Το μεγάλο πρόβλημα της σύγχρονης παιδαγωγικής αντίληψης

Περιμένουμε να ανοίξουν πάλι τα σχολεία, πάντα η έναρξη της σχολικής χρονιάς ήταν παραδοσιακά το χαρούμενο γεγονός του Σεπτέμβρη. Φέτος, μέσα στις σκοτεινές μέρες της πανδημίας Covid-19, τα σχολεία δεν θα είναι πια όπως ξέραμε μέχρι σήμερα. Μέσα σε μια ατμόσφαιρα φόβου και ανησυχίας, με αυξημένα μέτρα προστασίας και την αδρεναλίνη γονέων και εκπαιδευτικών στα ύψη, η ανεμελιά που συνδέεται με τη μαθητική ιδιότητα έχει απωλεσθεί οριστικά πλέον. Προσπάθησα για λίγο να ξεφύγω από τις αρνητικές σκέψεις των καιρών και ξεκίνησα να στοχάζομαι πάνω στην ιδέα του παρόντος και του μελλοντικού σχολείου.

Η κυρίαρχη κοσμοθεωρία του σχολείου δυστυχώς εξακολουθεί να βασίζεται στο βικτωριανό σχολείο, το οποίο στόχευε στο να παράγει κυρίως στρατιώτες, υπαλλήλους και υποτελείς του αποικιοκρατικού συστήματος. Το σχολείο επίσης δεν εξυπηρέτησε ποτέ τις πραγματικές ανάγκες των παιδιών, της οικογένειας και της κοινωνίας. Στα δικά μου μαθητικά χρόνια υπήρχε μεγαλύτερη πειθαρχία στην τάξη και υποταγή στον δάσκαλο και τον καθηγητή, υπήρχε χάσμα μέγα μεταξύ εκπαιδευτικού και μαθητών, ο μαθητής δεν μπορούσε να απαιτήσει ή να διαφωνήσει, ο δάσκαλος έπρεπε να επιβληθεί ως αυθεντία. Και η κοινωνία έδειχνε απόλυτη εμπιστοσύνη στον δάσκαλο με ανάμεικτα αισθήματα, μεταξύ φόβου και σεβασμού. Σήμερα είναι πολύ μικρότερη η απόσταση δάσκαλου - μαθητή και η σχέση έχει γίνει περισσότερο αμφίδρομη, ο μαθητής εισακούγεται περισσότερο και από την οικογένεια και από το σχολείο. Όμως σήμερα κινηθήκαμε αντιδραστικά προς το άλλο άκρο και υπάρχει δυσκολία να βρούμε την οδό του μέτρου, ο λαϊκισμός και η έλλειψη ουσιαστικής αξιολόγησης μαθητών και δασκάλων οδήγησε στην παράνοια της εποχής των καταλήψεων. Σήμερα η παθολογική παντοδυναμία των παιδιών και η τοποθέτησή τους στο επίκεντρο της ζωής της οικογένειας έχει αδρανοποιήσει τον παιδαγωγικό ρόλο κυρίως των γονέων και δευτερευόντως των δασκάλων. Τα παιδιά έχουν αναδειχθεί σε τυραννίσκους με την ευλογία των γονέων, οι οποίοι προσπαθούν να γίνονται διαρκώς ευχάριστοι και αρεστοί στα παιδιά. Ετσι, σύμφωνα με τον διάσημο Γάλλο παιδίατρο Aldo Naouri, τα σύγχρονα παιδιά γίνονται θιασώτες της ανευθυνότητας, της μη-προσπάθειας και της ασυνέπειας σε ό,τι τους ανατίθεται. Πριν από αρκετές δεκαετίες η τακτική των γονέων καλλιεργούσε την πεποίθηση στα παιδιά ότι δεν μπορούν να έχουν ό,τι θέλουν και θα πρέπει να προσπαθήσουν σκληρά ώστε να πετύχουν ό,τι μπορέσουν. Σήμερα η στάση των γονέων μέσα στην οικογένεια καλλιεργεί την ψευδή αντίληψη ότι το παιδί δικαιούται οπωσδήποτε τα πάντα, χωρίς αυτό να συνδέεται με αντίστοιχη σκληρή προσπάθεια και κατάλληλες συνθήκες. Αυτό το πνεύμα έχει μεταφερθεί δυστυχώς και στην εκπαίδευση, έτσι ώστε για κάθε πρόβλημα των (παντοδύναμων) παιδιών στο σχολείο καθίσταται συνήθως αποκλειστικά υπεύθυνος ο δάσκαλος ή το εκπαιδευτικό σύστημα. Ο αείμνηστος πατέρας μου, που ήταν σοφός άνθρωπος και καταξιωμένος παιδίατρος, έλεγε συχνά ότι οι γονείς και το σχολείο σήμερα προσπαθούν, κόντρα στην κοινή λογική, να φτιάξουν στα παιδιά τους ακυμάτιστες θάλασσες αντί να φτιάξουν τα παιδιά γερά σκαριά έτσι ώστε να διαπλεύδουν τις τρικυμίες της ζωής.

