Η ανάγκη για αποτελεσματική εκλαΐκευση της επιστήμης

Είναι σαφές ότι η επιστημονική πρόοδος είναι ιλιγγιώδης. Η συστηματική και χρόνια εξειδίκευση των επιστημόνων ανά τομέα γνώσης καθιστά δύσκολη, αν όχι ανέφικτη, την παρακολούθηση των εξελίξεων στο σύνολο της επιστήμης. Μόνο απολύτως αφοσιωμένοι στο πεδίο τους επιστήμονες δύνανται με επάρκεια να παρακολουθήσουν αυτή την εξέλιξη. Η ενίσχυση όμως της ειδίκευσης, η «σε βάθος» εντασιακή ικανότητα για γνώση, αναγκαστικά αποδυναμώνει την ικανότητα του κάθε ανθρώπου για «σε πλάτος» εκτασιακή γνώση.

Καθίσταται, λοιπόν, καθημερινά εμφανές ότι μεγάλα κομμάτια της κοινωνίας μας δεν δύνανται να παρακολουθήσουν επαρκώς την επιστήμη. Και όσο περισσότερο εξελίσσεται η επιστημονική γνώση, τόσο πιο απρόσιτη γίνεται στον κοινό νου με τον οποίο όλοι μας αντιμετωπίζουμε την καθημερινότητά μας. Η συστηματική δουλειά που απαιτείται και οι πολύχρονες σπουδές ανά τομέα μεγαλώνουν το χάσμα -γνωστικό και ψυχολογικό- ανάμεσα στους ειδικούς και τον απλό πολίτη, με αποτέλεσμα την αποξένωσή τους.  

Αυτά δεν είναι ουδέτερα ή αδιάφορα φαινόμενα, αφού σχετίζονται άμεσα με την κοινωνική αποδοχή τεχνοκρατικών αποφάσεων που ενίοτε είναι κρίσιμες ακόμα και για τη δημόσια υγεία.

Επίσης, ακόμα και οι επιστήμονες χρειάζονται μια κάποια ενημέρωση σχετικά με τομείς εκτός του γνωστικού τους πεδίου, ώστε να έχουν ολοκληρωμένη εικόνα της σχετικής προόδου. Οι σύγχρονες κοινωνίες που τόσο προόδευσαν μέσω της κατανομής έργου, της εξειδίκευσης και του καταμερισμού εργασίας, βρίσκονται σε ένα κρίσιμο σημείο όπου απαιτείται και κάποια επαρκής και αξιόπιστη διάχυση γνώσης με πιο σφαιρικά χαρακτηριστικά. 

Αυτός είναι και ο ρόλος της  εκλαΐκευσης της επιστήμης. Να «μεταφράσει», να απλοποιήσει  και να κάνει προσιτές στο ευρύ κοινό τις προόδους, τη μεθοδολογία αλλά και το σκεπτικό της επιστήμης. Να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στους εκάστοτε ειδικούς και τους πολίτες.

Το έργο αυτό δεν είναι καθόλου απλό. Χρειάζεται βαθύτατη και ευρύτατη κατανόηση του αντικειμένου που θα πραγματευτεί κανείς, χρειάζεται κοινωνική παιδεία και ικανότητες «μετάφρασης» που να συνδυάζουν ακρίβεια αλλά και απλότητα. Μόνο χαρισματικοί επιστήμονες μπορούν να φέρουν εις πέρας αυτό το δύσκολο έργο, όπως ήταν ο Carl  Sagan και όπως είναι ο Έλληνας Αστροφυσικός Διονύσης Σιμόπουλος. Είναι καθήκον της πολιτείας να συνδράμει ένα τέτοιο δύσκολο έργο. Διότι οι κοινωνικές ωφέλειες που θα προκύψουν είναι πολυεπίπεδες και σημαντικές:

Η επαφή με τις μεθόδους και τη συλλογιστική της επιστήμης διαπλάθει υπεύθυνους πολίτες που πιστεύουν στα επιχειρήματα και την ορθολογική αιτιολόγηση. Κάνει κατανοητά τα επιτεύγματα της τεχνολογίας απομακρύνοντας φαινόμενα λουδιτισμού, που τόσο συχνά συναντώνται ακόμα και σήμερα, ενίοτε με ιδεολογικό περίβλημα. Νέοι και μαθητές θα εξοικειωθούν με την επιστημονική μέθοδο, ενώ δεν χρειάζεται να αναφερθεί ότι οι τόσο επικίνδυνες θεωρίες συνωμοσίας και αγυρτείας δεν θα βρίσκουν πρόσφορο έδαφος στην κοινωνία.

Παρά τα εμφανέστατα οφέλη της εκλαΐκευσης της επιστήμης, αυτή δέχεται άμεσες, έμμεσες και συστηματικές επιθέσεις. Είτε ηθελημένες, είτε εντασσόμενες σε ένα γενικότερο πνευματικό περιβάλλον. Θα δούμε λόγιους να επιτίθενται στην εκλαΐκευση, ως δήθεν ανίκανη να μεταφέρει - μεταφράσει με ακρίβεια τη γνώση, αν και καθημερινά οι ίδιοι διαβάζουν μεταφρασμένα κείμενα. Θα δούμε ότι έχει απωλεσθεί πλήρως ο εκπαιδευτικός ρόλος της τηλεόρασης, θα δούμε ότι δεν διδάσκεται στους επιστήμονες ο τρόπος με τον οποίο οφείλουν να «επικοινωνήσουν» στο κοινό τις γνώσεις τους. Χρήσιμη θα ήταν, επίσης, η διδασκαλία της επιστημονικής δημοσιογραφίας και στην Ελλάδα.

Η πρόσφατη πλημμυρίδα ψευδών ειδήσεων, συνωμοσιολογικών σεναρίων και αγυρτείας, θα ήταν χρήσιμο να μας διδάξει κάτι: Ότι αν επενδύσουμε στην ποιοτική και επαρκή εκλαΐκευση της επιστήμης, θα είναι πολύ πιο εύκολο στο μέλλον να αντιμετωπίσουμε τέτοια διαλυτικά της κοινωνικής συνοχής φαινόμενα.

Τέλος, οι ίδιοι οι επιστήμονες, αν τηρούμε μια στάση «επιτήδειου ουδέτερου» έναντι των συνωμοσιολογικών θεωριών, ουσιαστικά αποδυναμώνουμε τον κοινωνικό μας ρόλο. Οφειλή μας προς τους συμπολίτες μας είναι να διαδώσουμε το φως της επιστήμης με τρόπο σαφή, απλό και κατανοητό. Μόνο έτσι θα επιτύχουμε και τη δική μας προσωπική ολοκλήρωση, αφού θα συνδυάσουμε τη δουλειά στο εργαστήριο, το ιατρείο ή το μικροσκόπιο, με την προσφορά στον συνάνθρωπο.