) μπορεί να συνδεθεί ακόμα και εκεί που συνδέεις κανονικά τα γυαλάκια οξυγόνου. Ο λόγος είναι ότι ξοδεύει ακριβώς τόσο οξυγόνο όσο χρειάζεται ο ασθενής με κόβιντ, δηλαδή 7,5 λίτρα το λεπτό έως το πολύ 15. Μάλιστα, θα μπορούσε, αν υπήρχε έκτακτη ανάγκη, όταν είναι αδύνατον να μεταφερθεί ο ασθενής έγκαιρα στο σωστό σημείο, να λειτουργήσει ακόμα και με μια απλή φιάλη οξυγόνου».

 

Η δημιουργία του αρχικού πρωτότυπου ελληνικού αναπνευστήρα

Οι πρώτοι, δοκιμαστικοί ελληνικοί αναπνευστήρες, βάσει της φιλοσοφίας του AVRA 20,  κατασκευάζονται τον Απρίλιο στο ερασιτεχνικό 3D-printer του Άκη, στο εργαστήριό του. Βέβαια, δεν μπορούν να παραχθούν βιομηχανικά, με τα κατάλληλα πιστοποιημένα υλικά. Ο χρόνος περνάει. Τον πρώτο καιρό, λέει ο Απόστολος, η πρώτη ομάδα δούλευε με τρομερή βιασύνη, με τον φόβο ότι η πανδημία θα εξελιχθεί δραματικά στην Ελλάδα. Όμως με το έγκαιρο λοκντάουν οι διασωληνωμένοι μένουν σε χαμηλούς αριθμούς.

Ο Απόστολος, ως άτυπος συντονιστής, μου λέει για εκείνη την περίοδο. «Έβλεπα ότι ο Άκης πιεζόταν υπερβολικά. Έκανε 3-4 φορές τη βδομάδα 24ωρη εφημερία, στη ΜΕΘ σε μια μικρή κλινική, συν το ιατρείο του και χειρουργικές επεμβάσεις. Πώς να φτάσει ο χρόνος για τις απαιτήσεις ενός πρότζεκτ, που ολοένα έπρεπε να γίνει και πιο σύνθετο;».

Ψάχνοντας ανθρώπους που θα μπορούσαν να βοηθήσουν, ο Απόστολος εντοπίζει κάποιον με πολύ ιδιαίτερο προφίλ. Είναι ένας υψηλότατου επιπέδου μηχανολόγος-μηχανικός, με χρόνια πείρας στην παραγωγή, και μάλιστα στη διεύθυνση της έρευνας και ανάπτυξης μεγάλης εταιρίας τεχνολογίας. «Το απίστευτο, όταν έμαθα για την περίπτωσή του», μου λέει γελώντας, «ήταν ότι ο Στέφανος Χατζηαγάπης ήταν επιπλέον γιατρός, και μάλιστα ψυχίατρος!».

Ο Στέφανος δέχεται με προθυμία να βοηθήσει στο πρότζεκ της δημιουργίας του AVRA 20. Έρχεται σε επαφή με τον Άκη, βλέπει τη δουλειά του, και αρχίζει να σκέφτεται πώς θα μπορούσε το υπό κατασκευή ακόμα μηχάνημα να είναι ρεαλιστικό να φτιαχτεί, στον κόσμο της πραγματικής παραγωγής.

Είναι ήδη Ιούνιος, όταν αρχίζει να διανύεται η διαδρομή από τον πρώτο σχεδιασμό στη δημιουργία ενός μηχανήματος που να μπορεί να παραχθεί σε μεγάλους αριθμούς. Ο Στέφανος φέρνει στο πρότζεκτ μηχανολόγους, ηλεκτρολόγους και τεχνικούς, οι οποίοι καλούνται να ερευνήσουν και άλλες δυνατότητες, σύμφωνες πάντα με τις προδιαγραφές που ορίζει ο Άκης, ως γιατρός. Φέρνουν νέες ιδέες και λύσεις, δοκιμάζουν διάφορες εναλλακτικές, εργάζονται με ενθουσιασμό. Φτιάχνονται κάποια πρωτότυπα σχεδιασμένα το καθένα με βάση μια άλλη κεντρική ιδέα. Ο Στέφανος συντονίζει.

Όταν σταματάει η πρώτη καραντίνα, κάποιοι από την ομάδα χαλαρώνουν και αποχωρούν, ενώ κάποιες από τις πρώτες ιδέες αποδεικνύονται ατελέσφορες. 