Η δική μου άποψη είναι ότι το σχολείο πρέπει να είναι κυρίως τόπος δημιουργικής χαράς, εκεί που τα παιδιά συναντούν τους συμμαθητές τους θα έπρεπε να αντλούν χαρά ακόμη μεγαλύτερη και από το σπίτι τους. Το σχολείο δυστυχώς όμως δίνει περισσότερη έμφαση στον ανταγωνισμό και στη βαθμοθηρία και δεν δαπανάει χρόνο στο να προάγει μη τυπικές δεξιότητες. Δίνει έμφαση, για παράδειγμα, σε γλωσσικές ή μαθηματικές επιδόσεις και όχι στην ελεύθερη σκέψη ή τις καλλιτεχνικές ή στις τεχνικές δεξιότητες του μαθητή. Το σύγχρονο σχολείο, εννοώ κυρίως το ελληνικό δημόσιο σχολείο, δεν προάγει την έννοια της ομαδικότητας και της συνεργασίας. Τα παιδιά σήμερα βαριούνται αφόρητα και δεν εμπνέονται καθόλου από το σχολείο, με ελάχιστες εξαιρέσεις, αυτό μάλιστα το φαινόμενο γίνεται ιδιαίτερα έντονο στο Λύκειο. Στο Λύκειο είναι επίσης καταστροφικός ο αποκλειστικός προσανατολισμός και η εμμονική προσήλωση στον θεσμό των Πανελληνίων Εξετάσεων· αυτό μετατρέπει τους μαθητές σε χρησιμοθηρικά όντα με μονομερή πρακτικό προσανατολισμό. Έτσι καμιά ευχαρίστηση η οποία να προκύπτει από την κοινωνικοποίηση της γνώσης και από τη συνεργασία δεν δίνει τελικά το σχολείο σήμερα.

Η σύγχρονη τεχνολογία αξιοποιείται σήμερα στο σχολείο, αλλά σαφώς όχι στον βαθμό που θα μπορούσε. Τα παιδιά είναι άλλωστε ήδη εξοικειωμένα με την τεχνολογία από το σπίτι τους και έτσι το σχολείο δεν κρύβει εκπλήξεις. Άλλωστε τα παιδιά είναι χορτασμένα με play station, tablets, smartphones, υπολογιστές. Δεν είναι πιστεύω η ίδια η τεχνολογία που έχει σημασία όσο το τι θα κάνεις με την τεχνολογία ώστε να παρακινήσεις τους μαθητές να μετέχουν και να συνεργαστούν δημιουργικά. Η τεχνολογία θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να προάγει τις κοινωνικές δεξιότητες και τη συνεργασία. Κατά την άποψή μου η εξέλιξη του σχολείου έχει μείνει καθηλωμένη στη βικτωριανή αντίληψη, ενώ η επιστήμη, η τεχνολογία, η κοινωνική αντίληψη έχουν προχωρήσει απίστευτα περισσότερο.

