Ο Ύπνος και η Κοινωνιολογία των Αισθήσεων

Σύμφωνα με αξιόπιστα επιδημιολογικά δεδομένα ένας στους τρεις αμερικανούς πολίτες (οι ΗΠΑ είναι και μοντέλο της σύγχρονης αστικής ανάπτυξης) κάνει ελλιπή ή έχει προβλήματα ύπνου. Είναι γνωστό ότι η στέρηση του ύπνου (ή/και πρόβλημα ύπνου) έχει συνδεθεί με αυξημένη νοσηρότητα από καρδιαγγειακά νοσήματα, τροχαία ατυχήματα, καρκίνο, εγκεφαλικά επεισόδια, διαβήτη, υπέρταση και προβλήματα ανοσολογικής απόκρισης σε λοιμώξεις. Παράγοντες που σχετίζονται με αυπνία και προβλήματα ύπνου είναι το κάπνισμα, η αυξημένη κατανάλωση αλκοόλ, η παχυσαρκία, η εντατικοποίηση της εργασίας και το άγχος με το χρόνιο στρες με το οποίο συνδέεται. Εξωθούμαστε σε μια κοινωνία που το εργασιακό ωράριο τείνει να γίνει αν είναι δυνατόν 24 ώρες το 24ωρο. Τις καταστρεπτικές επιπτώσεις στον ύπνο των εργαζομένων έχει εντοπίσει ο Jonathan Crary καθηγητής ιστορίας της τέχνης στο πανεπιστήμιο Columbia και έχει γράψει ένα βιβλίο με τίτλο: 24/7 Late Capitalism and the end of sleep.

Στην εποχή μας έχουν διαταραχθεί οι βιολογικοί ρυθμοί ύπνου-εγρήγορσης με αποτέλεσμα να δημιουργούνται καταστάσεις που έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό την έλλειψη συγχρονισμού μεταξύ του πραγματικού κύκλου ύπνου εγρήγορσης και του αντίστοιχου επιβαλλόμενου κοινωνικά ή επιθυμητού προγραμματισμού, με αποτέλεσμα να εκδηλώνεται αϋπνία ή υπερβολική υπνηλία σε ακατάλληλες περιόδους της ημέρας. Επίσης η μεγάλη διάρκεια έκθεσης στο τεχνητό φως διαφόρων συσκευών (βλ. υπολογιστές, κινητά τηλέφωνα, tablets) συνεισφέρει σημαντικά στην εκδήλωση προβλημάτων ύπνου. Ο υπερεντατικός τρόπος ζωής μας ανοίγει δρόμο στην παραβίαση της ιδανικής (σε 24ωρη βάση) σχέσης φωτός-σκότους υπέρ της αύξησης του χρόνου έκθεσης στο φως, γεγονός που προκαλεί διαταραχές και στον ύπνο. Αυτή η διαταραχή σχετίζεται και με μειωμένη παραγωγή της ορμόνης μελατονίνης, έτσι ώστε η χορήγηση μελατονίνης να αποτελεί ιδανική φαρμακευτική θεραπεία όταν διαταραχθούν οι φυσιολογικοί βιορυθμοί ύπνου-εγρήγορσης (βλ. φαινόμενο jet lag και αεροπορικά ταξίδια).

Ο σύγχρονος νοτιοκορεάτης φιλόσοφος Byung Chul Han στο βιβλίο του The Burnout Society (*) θεωρεί ότι οι διαδεδομένες ασθένειες της εποχής μας όπως η κατάθλιψη, το σύνδρομο κόπωσης (burn out) και η διαταραχή ελλειματικής προσοχής-υπερκινητικότητας παραπέμπουν στο πλεόνασμα θετικότητας, όχι στην άρνηση αλλά μάλλον στην αδυναμία να πεις όχι στο «Μπορώ τα Πάντα». Οι διαταραχές του ύπνου είναι χαρακτηριστικό της κατάθλιψης, οι καταθλιπτικοί ασθενείς έχουν δυσκολία τόσο στην έναρξη όσο και στην διατήρηση του ύπνου. Μάλιστα, ένας στους τρεις ασθενείς με μείζονα κατάθλιψη αναγνωρίζει την διαταραχή του ύπνου ως το πρώτο σύμπτωμα (**).