Σε αυτό το στάδιο είναι που μπαίνει στην ομάδα και ο Δημήτρης Κορρές, αρχιτέκτονας, τέως καθηγητής του Μετσόβιου Πολυτεχνείου, αλλά κυρίως υπερεφευρέτης. Όποιος θέλει να μάθει περισσότερα γι’ αυτόν μπορεί να ακούσει την ομιλία του στο TEDx, και να αναζητήσει στο Διαδίκτυο το Korres Car, το συγκλονιστικό αυτοκίνητο που σχεδίασε και έφτιαξε. Αυτό έκανε και ο Απόστολος, πριν του μιλήσει. «Σκέφτηκα ότι ο άνθρωπος που έφτιαξε από το μηδέν αυτό το τρομερό μηχάνημα μπορεί να φτιάξει το οτιδήποτε!».

Ο εφευρέτης μού λέει γελώντας ότι δεν ήταν η πρώτη φορά που του ζητούν να κατασκευάσει έναν αναπνευστήρα. «Την περίοδο του πρώτου λοκντάουν, μου είπε μια μέρα η Γιώτα, η γυναίκα μου, “γιατί δεν σχεδιάζεις έναν αναπνευστήρα;”. Της λέω, λοιπόν, “και πού ξέρω εγώ από αναπνευστήρες;” Όταν λοιπόν με πήρε ο Απόστολος και μου είπε να τους βοηθήσω σε αυτό που φτιάχνουν, λέω “κοίτα να δεις!”».

Το τελικό στάδιο

Ο είσοδος στο πρότζεκ του Δημήτρη Κορρέ ήταν καθοριστικής σημασίας, αφού αυτός, μαζί με τον Άκη, είναι οι δύο δημιουργοί του AVRA 20. Όταν έρχεται στην ομάδα ο Δημήτρης, έχουν ήδη φτιαχθεί κάποια πρωτότυπα από τον Άκη αλλά και τους μηχανικούς που συνεργάστηκαν μαζί του.

«Το ξαναλέω, εγώ δεν ήξερα τίποτα από αναπνευστήρες», μου λέει ο Κορρές. «Αλλά με τη βοήθεια και τη συνεχή καθοδήγηση του Άκη καταφέραμε και τον σχεδιάσαμε, μετά από αρκετές προσπάθειες. Ξέρεις, όταν ένα πράγμα είναι πρωτότυπο υπάρχουν πάντα πάρα πολλές δυσκολίες, πάρα πολλά θέματα τα οποία συνήθως είναι λεπτομέρειες. Αλλά είναι οι περισσότερες πάρα πολύ κρίσιμες. Μια νέα εφεύρεση έχει από τη φύση της μέσα τη διαδικασία που λένε στα αγγλικά trial and error. Δοκιμάζεις, αποτυγχάνεις, βλέπεις τι μπορεί να βελτιωθεί, ξαναδοκιμάζεις, ξαναποτυγχάνεις, και πάλι απ’ την αρχή. Ταλαιπωρηθήκαμε, είναι η αλήθεια, όλοι μαζί, αλλά το καταφέραμε».

Ο Άκης, από την πλευρά του, λέει ότι το όλο πράγμα άρχισε να απογειώνεται όταν ο Δημήτρης μπήκε στο πρότζεκτ. Οι δυο τους περνούν μαζί πάρα πολλές ώρες κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού.

«Έπρεπε να γνωρίζει κανείς πολλά ιατρικά θέματα, ώστε να αποφασίσει εκεί να βάλει τόσο σωληνάκι, εκεί την τάδε βαλβίδα», λέει ο Δημήτρης.

«Ρωτούσα συνέχεια τον Άκη, που είχε φτιάξει μόνος του πολλές εκδοχές. Είχε κάνει ως τότε φοβερή δουλειά, αλλά από 3D-printer δεν μπορείς να κάνεις παραγωγή. Και εκεί βοήθησα κυρίως, δηλαδή το πώς όλα αυτά που είχε σκεφτεί ο Άκης να μπουν σε μια τάξη και να είναι παράξιμα μέσα από διαδικασίες παραγωγής που έχουμε στην Ελλάδα. O Στέφανος επίσης βοήθησε πάρα πολύ. Είχε πολλές γνώσεις και πολύτιμες διασυνδέσεις. Το καλοκαίρι είχαμε κολλήσει δυο μήνες με το ηλεκτρονικό κομμάτι. Εκεί κατάφερε και μας βρήκε δύο εταιρείες στη Θεσσαλονίκη, που το έλυσαν. Ο ηλεκτρολόγος-μηχανολόγος Γιώργος Σεργιάδης έφτιαξε μια ηλεκτρονική διάταξη που μπόρεσενα καθοδηγεί το μηχανικό κομμάτι που είχαμε φτιάξει, για να στέλνει το οξυγόνο».