Όσον αφορά τον δάσκαλο/εκπαιδευτικό θεωρώ ότι μεγαλύτερη αξία έχει η παιδαγωγική επιστήμη και η γνώση της ψυχολογίας παιδιών-εφήβων παρά οι καθαρά γνωστικές δεξιότητες. Δεν είναι τόσο σημαντικό να είσαι κορυφαίος μσθηματικός ή φυσικός όσο ψυχολόγος και παιδαγωγός για να μπεις και να σταθείς σε μια τάξη. Για μένα είναι εντελώς απαράδεκτο να διορίζεσαι ως εκπαιδευτικός με μόνο προσόν τη γνώση εξειδικευμένου αντικειμένου χωρίς σοβαρή εκπαίδευση στην επικοινωνία, στα παιδαγωγικά και την ψυχολογία παιδιού, έφηβου, οικογένειας. Δεν νομίζω ότι βοηθάει η μεγάλη εξειδίκευση ανά γνωστικό αντικείμενο (αυτό αυξάνει μάλιστα το κόστος της δημόσιας παιδείας σημαντικά) όσο η παιδαγωγική κατάρτιση. Το σχολείο, η πρωτοβάθμια και η δευτεροβάθμια εκπαίδευση, δεν είναι πανεπιστήμιο.

Καλύτερα να μαθαίναμε στα παιδιά τι σημαίνει να έχεις οικογένεια, πώς είναι να μοιράζεσαι τις εμπειρίες σου με τον συνάνθρωπό σου, πώς να αναγνωρίζεις τα συναισθήματά σου κάθε φορά, τι σημαίνει γίνομαι πατέρας, μητέρα, μέλος οικογένειας, πόσο σημαντικό είναι να λέω και να πράττω στη ζωή μου την αλήθεια, πώς να αναγνωρίζω και να σέβομαι την επιτυχία των άλλων, παρά να τους μαθαίνουμε (αποκλειστικά) μαθηματικές φόρμουλες και μεθόδους επίλυσης αλγεβρικών εξισώσεων.

Εδώ και αρκετές δεκαετίες ακούμε για βελτίωση της εκπαίδευσης, δυστυχώς όμως έχουν υποφέρει γενιές και γενιές από τάσεις βελτιώσεων και αυτοσχεδιασμούς των εκάστοτε υπουργών παιδείας στη χώρα μας. Δεν υπήρξε ποτέ μακροπρόθεσμο σχέδιο για την εκπαίδευση και η εκάστοτε κυβέρνηση (από ματαιοδοξία) προκαλεί συχνά κάποια ανεδαφική μεταβολή. Παιδιά και γονείς έχουν αποτρελαθεί από την παράνοια των συστηματικών αλλαγών στα ζητήματα της παιδείας. Αυτό το έχουν ζήσει και το ζουν όλες οι γενιές, το έχουν βιώσει όλοι πλέον οι Έλληνες κατά τη διάρκεια του μαθητικού τους βίου. Επίσης το κράτος ελέγχει ασφυκτικά και επιβάλλει στους εκπαιδευτικούς κατευθυντήριες οδηγίες και διδασκαλία μέσω (συχνά μετρίου επιπέδου και εκτός πνεύματος εποχής) διδακτικών βιβλίων. Ίσως η εκπαίδευση (γράφω εκπαίδευση και όχι παιδεία διότι είναι πολύ διαφορετικές έννοιες) θα πρέπει να απαρνηθεί την απολυταρχία των διδακτικών βιβλίων και να δώσει μεγαλύτερες ελευθερίες στον εκπαιδευτικό και στη διδασκαλία του, με χρήση πολλαπλών πηγών και αναφορών. Ίσως αυτό να διευκολύνει περαιτέρω τον διάλογο και την προαγωγή της συνεργασίας μέσα στην τάξη. Επίσης οι τόσες ώρες διδασκαλίας, πολλές συνεχόμενες ώρες διδασκαλίας που απλά προετοιμάζουν τον μαθητή για τον αυριανό εργάτη-πολίτη του 8ωρου και ίσως μπορούν να περιοριστούν ή να αντικατασταθούν με ώρες περισσότερο δημιουργικές και περισσότερο παιχνίδι.