Μια πολύ μεγάλη ανακάλυψη, σχετική με την εισαγωγή μου στο παρόν κείμενο, υπήρξε για εμένα το προφητικό βιβλίο του Γερμανού φιλόσοφου και κοινωνιολόγου Georg Simmel (1858-1918) που για πρώτη φορά εκδόθηκε το 1903 με τίτλο «Μητροπολιτική Αίσθηση: Οι μεγαλουπόλεις και η διαμόρφωση της συνείδησης» και κυκλοφορεί σε ελληνική μετάφραση από τις εκδόσεις Άγρα (***) .

Το βιβλίο είναι προφητικό διότι παρά τα πενιχρά επιστημονικά δεδομένα της εποχής που γράφτηκε συνδέει τις αισθητηριακές εμπειρίες του κατοίκου της σύγχρονης μεγαλούπολης με ζητήματα υγείας που αντιμετωπίζει σήμερα ο αστικός χώρος όπως π.χ. την υπερδιέγερση του αυτόνομου νευρικού συστήματος, το χρόνιο στρες, την κατάθλιψη, το άγχος, την αρνητική ψυχολογία. Όλα αυτά συνδέονται άμεσα και με την κοινωνική παθολογία που αφορά την αυξημένη συχνότητα των διαταραχών του ύπνου στην εποχή μας. Είναι ενδιαφέρον διότι ο Simmel δεν ήταν γιατρός και δεν είχε καν υποπτευθεί την μελλοντική αξία που θα αποκτούσαν οι κοινωνιολογικές του παρατηρήσεις. Το ενδιαφέρον του δοκιμίου αυτού προσεγγίζει πρωτοποριακά την «Πόλη» όχι απλά ως φυσικό χώρο ή κοινωνική δομή αλλά την εξετάζει με βάση όρους σωματικών εμπειριών. Ο κοινωνιολόγος Simmel εξηγεί με σαφήνεια τι είναι για αυτόν η Μητρόπολη: ένα χωνευτήρι μετάλλαξης των αισθητηριακών εμπειριών. Για πρώτη φορά ένας μελετητής των αρχών του 20ού αιώνα προαναγγέλλει τις βιολογικές και ψυχολογικές επιπτώσεις της αστικής ανάπτυξης. Βασικά προαναγγέλλει τις βιολογικές επιπτώσεις της υπερδιέγερσης του αυτόνομου νευρικού συστήματος λόγω κορεσμού των αισθήσεων από βομβαρδισμό με πληροφορίες.

Με αφετηρία της παρατηρήσεις του για τη ζωή στο Βερολίνο του 1902 συνθέτει την προσωπογραφία του κατοίκου της μεγαλούπολης που ήταν τότε, όπως αντιλαμβάνεσθε, πληθυσμιακά πολύ μικρότερο από το σημερινό Βερολίνο. Τότε μιλούσαμε για μεγάλες πόλεις εκατοντάδων χιλιάδων και σήμερα μιλάμε για πόλεις τουλάχιστον 5-10 εκατομμυρίων κατοίκων στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Τρία είναι σύμφωνα με τον Simmel τα κύρια χαρακτηριστικά της μητροπολιτικής νοοτροπίας: η διανοητικοποίηση των κοινωνικών σχέσεων, ο απρόσωπος τρόπος των συναλλαγών και ο ακατάδεκτος και απαθής χαρακτήρας των κατοίκων. Η εξήγηση που προσφέρει ο συγγραφέας για τα μητροπολιτικά χαρακτηριστικά είναι ότι η εντατικοποίηση της αισθητηριακής εμπειρίας μέσα από την ταχεία έκθεση σε οπτικά, ακουστικά, οσφρητικά και απτικά ερεθίσματα διεγείρει το νευρικό σύστημα. Χαρακτηριστικά περιγράφει ο Simmel ότι η αυξημένη κυκλοφορία στους δρόμους απαιτεί μια αύξηση της ενστικτώδους προσοχής, η κυριαρχία της τεχνολογίας στο οικιακό περιβάλλον αυξάνει τις μηχανιστικές πρακτικές, ο πολλαπλασιασμός των φωτεινών αντανακλάσεων στην άσφαλτο και στις βιτρίνες, η νυχτερινή επικράτεια των φωτεινών επιγραφών καθιστούν π.χ. την όραση περισσότερο ενεργή αλλά παράλληλα το βλέμμα εξαντλείται.