Η παρέμβαση αυτή υπήρξε κομβική. Από τον Αύγουστο το όλο σχέδιο απέκτησε βιομηχανικό αέρα. Από εκεί και πέρα χρειαζόταν το φινίρισμα, που όπως όλα είχε τις δυσκολίες του και τα συνεχή αναπάντεχα προβλήματα, που απαιτούσαν λύση. Το τέλος της διαδικασίας που είχε αρχίσει στις αρχές του πρώτου λοκντάουν, ολοκληρώθηκε την πρώτη εβδομάδα του δεύτερου.

Η φιλοδοξία, όπως μου λένε όλοι, είναι, εάν και εφόσον μπει ο AVRA 20 σε γραμμή παραγωγής, αυτό να γίνει σε περιβάλλον βιομηχανικό, αφού άλλωστε μόνο έτσι μπορεί να παραχθεί σε αρκετές ποσότητες με την απαιτούμενη ταχύτητα. Για να προετοιμαστεί αυτό, στην παραγωγή του AVRA 20 συμμετείχαν, με πρόσκληση της ομάδας, τέσσερις εταιρίες κατασκευής, μία για τα μηχανουργικά, μια για τα μηχανολογικά, μία για τα ηλεκτρονικά, ενώ η τέταρτη, που ασχολείται με ιατρικά μηχανήματα είναι αυτή που θα συναρμολογεί και θα κάνει τον τελικό έλεγχο.

«Κλειστό λόγω οξυγόνου»

Κλείνοντας την αφήγηση της ιστορίας από τη δική του πλευρά, ο Κώστας Στάμου συμπλήρωνει μια όψη της, σημαντική και ιδιαίτερα επίκαιρη.

«Ίσως αναπνευστήρες σαν αυτόν που φτιάξαμε θα μπορούσαν να σώζουν ζωές, με έναν άλλο τρόπο. Ειδικά στα μικρότερα, περιφερειακά νοσοκομεία, τα οποία πιέζονται,  αναπνευστήρες αυτών των προδιαγραφών, που περιλαμβάνουν και χαμηλή κατανάλωση οξυγόνου, μπορούν να συντελέσουν καθοριστικά στο να κρατήσουν στη ζωή ασθενείς κόβιντ που χρειάζονται διασωλήνωση, μέχρι να μπορέσουν να μεταφερθούν σε μια δομή που να είναι πιο κατάλληλη για να τους νοσηλεύσει, ή ακόμη καλύτερανα μη χρειαστεί ποτέ να διακομισθούν μακριά από τον τόπο τους».

Ο Κώστας επικαλείται τα στοιχεία πρόσφατης έρευνα του Τ. Τέλλογλου στο Inside Story, σύμφωνα με την οποία φαίνεται ότι«το 70% των θανάτων συμβαίνουν πριν την εισαγωγή στις ΜΕΘ, ενώ επίσης μεγάλος αριθμός θανάτων αφορά ασθενείς νομαρχιακών νοσοκομείων οι οποίοι είτε καταλήγουν στα νοσοκομεία της επαρχίας είτε καθ’ οδόν προς τα κεντρικά νοσοκομεία. Αυτό σημαίνει ότι η αναβάθμιση των υπηρεσιών υγείας στην περιφέρεια είναι άμεσα απαραίτητη. Σε αυτή πιστεύω ότι πρέπει να περιλαμβάνεται η ταχύρρυθμη εκπαίδευση του προσωπικού σε έναν opensource, εύχρηστο και υψηλής αξιοπιστίας αναπνευστήρα. Για να μη συζητήσουμε τη σπουδαιότητα του AVRA 20 για τις αναπτυσσόμενες χώρες».

Η συζήτηση επιστρέφει στα νοσοκομεία της χώρας. Η κατανάλωση οξυγόνου άπτεται ενός προβλήματος που μπορεί να μη μας είναι γνωστό, αλλά μοιάζει αδύνατον να αντιμετωπιστεί με τα υπάρχοντα μέσα.

