Μαθήματα από την πανδημία γρίπης του 1918

Γράφει ο Δημήτρης Α. Παππάς*

Η ιστορία επαναλαμβάνεται και στις πανδημίες. Παρακάτω παρατίθενται κάποιες αναλογίες του σήμερα με την πανδημία του 1918 όπως αυτή εξελίχθηκε κυρίως στις ΗΠΑ. Τα στοιχεία προέρχονται στην πλειοψηφία τους από το βιβλίο «The great influenza: the story of the deadliest pandemic in history» του John M Barry. Η πανδημία του 1918 σκότωσε 50 εκατομμύρια ανθρώπων παγκοσμίως (υπάρχουν στοιχεία που ανεβάζουν τους νεκρούς στα 100 εκατομμύρια ενώ άλλα μιλάνε για 20).

Φήμες και θεωρίες για την προέλευση της πανδημίας

Η πανδημία του 1918 ονομάστηκε ισπανική γρίπη και ως εκ τούτου μπορεί να θεωρηθεί λανθασμένα ότι άρχισε στην Ισπανία. Αυτό δεν είναι αλήθεια. Η πανδημία εκτυλίχθηκε στη διάρκεια του 1ου παγκοσμίου πολέμου. Η Ισπανία ως μη μετέχουσα στον πόλεμο δεν  εφάρμοζε λογοκρισία σε ειδήσεις που θα μείωναν το ηθικό των πολιτών ή του στρατού.  Σε άλλες χώρες που ματίζονταν από τη γρίπη αλλά ήταν ήδη στον πόλεμο η προπαγάνδα φιλτράριζε τις δυσάρεστες ειδήσεις. Στις Ηνωμένες Πολιτείες θεωρίες συνομωσίας στοχοποίησαν τη  Γερμανία. Η ενοχοποίηση του εχθρού ήταν χρήσιμη σε καιρό πολέμου. Η πανδημία όπως διαπιστώθηκε αρκετά αργότερα άρχισε κατά πάσα πιθανότητα από το Kansas των ΗΠΑ. 

«Eίναι μια απλή γρίπη»

Το πρώτο κύμα της πανδημίας ήταν τόσο ήπιο που η ιατρική κοινότητα της εποχής αμφέβαλλε ότι πρόκειται καν για γρίπη. Το δεύτερο κύμα της ίδιας πανδημίας ήταν αντιθέτως τόσο σφοδρό και βίαιο που και πάλι δημιούργησε αμφιβολίες αλλά στην αντίθετη κατεύθυνση. Θεωρήθηκε για ένα διάστημα ότι μάλλον πρόκειται για κάποια άλλη πιο θανατηφόρα από τη γρίπη ασθένεια

Η Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ ήταν από τις πόλεις που πλήρωσαν βαρύ τίμημα. Στην αρχή του δεύτερου κύματος η εφημερίδα Evening Bulletin καθησύχαζε τους αναγνώστες ότι «δεν υπάρχει κίνδυνος».

«Mετράνε ως θανάτους COVID όλους του θανάτους»

Όταν άρχισαν να συσσωρεύονται οι πρώτοι θάνατοι χρησιμοποιήθηκε και τότε το καθησυχαστικό επιχείρημα ότι δεν οφείλονται όλοι οι θάνατοι αποκλειστικά σε μια  επερχόμενη καταστροφική πανδημία.

«Πρέπει να γίνει η πορεία, παρέλαση κλπ»

Ενώ οι αριθμοί των νεκρών αυξάνονταν, πλησίαζε μια παρέλαση (great liberty loan parade) την οποία θα παρακολουθούσαν χιλιάδες πολίτες. Κάποιοι επέμεναν να ακυρωθεί όμως δεν εισακούστηκαν. Η παρέλαση θα γινόταν για να διαφημιστούν και να πουληθούν ομόλογα πολέμου στον απλό κόσμο. Ήταν λεφτά που το κράτος χρειαζόταν εν μέσω ενός παγκοσμίου πολέμου.

Ο χρόνος που πέρασε μεταξύ της παρέλασης και της τέλειας καταστροφής ήταν όσος ο χρόνος επώασης της γρίπης: 72 ώρες μετά την παρέλαση τα νοσοκομεία πλημμύρισαν. Ουρές δημιουργούνταν στις εισόδους τους. Απόπειρες δωροδοκίας σημειώνονταν για να βρεθεί ένα κρεβάτι.

Κατόπιν κι ενώ τα κρούσματα αυξάνονταν ιλιγγιωδώς οι αρχές αποφάσισαν να απαγορεύσουν όλες τις συναθροίσεις. Όμως η εφημερίδα Public Ledger διατείνονταν ότι τέτοιου είδους μέτρα δε βοηθάν και ότι δεν υπάρχει λόγος πανικού.