Δεν ξέρω πώς θα είναι το μελλοντικό σχολείο, διότι δεν γνωρίζουμε προς τα πού θα κινηθούν τα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα στην Ευρώπη και τον κόσμο. Η Ευρώπη μάλλον κινδυνεύει να χάσει το ανοιχτό και ανθρωποκεντρικό της δημοκρατικό μοντέλο, μπορεί το μελλοντικό σχολείο να κάνει βήματα προς τα πίσω σε παρωχημένες και συντηρητικές μορφές εκπαίδευσης. Κάποιες σκανδιναβικές χώρες, για παράδειγμα η Φινλανδία, δίνουν σήμερα δείγματα ενός ανοιχτού, δημοκρατικού σχολείου που θα προάγει πολλές δεξιότητες μέσω της συνεργασίας και της διαδραστικότητας. Πιστεύω σε ένα μελλοντικό σχολείο το οποίο θα προάγει την ευγενή άμιλλα και τον υγιή ανταγωνισμό μέσα από την αποδοχή ότι όλα τα παιδιά διαθέτουν χρήσιμες δεξιότητες. Επιθυμώ το όποιο μελλοντικό σχολείο να γίνει τόπος χαράς και δημιουργικού παροξυσμού, επιθυμώ το μελλοντικό σχολείο να μπορεί να εκπαιδεύσει τα παιδιά μας στην ολιστική ευτυχία και όχι στην κακώς εννοούμενη επαγγελματική επιτυχία. 

Με αφορμή την αναμενόμενη έναρξη της σχολικής χρονιάς αναζωπυρώθηκε και φέτος η ασθένεια (μου) της νοσταλγίας και έτσι ανέσυρα από τη βιβλιοθήκη το ευλαβικά φυλασσόμενο παλαιό μου Αλφαβητάρι της πρώτης τάξης του Δημοτικού (δεκαετία '60), το περίφημο έργο των Γιαννέλη-Σακκά, σε μαγική εικονογράφηση Κ. Γραμματόπουλου. Το αισθητικό αυτό αριστούργημα έμαθε γράμματα σε πολλές γενιές Νεοελλήνων, χωρίς να χρειάζεται να αλλάζει μορφή και περιεχόμενο κάθε χρόνο, όπως στις μέρες μας. Αν κανείς το συγκρίνει με σύγχρονα βασανιστικά και ακαλαίσθητα σχολικά αναγνώσματα, θα διαπιστώσει άμεσα όλες τις τρομακτικές αλλαγές στο ήθος και το ύφος της ζωής μας.

Οι άνθρωποι σπρώχτηκαν σήμερα σε τσιμεντένια τερατουργήματα, έχασαν την επαφή με την αληθινή φύση και έτσι απέκτησαν άγχος και κατάθλιψη. Ο κυρ Ζήσης ο μανάβης δεν γυρίζει πια με το ζώο στις γειτονιές και σταμάτησε να πουλάει μήλα, ρόδια, λάχανα και πατάτες, διότι η Αννα ψωνίζει φρούτα και λαχανικά εισαγωγής στο σουπερμάρκετ. Η οικογένεια δεν κάθεται πια στο κοινό τραπέζι, αφού ο μπαμπάς και η μαμά (αν δεν έχουν πάρει διαζύγιο, που είναι μια πιθανότητα επιπέδου 50%) δουλεύουν σκληρά, για λίγα ψίχουλα, διαφορετικές ώρες. Ο καθένας στο σπίτι τρώει μόνος του πλέον ό,τι ώρα μπορέσει. Και βέβαια ο παππούς, μετά τον θάνατο της γιαγιάς, μεταφέρθηκε εντός ολίγων ημερών σε οίκο ευγηρίας. Ο Μίμης, που τώρα νόμιμα τον φωνάζουν Τζίμη, δεν παίζει πια με την Άννα, τη Λόλα και την Ελλη το αφελές «Λύκε-Λύκε, είσαι εδώ;» αλλά αντί για μπαστούνι κρατάει τηλεχειριστήριο κάνοντας ζάπινγκ στα κανάλια, μπροστά σε μια τηλεοπτική οθόνη 40 ιντσών. Κάθε φορά που ανοίγω το Αλφαβητάρι των παιδικών μου χρόνων, με καταλαμβάνει μια αγωνία για το μέλλον των παιδιών μας. Ίσως η ζωή μας να κέρδισε πολλά με την ανάπτυξη του μοντέρνου αστικού περιβάλλοντος και της τεχνολογίας. Κέρδισε αλλά και παράλληλα έχασε. Αυτό που είναι βέβαιο ότι χάσαμε όλοι μας είναι το εξής σημαντικό: την αθωότητά μας.