Με τον αριθμό των διασωληνωμένων να μεγαλώνει μέρα με τη μέρα και αναμένοντας ενδεχομένως κι ένα τρίτο κύμα μέχρι το εμβόλιο, είναι εύλογο το ερώτημα αν τα νοσοκομεία μας, εκτός από έλλειψη προσωπικού και αναπνευστήρων, μπορεί να έρθουν αντιμέτωπα και με το πρόβλημα των δικτύων παροχής οξυγόνου. Απευθύνομαι σε έναν ακόμα άνθρωπο, από τους πιο κατάλληλους να μας μιλήσει για αυτό το θέμα. Είναι ο κ. Παντελής Βαλλιάνος, μηχανολόγος-μηχανικός, πρόεδρος μιας εταιρίας συμβούλων με τεράστια πείρα στη μηχανολογική υποδομή νοσοκομείων. (Την επέλεξε, μεταξύ άλλων, το Ίδρυμα Νιάρχος για νοσοκομειακά έργα που γίνονται με δωρεές του.)

«Το θέμα της κατανάλωσης οξυγόνου είναι πολύ βασικό», μου λέει. «Ξέρετε, οι κανονισμοί βάσει των οποίων έχουν κατασκευαστεί τα δίκτυα των νοσοκομείων δεν προβλέπουν ότι κάποια στιγμή μπορεί να γεμίσουν με τόσους ασθενείς ώστε να έχουν τόσο μεγάλες ανάγκες σε οξυγόνο. Είναι σαν να χτίζεις τα κτίριά σου για να αντέχουν μέχρι τόσα ρίχτερ, και ξαφνικά γίνεται ένας σεισμός με πολύ περισσότερα. Δεν θα τα κατεδαφίσει; Με έναν αντίστοιχο τρόπο, αν γίνει υπερφόρτωση του συστήματος οξυγόνου, το δίκτυο παροχής θα μπλοκάρει. Τον πρώτο καιρό της πανδημίας είχα δει, θυμάμαι, μια φωτογραφία από ένα νοσοκομείο του εξωτερικού με μια ταμπέλα στην πρόσοψή που έγραφε “κλειστό λόγω οξυγόνου”».

Μου μιλάει για την περίπτωση νοσοκομείων σε προηγμένες δυτικές χώρες στα οποία πάγωσαν οι απαερωτές τους και μου εξηγεί πιθανά τεχνικά προβλήματα των δικτύων λόγω υπερφόρτωσης. Όπως, για παράδειγμα, για τους μειωτές που διαθέτουν τα συστήματα σωληνώσεων οι οποίοι από μια ποσότητα οξυγόνου και πάνω κόβουν την παροχή, λειτουργώντας σαν ένα είδος συστήματος ασφαλείας.

Φανταστείτε, σχετικά, ένα νοσοκομείο που σταματάει ξαφνικά να πηγαίνει το οξυγόνο στις αναπνευστικές συσκευές.

Τον ρωτάω πόσο εύκολο είναι να ανασχεδιαστούν τα υπάρχοντα δίκτυα. Η απάντησή του είναι σαφής: «Δεν είναι καθόλου εύκολο – αυτή τη στιγμή, θα έλεγα ότι είναι αδύνατον. Δεν μπορούμε στις τωρινές συνθήκες να αλλάξουμε τα συστήματα των σωληνώσεων. Αυτό που μπορούμε είναι να ενισχύσουμε τα νοσοκομεία με κάποιες μονάδες, όπως ήδη γίνεται. Και όσο γίνεται να περιορίσουμε την κατανάλωση».

Κάνω την καίρια ερώτηση, αν πιστεύει ότι είναι ένα πρόβλημα που θα το βρούμε μπροστά μας. «Όπως βλέπετε, υπάρχουν ήδη νοσοκομεία που βάζουν ασθενείς σε κοινούς θαλάμους. Αν ένα νοσοκομείο γεμίσει με ασθενείς κόβιντ και τους βάλουμε όλους να παίρνουν οξυγόνο, αργά ή γρήγορα το δίκτυο θα παρουσιάσει προβλήματα». Αυτό που βλέπουμε να συμβαίνει τώρα και σε κάποια περιφερειακά νοσοκομεία, επισημαίνω. « Τα περισσότερα από αυτά τα νοσοκομεία, ιδιαίτερα τα πιο παλιά, έχουν πολύ μικρά δίκτυα, δεν αντέχουν με τίποτα. Δεν μπορείς να τα γεμίσεις με ανθρώπους που χρειάζονται οξυγόνο και μάλιστα με συσκευές με μεγάλη κατανάλωση».

Η καταληκτική του φράση με γυρνάει στο θέμα μας, τον ρωτάω ποια είναι η γνώμη του για τον συγκεκριμένο αναπνευστήρα, τον AVRA 20.