Τα ετερογενή ερεθίσματα της ζωής στη μεγαλούπολη σύμφωνα με τον Simmel έρχονται σε αντίθεση με τις εύρυθμες και οικείες εντυπώσεις που παρέχουν οι μικρές πόλεις και ο κόσμος της υπαίθρου. Στις μεγαλουπόλεις οι αισθητηριακές αντιδράσεις είναι φευγαλέες, γρήγορες, ασυνεχείς. Ενώ στις μικρές πόλεις οι ρυθμοί είναι αργότεροι και η ζωή βασίζεται στις αισθήσεις και το συναίσθημα στις μεγαλουπόλεις οι συνδιαλλαγές απαιτούν μια μεγαλύτερη αφαιρετική ικανότητα. Το οπλοστάσιο των ανθρωπίνων αισθήσεων δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις εξαντλητικές ταχύτητες μεταβολής των ερεθισμάτων και έτσι ο κάτοικος της μεγαλούπολης αναγκάζεται να επιστρατεύσει τη σκέψη προκειμένου να προστατευθεί από τις μεταβολές και την ένταση των ερεθισμάτων. Έτσι προκειμένου να προστατευθεί ο άνθρωπος της πόλης αντιδρά με την νόηση και όχι με το θυμικό του.

Επιπλέον ο Simmel διατυπώνει μια εξαιρετικά οξυδερκή και προφητική παρατήρηση: θεωρεί ότι η διανοητικοποίηση των ανθρώπινων σχέσεων στο αστικό περιβάλλον οφείλεται στο γεγονός ότι η μητρόπολη αποτελεί έδρα της οικονομίας του χρήματος. Ο συγγραφέας διατυπώνει την άποψη ότι με την υπολογιστική φύση του χρήματος ήρθε στη σχέση των στοιχείων της ζωής μια ακρίβεια, μια βεβαιότητα στη διαπίστωση ισοτήτων και ανισοτήτων, μια μονοσημία στα κανονίσματα και στα ραντεβού, όλα αυτά εκδηλώνονται εξωτερικά με τη διάδοση των ρολογιών τσέπης. Ο ρυθμός που διέπει τις ζωές των ανθρώπων δεν είναι πια ο βιολογικός ρυθμός της ημέρας-νύχτας, των εποχών, του έτους αλλά γίνεται ο αυστηρός ρυθμός του ρολογιού που δεσπόζει σε αίθουσες χρηματιστηρίων ή σε σιδηροδρομικούς σταθμούς.

Είναι ξεκάθαρο ότι ο Simmel προφητεύει την υπερδιέγερση του αυτόνομου νευρικού συστήματος και τις σύγχρονες επιπλοκές του χρόνιου στρες ως επακόλουθο της χρόνιας-παρατεταμένης έκκρισης των ορμονών αδρεναλίνης και κορτιζόλης στα πλαίσια του αισθητηριακού βομβαρδισμού. Οι αμυγδαλωτοί πυρήνες (amygdala) μέσα στον εγκέφαλο μας είναι άλλωστε οι συσκευές που ρυθμίζουν τις αντιδράσεις φόβου, πανικού, την αντίδραση στο οξύ στρες και δέχονται κατεξοχήν ερεθίσματα από τα αισθητήρια. Δεν είναι τυχαίο ότι ο αμυγδαλωτός πυρήνας βρίσκεται (προσεγγιστικά) εκεί όπου θεωρητικά συναντάται η ευθεία κάθετος στο κρανίο που περνά μέσα από την κόρη του ματιού με την ευθεία η οποία περνά από το αυτί μας και είναι κάθετος στο κρανίο. Κατά προέκταση οι αμυγδαλωτοί πυρήνες είναι σημεία αισθητηριακών συναντήσεων όρασης και ακοής.

