Μιχάλης Βλαστός: Η έννοια της ψυχικής ασθένειας σκοτώνει

Εξακολουθεί και στις μέρες μας να τρομάζει η έννοια και η πραγματικότητα της ψυχικής ασθένειας, παρά το γεγονός ότι τίποτε το ανθρώπινο δεν είναι πρωτοφανές.

Για τη σημασία και τις συμπαραδηλώσεις της μανιώδους παρακολούθησης – εκ μέρους της κοινωνίας μας - της υπόθεσης με την αποτρόπαιη επίθεση με βιτριόλι κατά της 34χρονης Ιωάννας μιλάει σήμερα στην ATHENS VOICE, συνεργάτης της Εταιρείας Κοινωνικής Ψυχιατρικής (ΕΚΨ) «Π. Σακελλαρόπουλος», ο οποίος διευκρινίζει με νόημα ότι τα καίρια συμπεράσματα για την ουσία της υπόθεσης θα εξαγάγουν αποκλειστικά και μόνον οι αρμόδιοι ειδικοί επιστήμονες, οι οποίοι θα εξετάσουν τη δράστρια.

Γιατρέ, γιατί, πιστεύετε, η ελληνική κοινωνία και τα ΜΜΕ παρακολουθούν με τόση ένταση και λεπτομέρεια την υπόθεση της επίθεσης με βιτριόλι κατά της 34χρονης Ιωάννας; Είναι πρωτοφανές το είδος της επίθεσης ή εκδηλώνονται εδώ κάποιες συλλογικές ψυχικές διεργασίες;
Κάθε φορά που συμβαίνει ένα ακραίο γεγονός, ένα μέρος της κοινωνίας το παρακολουθεί, είτε από τους τηλεοπτικούς δέκτες, είτε από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, πλέον, με ένταση, διψώντας για λεπτομέρειες, με κομμένη την ανάσα θα έλεγε κανείς. Στα Μέσα -διαμορφωτές μια κοινής γνώμης- κυριαρχεί υποδορίως η εικόνα, όσο πιο προκλητική είναι τόσο καθίσταται πιο ισχυρή, ακόμα κι αν ελάχιστη σημασία έχει  για την ουσία της ιστορίας. Δείτε για παράδειγμα την επιμονή σε προσωπικές φωτογραφίες της δράστιδος και του θύματος στην συγκεκριμένη υπόθεση. Κινητοποιούνται έτσι συνειδητοί και ασυνείδητοι ψυχικοί μηχανισμοί ταύτισης, επιθετικότητας,  φαντασιώσεις καταστροφής και επιθυμιών εκδίκησης απέναντι σε κάτι σχεδόν ακατανόητο, που δικαιολογημένα στη συνείδηση προκαλεί φόβο και αποστροφή. 

Θα έλεγα ότι οτιδήποτε το ανθρώπινο δεν είναι πρωτοφανές. Το εν λόγω έγκλημα δεν είναι  κάτι συνηθισμένο,  έχει ξανασυμβεί, κάτω από πολύ διαφορετικές περιστάσεις και με άλλα κίνητρα, πριν από μερικά χρόνια, με την επίθεση στην κ. Κούνεβα. Ωστόσο είναι σα να  ξεχάσαμε, και ο τρόπος με τον οποίο τα Μέσα το διαχειρίστηκαν τότε ήταν εντελώς διαφορετικός. Θέλω να πω, ότι πέρα από τα ψυχολογικά κίνητρα των ανθρώπων παρεμβαίνουν και εξωτερικοί μηχανισμοί που επηρεάζουν/διαμορφώνουν σε κάποιο βαθμό,  τελικά, την πρόσληψη και την αντίδραση απέναντι στα συγκλονιστικά πράγματα που πάντα θα συμβαίνουν. Όπως και να έχει ο ψυχολογικός παράγοντας είναι θεμελιώδης.