«Πεθαίνουν μόνο γέροι με βαριά νοσήματα»

H πανδημία γρίπης το 1918-1919 σκότωσε πολλούς νέους ανθρώπους. Και αυτό ήταν κάτι μη αναμενόμενο με βάση τη μέχρι τότε εμπειρία. Οι επιδημίες και οι πανδημίες συνήθως  σκότωναν τους πιο αδύναμους, τους πιο μεγάλους , τους λιγότερο καλά θρεμμένους τους πιο φτωχούς. Αυτό δε συνέβη τότε. Δεν το περίμεναν. Σήμερα παρακολουθούμε ότι το οι περισσότεροι θάνατοι παρατηρούνται σε μεγαλύτερες ηλικίες και ότι οι μεγαλύτεροι ασθενείς έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να πεθάνουν. Εντούτοις, με βάση το CDC (Center for Disease Control) των ΗΠΑ η μεγαλύτερη ποσοστιαία αύξηση θανάτων  (excess mortality) παρατηρείται σε ανθρώπους 25-44 ετών (26.5% παραπάνω σε σχέση με τις προηγούμενες χρονιές) (https://www.cdc.gov/mmwr/volumes/69/wr/mm6942e2.htm).

«Οι περισσότεροι από τους νεκρούς θα είχαν προκύψει και χωρίς την πανδημία»

Οι επιπλέον θάνατοι (αυτοί που δε θα συνέβαιναν αν δεν υπήρχε η πανδημία του 1918) στις ΗΠΑ ήταν 3.5 ανά 1000 κατοίκους (3.5 τοις χιλίοις). Σαν ποσοστό μικρό .. Θυμίζει κάποια νούμερα που χρησιμοποιούνται για να υποβαθμίσουν τη σημασία της COVID-19. O αριθμός των ανθρώπων που πέθαναν συνολικά δεν είναι μικρός όμως. Ήταν 675.000 επιπλέον θάνατοι στις ΗΠΑ. Αν παρ’ ελπίδα ο κορωνοϊός τελικά έχει το ίδιο ποσοστό επιπλέον θανάτων (excessmortality) τότε η Αμερική με το σημερινό πληθυσμό θα έχει 1.750.000 επιπλέον νεκρούς από ότι θα συνέβαινε χωρίς την πανδημία. Μέχρι την 1η Αυγούστου ( 3.5 μήνες πριν) είχαν ήδη συμβεί 225.000 επιπλέον θάνατοι. Αν ο μη γένοιτο οι επιπλέον θάνατοι στην Ελλάδα κινηθούν στα επίπεδα της πανδημίας του 1918 η Ελλάδα θα θρηνήσει 38.000 επιπλέον νεκρούς. Αυτές τις μέρες είμαστε λίγο πάνω από τους 1000 νεκρούς εξαιτίας του ιού.

«Η μάσκα δεν προστατεύει. Δεν τη χρειάζομαι. Με ενοχλεί»

Τον Αύγουστο του 1918 γράφτηκε το πρώτο άρθρο για τη χρησιμότητα της μάσκας από το JosephCapps. Δημοσιεύθηκε στο JAMA (https://jamanetwork.com/journals/jama/article-abstract/218704). To άρθρο ανέφερε ότι ενώ αναμένονταν να χρειαστούν πειράματα για μακρό χρονικό διάστημα τα αποτελέσματα της χρήσης της μάσκας ήταν τόσο θετικά που κατέληξαν σε ολοκλήρωση των πειραμάτων μετά από μόλις τρεις εβδομάδες. Η ιατρική κοινότητα προσπαθούσε να εκπαιδεύσει το κοινό να βήχει σε ένα μαντίλι και να μη φτύνει στο δρόμο. Μην ξεχνάμε ότι έναν αιώνα πριν η βασική υγιεινή δεν ήταν δεδομένη. Πρόστιμα και φυλάκιση νομοθετήθηκαν σε κάποιες πολιτείες της Αμερικής.

Καθώς η πανδημία προχωρούσε οι οικογένειες που είχαν χάσει κάποιο παιδί έβαζαν στην εξώπορτα τους ένα άσπρο κομμάτι υφάσματος. Αν ο νεκρός τους ήταν ενήλικας το ύφασμα ήταν μαύρο και αν ήταν μεγαλύτερος γκρι. Κάθε μερικά σπίτια υπήρχε ένα κομμάτι ύφασμα στην πόρτα του. Υπήρχαν σπίτια  με 2 η 3 νεκρούς. Σύντομα τα φέρετρα εξαντλήθηκαν και οι τιμές τους έγιναν δυσθεώρητες. Σημειώνονταν κλοπές φέρετρων καθώς οι οικογένειες δεν ήθελαν να θάψουν τους νεκρούς τους τυλιγμένους σε ένα ύφασμα

*O Δημήτρης Α. Παππάς MDMPH είναι Διευθυντής Ρευματολογικού Τμήματος- Ιατρικό Κέντρο Αθηνών και Επίκουρος Καθηγητής Columbia University Νέας Υόρκης.

Βιβλιογραφία
The great influenza: the story of the deadliest pandemic in history. By John M Barry.
https://www.cdc.gov/flu/pandemic-resources/1918-commemoration/1918-pandemic-history.htm
https://jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/2771761
https://academic.oup.com/cid/article/33/8/1375/347461