Όταν υπάρχει διέγερση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος (το συμπαθητικό είναι το τμήμα του αυτόνομου που κάνει πχ την καρδιά μας να χτυπάει γρήγορα ενώ το παρασυμπαθητικό αργά) παράγεται μεγάλη ποσότητα αδρεναλίνης και κορτιζόλης που βοηθάει τον άνθρωπο να αντιμετωπίσει ένα οξύ-επείγον συμβάν (fight or flight απάντηση λέγεται αυτό). Όταν το ερέθισμα όμως γίνεται χρόνιο επέρχεται μια υπερδιέγερση στο αυτόνομο νευρικό σύστημα το οποίο χάνει τότε και την υγιή μεταβλητότητα του (πχ ο υγιής καρδιακός παλμός έχει μια μεταβλητότητα και δεν έχει απόλυτο χρονισμό όπως ένας μετρονόμος ή ένας βηματοδότης). Η απώλεια μιας μικρής φυσιολογικής μεταβλητότητας στον χρονισμό του καρδιακού παλμού (heart rate variability) έχει βρεθεί ότι αποτελεί αρνητικό προγνωστικό στοιχείο αυξημένης πιθανότητας αιφνίδιου θανάτου. Γενικά τα φυσικά συστήματα όσο και τα βιολογικά συστήματα που ισορροπούν διακρίνονται από παρουσία μεταβλητότητας και όχι από έλλειψη μεταβλητότητας. Ο απόλυτα αμετάβλητος βιορυθμός σε οποιοδήποτε βιολογικό μέγεθος αποτελεί δείγμα ασθένειας και όχι υγείας. Η υπερδιέγερση του αυτόνομου νευρικού συστήματος έχει συσχετισθεί επίσης με αυξημένη πιθανότητα αρρυθμιών που μπορούν να προκαλέσουν αιφνίδιο θάνατο ή με αυξημένη αρτηριακή πίεση και αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης στεφανιαίου επεισοδίου πχ έμφραγμα του μυοκαρδίου. Επίσης η αισθητηριακή σύγχυση και η υπερδιέγερση των αισθήσεων έχει πιθανά οδηγήσει προς την κοινωνία των «παραισθήσεων» και ότι μπορεί να σημαίνει αυτό στη γλώσσα της σύγχρονης ψυχοπαθολογίας. Σύμφωνα με τον Simmel η αστική ανάπτυξη συνδέεται με κοινωνίες που έχουν καταργήσει την υγιή μεταβλητότητα και βασίζονται σε αντίληψη αμετάβλητου χρονισμού τύπου ωρολογίου. Αν και δεν μπορεί κανείς να συνδέσει απευθείας κοινωνιολογικά δεδομένα με βιολογικές παραμέτρους όμως υπάρχουν σημαντικές αναλογίες.

Ο Simmel δεν αναφέρει κάτι στο βιβλίο του για τα ζητήματα ύπνου αλλά θεωρώ ότι και το σύγχρονο πρόβλημα διαταραχών του ύπνου εντάσσεται στην αισθητηριακή υπερδιέγερση που ο Simmel εντοπίζει ως κύριο ζήτημα της αστικής υπερανάπτυξης στον 20ο αιώνα. Ας σκεφτούμε επίσης ότι όταν ο Simmel έγραψε το εκπληκτικό αυτό βιβλίο (1903) είχε μια εικόνα της αστικής ανάπτυξης πολύ μικρότερης κλίμακας σε σχέση με την σημερινή. Το βιβλίο βάζει κατά την άποψή μου και ένα άλλο εξαιρετικά σημαντικό ζήτημα: ότι η λύση πολλών μελλοντικών επιστημονικών προβλημάτων θα είναι πλέον «διεπιστημονική». Οι γιατροί πρέπει να μάθουν να ακούνε και τους κοινωνικούς επιστήμονες με ευήκοα ώτα, προφανώς και επιστήμονες άλλων αντικειμένων οι οποίοι μπορούν να συνεισφέρουν σε έναν ολοκληρωμένο και γόνιμο διεπιστημονικό διάλογο.

(*) Η Κοινωνία της Κόπωσης. Byung Chul Han. Μετάφραση Ανδρέας Κράουζε. Εκδόσεις Opera/Cogito.

(**) Διαταραχές ύπνου. Θ. Παπαρρηγόπουλος, Κ. Ψαρρός, Δ. Δίκαιος. Κεφάλαιο στο βιβλίο. Σύγχρονη Ψυχιατρική. ΓΝ Παπαδημητρίου, ΙΑ Λιάππας, Ε. Λύκουρας. Εκδόσεις Βήτα (2019).

(***) Simmel Georg. Μητροπολιτική Αίσθηση: Οι μεγαλουπόλεις και η διαμόρφωση της συνείδησης, Κοινωνιολογία των αισθήσεων. Εκδόσεις Αγρα (2017).