Φαίνεται ότι η εκδοχή των ψυχικών προβλημάτων για τη δράστιδα δεν βρίσκει ευήκοα ώτα μεταξύ της πλειονότητας της ελληνικής κοινωνίας, η οποία παρακολουθεί αποσβολωμένη. Αυτό οφείλεται στα πραγματικά γεγονότα ή σε προκαταλήψεις εις βάρος των ψυχικών διαταραχών γενικά; 
Η ύπαρξη ψυχικών προβλημάτων και η πιθανή συσχέτιση τους με το έγκλημα, είναι κάτι για το οποίο μπορεί να αποφασίσει μόνο ο ειδικός ψυχίατρος που θα εξετάσει την δράστιδα. Υπ' αυτή την έννοια κάθε κρίση ή απόφανση από εμάς σχετικά με την ψυχική της κατάσταση είναι προβληματική. 

Στη συγκεκριμένη περίπτωση, δεν νομίζω ότι παίζει κυρίαρχο ρόλο η προκατάληψη έναντι των ψυχικών διαταραχών. Αυτό που συμβαίνει  μοιάζει με ένα φαντασιακό δικαστήριο στο οποίο είμαστε όλοι ένορκοι. Οι τηλεθεατές ακούν περισσότερο αυτά που θέλουν να ακούσουν, ο κυρίαρχος λόγος, ο οποίος διαμεσολαβείται από την εικόνα, συχνά  είναι υπερβολικός, συναισθηματικά φορτισμένος, ενίοτε κανιβαλιστικός. Σα να επιζητείται μια συναισθηματική εκφόρτιση και όχι ενημέρωση και προβληματισμός. Το τραγικό συμβάν, όπως και κάθε παρόμοιο, είναι ιδανικό για μια τέτοια λειτουργία συσκότισης, και αυτό είναι κάτι που μπορεί εκτός των άλλων να δημιουργεί και παρανοήσεις σχετικά με τη φύση της ψυχικής διαταραχής και της σχέσης της με το έγκλημα.  

Φοβάστε κι εσείς ότι η Ψυχική Υγεία θα βγει βαθιά λαβωμένη και ο στιγματισμός των ψυχικών διαταραχών ενδυναμωμένος εκ νέου, μετά από αυτή την τραγική υπόθεση; 
Όχι. Δεν πιστεύω ότι τέτοιες καταστάσεις απειλούν σοβαρά την κατάσταση της Ψυχικής Υγείας, υπάρχουν ευτυχώς κοινωνικά αντισώματα έναντι του στίγματος. Εξακολουθούν ωστόσο να μας ακολουθούν πολλές άλλες επικίνδυνες απειλές που πρέπει να αντιμετωπίσουμε, η πανδημία, για παράδειγμα, με τις συνακόλουθες ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις, η οικονομική κρίση, οι ελλιπείς δομές ψυχικής υγείας και οι ανισότητες στην πρόσβαση σε αυτές, η υποχρηματοδότηση ή και η οργάνωση των δημόσιων υπηρεσιών, η αργή πορεία της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, όλα αυτά  είναι μερικά από τα φλέγοντα ζητήματα της Ψυχικής Υγείας. 

Τελικά, γιατρέ, μπορούμε να πούμε ότι ο στιγματισμός των ψυχικών διαταραχών είναι αυτός ο οποίος σκοτώνει συχνά και όχι η ίδια η ψυχική διαταραχή; Με την έννοια ότι φαίνεται πως ο στιγματισμός οδηγεί σε υποδιάγνωση των ψυχικών διαταραχών και σε απόσταση από τους επαγγελματίες Ψυχικής Υγείας… 
Σκοτώνει, είναι μία φορτισμένη, βαριά λέξη. Φυσικά η κυρίαρχη αντίληψη της κοινωνίας για τις ψυχικές διαταραχές επηρεάζει, σε ένα βαθμό, την πρόσβαση στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας, ωστόσο η προσβασιμότητα εμποδίζεται περισσότερο στην πραγματικότητα  από την έλλειψη δημόσιων δομών όπως ανέφερα προηγουμένως. Εάν χρειαστείτε να δείτε έναν ψυχίατρο ή ψυχολόγο για κάποιο πρόβλημα σας σε δημόσιο πλαίσιο μπορεί, σε όχι λίγες περιπτώσεις, να περάσουν μήνες μέχρι το πρώτο ραντεβού, ας μη μιλήσουμε για τη δυνατότητα ψυχοθεραπείας. Τα κοινοτικά κέντρα ψυχικής υγείας είναι πολύ λιγότερα από όσα χρειαζόμαστε, οι ψυχιατρικές κλινικές ασφυκτιούν. Άρα, η απόσταση από τους ειδικούς που λέτε, οφείλεται στην πραγματικότητα πολύ λιγότερο στο στίγμα της ψυχικής νόσου.