«Μου εξήγησε ο Άκης Πανουσόπουλος ότι ο αναπνευστήρας που έφτιαξαν θα χρειαστεί πολύ μικρότερη κατανάλωση οξυγόνου, δηλαδή μπορεί να κάνει τη δουλειά του με μικρότερη παροχή. Εάν πράγματι είναι έτσι, μπορεί να βοηθήσει πάρα πολύ. Όσο μικρότερη είναι η κατανάλωση τόσο περισσότερους αρρώστους μπορούμε να εξυπηρετήσουμε με την υφιστάμενη κατάσταση».

Το κάνω πιο συγκεκριμένο. Θα μπορούσαμε έτσι να σώσουμε ζωές; «Αν [ο AVRA 20]πράγματι μπορεί να εξυπηρετήσει τους ασθενείς [με κόβιντ], όπως και οι άλλες συσκευές που έχουν μεγαλύτερη κατανάλωση, είναι προφανές πως είναι ένα πολύ μεγάλο όπλο. Θα μπορούσαν, ομολογουμένως, να σωθούν άνθρωποι».

Και τώρα;

Ο Απόστολος Δοξιάδης, όπως μου είπαν οι άλλοι τέσσερις, ο καθένας με διαφορετικά λόγια, έπαιξε ρόλο καθοριστικής σημασίας στο πρότζεκτ. «Άχαρο ρόλο», μου λέει ο ίδιος με έναν αναστεναγμό. «Ήμουν ο άσχετος που όμως πρέπει να κινητοποιήσει τους ειδικούς. Όμως ο ρόλος αυτός, που ανέθεσα στον εαυτό μου τον Μάρτιο, ολοκληρώθηκε. Από εδώ και εμπρός πρέπει να προχωρήσει ο αναπνευστήρας με τη στήριξη αυτών που τον έφτιαξαν, στους οποίους ανήκουν και όλοι οι έπαινοι».

Αν το Δημόσιο έχει ένα τέτοιο όπλο στα χέρια του, θα εκτιμηθεί, ώστε να παραγγελθούν τα μηχανήματα έγκαιρα; Ή πρέπει να έχει ήδη προκύψει η ανάγκη του και να απαιτείται «εδώ και τώρα», ή μάλλον «χτες», όπως λέμε ελληνικότατα;

Ο Απόστολος είναι σκεπτικός. «Δεν το ξέρω, το ελπίζω, αν και φοβάμαι ότι το πιο χαρακτηριστικό μυθολογικό πρόσωπο των Ελλήνων, διαχρονικά, είναι ο Επιμηθέας. Πάντως, δεν είναι δουλειά μου να το πω αυτό, και βέβαια δεν εξαρτάται από εμάς. Τη δουλειά μας εμείς την κάναμε, ως προσφορά στους συμπατριώτες μας, και χωρίς καμία προσμονή ανταμοιβής. Φτιάξαμε κάτι που μπορεί να σώσει ζωές σε έκτακτες συνθήκες “υγειονομικού πολέμου”, όπως το λέει ο Άκης, και μάλιστα στο ένα δέκατο του κόστους ενός εμπορικού αναπνευστήρα. Από εκεί και πέρα, το αν θα χρησιμοποιηθεί, στην Ελλάδα ή αλλού, πότε και πώς, δεν είναι στα δικά μας χέρια. Είναι αυτών που θα κρίνουν, με τα δικά τους κριτήρια. Θα πιστοποιηθεί; Θα ζητηθούν αλλαγές; Θα παραγγελθεί; Δεν είναι δουλειά μας αυτά τα πράγματα, υπάρχουν άλλοι αρμόδιοι».

Ο Απόστολος καταλήγει. «Εμείς πάντως τον αναπνευστήρα τον φτιάξαμε. Και, βέβαια, όλοι όσοι τον φτιάξαμε το κάναμε ελπίζοντας να μην υπάρξουν οι συνθήκες που θα τον κάνουν αναγκαίο. Ίσως αυτό να ήταν και το πιο δύσκολο για να επιμείνουμε ως το τέλος, να φτιάχνεις κάτι που εύχεσαι διακαώς να είναι άχρηστο».

Την ώρα που συμπληρώνω αυτές τις γραμμές, τα πρώτα κομμάτια του AVRA 20 στέκουν σε ένα ράφι του εργαστηρίου του Δημήτρη Κορρέ. Θα δωρηθούν στο Ελληνικό Δημόσιο.