Πόσο έχει προχωρήσει στην κοινωνία μας ο αποστιγματισμός των ψυχικών διαταραχών, με αφορμή την πολυετή, και εν πολλοίς όχι επιτυχή, ψυχιατρική μεταρρύθμιση στη χώρα μας; Έχουμε πολύ δρόμο μπροστά μας; 
Κατά τη γνώμη μου έχουν γίνει σημαντικά βήματα στην κατεύθυνση αυτή, εννοώ στον αποστιγματισμό  των ψυχικών διαταραχών. Τις τελευταίες δεκαετίες, χάρη και στα κουτσά έστω βήματα της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, τις προσπάθειες που κατέβαλλαν σημαίνοντες άνθρωποι αλλά, εξίσου, αν όχι πιο πολύ, και οι άσημοι εργαζόμενοι στην ψυχική υγεία τα πράγματα είναι καλύτερα. Δεν είναι ντροπή σήμερα να κάνει κανείς ψυχοθεραπεία, να λαμβάνει φαρμακευτική αγωγή, να ζει σε προστατευόμενο πλαίσιο, αντιθέτως.

Αλλάζει όμως παράλληλα και η στάση της κοινωνίας απέναντι στους ασθενείς, η αποδοχή και η φροντίδα όσων χρειάζονται στήριξη σε πολλαπλά επίπεδα, και όλα αυτά μέσα στην κοινότητα, στη γειτονιά και όχι στο ασυλικό περιβάλλον της εγκατάλειψης. Αυτή η αλλαγή  ακολουθεί τους γενικότερους κοινωνικούς μετασχηματισμούς, και στο βαθμό που αυτοί  συμβαίνουν. Ιδιαίτερα σημαντική στο επίπεδο του Κράτους  είναι η πολιτική μείωσης των διακρίσεων και προστασίας των δικαιωμάτων των ευάλωτων ομάδων, των περιθωριοποιημένων, όχι με ευχολόγια αλλά στην πράξη. Ακόμη και τα Μέσα  Ενημέρωσης έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στη διαδικασία αποστιγματοποίησης, μην ξεχνάμε τα συγκλονιστικά ρεπορτάζ τη δεκαετία του ‘80 για το ψυχιατρείο της Λέρου, την ευαισθητοποίηση της κοινωνίας και την επίδραση στην Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση που ακολούθησε. Όλα τα πράγματα όπως και εμείς οι ίδιοι μπορούμε να λειτουργούμε τελικά με διάφορους τρόπους, κρατάμε διπλά βιβλία.

Να είμαστε αισιόδοξοι; Αποστιγματίζεται η ψυχική διαταραχή, στην πραγματικότητα, ή θα ζούμε πάντα με έναν σοβαρό βαθμό φόβου και αποστροφής και στίγματος για τα νοσήματα της Ψυχικής Υγείας;
Ούτε αισιόδοξοι, ούτε απαισιόδοξοι, θα έλεγα πως  το ποτήρι είναι μισό. Αλλαγές θα συνεχίζουν να συμβαίνουν ακόμα και ερήμην μας, όχι βέβαια μόνο προς μία κατεύθυνση και αυτές θα ακολουθούν την τροχιά της κοινωνικών αλλαγών. Η έννοια της ψυχικής ασθένειας εξακολουθεί να τρομάζει, και ίσως πάντα θα τρομάζει σε έναν βαθμό, άλλωστε οι ασθένειες, όχι μόνο οι ψυχικές, αποτελούν εξ' ορισμού κάτι που δεν το επιθυμεί κανείς. Στο μέτρο που το κάθε στίγμα αντανακλά προβολές ενδόμυχων φόβων, θα βρίσκει το δρόμο μιας επιστροφής. Η επίπτωση αυτή θα μετριάζεται όσο προχωρά  η υποκειμενική συνειδητοποίηση της φύσης και των ενστίκτων μας και ο βαθμός ανοχής και σεβασμού στη διαφορετικότητα. Ο δρόμος είναι μακρύς, διαρκής, και κάποτε με αναστροφές.