Δημήτρης Καραγιάννης: «Έχουμε τα χάλια μας αλλά δεν είμαστε χάλια»

Οι τίτλοι αρχής «τρέχουν» αδιάφοροι στην οθόνη. «Σημασία έχει να αγαπάς» είναι οι τελευταίες τέσσερις λέξεις που κατάφεραν να κολλήσουν στη μνήμη μου. Λίγες ώρες αργότερα, όπως σε στημένο παιχνίδι, ένας άνθρωπος που εκτιμώ βαθύτατα πάνω από όλα για τη θετική ενέργεια που δίνει στους συνομιλητές του θα συμπληρώσει τη φράση που για κάποιο λόγο έμοιαζε ημιτελής: «Σημασία έχει να αγαπάς από ενσυναίσθηση».

Ο Δημήτρης Καραγιάννης έχει πολλές ιδιότητες. Ο μεγάλος τίτλος του είναι Παιδοψυχίατρος–ψυχοθεραπευτής, Διευθυντής του Κέντρου Παιδοψυχικής Υγιεινής, Διδάκτωρ του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου, ιδρυτής, μαζί με τη σύζυγό του Ελένη Καραγιάννη, του θεραπευτικού και εκπαιδευτικού ινστιτούτου «Αντίστιξη». Ο μικρός τίτλος είναι ότι χάρη (και όχι εξαιτίας) του κορωνοϊού είχα τη μεγάλη χαρά να τον συναντήσω μέσω του Zoom. Και να κάνουμε μια συζήτηση με θετικό πρόσημο.

Μια αόρατη αλλά μαζική απειλή
«Βιώσαμε την κατάσταση μιας όχι συνηθισμένης απειλής, παρά το γεγονός ότι ως άνθρωποι αντιμετωπίζουμε την απειλή του θανάτου και της αρρώστιας στην καθημερινότητά μας. Όπως είναι δομημένη αυτή η απειλή χτυπά δύο βασικούς πυλώνες του Δυτικού Πολιτισμού». Ξεκινά να κινεί με ένταση τα χέρια παράλληλα με το στήθος του. Η κίνηση επαναλαμβάνεται όσο λέει τη φράση «Ζήσε τη στιγμή». Σύμφωνα με τον κύριο Καραγιάννη, ο πρώτος πυλώνας που πλήττεται είναι η ευχαρίστηση. «Η κατανάλωση προϊόντων, σχέσεων, προσώπων που συνέδραμαν στην ευχαρίστηση αυτή άρχισε να κινείται προς μια διαφορετική κατεύθυνση. Αμφισβητείται επομένως εντελώς το «περνάω καλά»».

Ο δεύτερος πυλώνας είναι ο προγραμματισμός. «Αυτό που έχουμε μάθει όλοι είναι το να προγραμματίζουμε την κάθε στιγμή μας. Τις διακοπές μας, τα συνέδριά μας, τις καλλιτεχνικές μας δραστηριότητες. Ο προγραμματισμός αυτός λοιπόν έχει ανατραπεί, όπως και ο προγραμματισμός του “εσύ οδηγείς τα πράγματα στη ζωή σου, όλα είναι στα χέρια σου”. Αυτή τη στιγμή ερχόμαστε σε μια αναγκαστική ταπείνωση που δεν σημαίνει υποτίμηση των δυνατοτήτων του εαυτού μας». Πρέπει να καταλάβουμε πως εμείς έχουμε τη δυνατότητα να αξιοποιήσουμε ή να ξεπεράσουμε τις καταστάσεις «και όχι να μπούμε σε μια φαντασίωση πως οτιδήποτε θέλουμε πολύ το σύμπαν θα συνωμοτήσει για να μας το φέρει». Γελάμε και οι δύο για μερικά δευτερόλεπτα και συνεχίζει με μια φράση που θα δυσαρεστούσε πολύ τον Πάουλο Κοέλιο: «Τη δεδομένη χρονική στιγμή, το σύμπαν μάς βάζει τρικλοποδιά και εμείς πρέπει να βρούμε τον τρόπο να μην πέσουμε».

Καραντίνα στο ντιβάνι
«Η αρρώστια και ο θάνατος δεν ανακαλύφθηκαν με τον κορωνοϊό, το θέμα είναι ότι στον Δυτικό Πολιτισμό ο καθένας έπρεπε να τα ζει μόνος του και ίσως και να τα κρύβει από τους άλλους. Γι’ αυτό και το όμορφο στην τωρινή μας κατάσταση είναι ότι συνειδητοποιούμε την έννοια της παρέας, της οικογένειας, της κοινότητας και ότι αυτές δεν είναι εφευρήματα που σώνει και ντε πρέπει να ακολουθούμε αλλά αυτά που χρειαζόμαστε για να μοιραστούμε. Οι άνθρωποι θέλουν ανθρώπους στις δύσκολες στιγμές».
Σημειώνει κάτι στα χαρτιά που βρίσκονται μπροστά του. Στιγμιαία αναρωτήθηκα εάν πρόκειται για μια σκέψη που σε λίγο θα πάρει φωνή ή μια υπενθύμιση ενός γεγονότος που δεν με αφορά καθόλου. «Είναι κόντρα ρόλος προς τη φύση μας το να κλειστούμε και να απομονωθούμε. Ο άνθρωπος εκ των πραγμάτων είναι κοινωνικό ον επομένως δικαιούται και είναι καλό να θέλει να μοιράζεται. Οι άνθρωποι που θέλουν να βρίσκονται μακριά από τους άλλους βρίσκονται στα όρια της ψυχοπαθολογίας. Μέσα στον εγκλεισμό μας υπήρξαν ακραία συναισθήματα τα οποία είναι μεν αρνητικά αλλά είναι υγιή: το άγχος, ο φόβος και η αγωνία».

Συναίσθημα πρώτο: Ο Φόβος
«Ο φόβος υποδηλώνει ότι υπάρχει ένας κίνδυνος. Όσοι νιώθουν φόβο είναι πολύ φυσιολογικοί. Όταν αρνούμαστε να δούμε τον φυσιολογικό μας φόβο παράγουμε φοβίες. Επομένως οι άνθρωποι που μπορούν να ακούσουν τους φόβους τους και να τους αξιοποιήσουν δεν κινδυνεύουν από κάτι τέτοιο. Αντιθέτως, στους υπόλοιπους που θα προσπαθήσουν να κρυφτούν πίσω από αστειάκια για να μην τον δουν, θα αναπτυχθούν φοβίες οι οποίες δεν θα τελειώσουν μετά την απειλή του κορωνοϊού. Ίσα-ίσα, θα πάρουν μεγαλύτερες διαστάσεις.

Συναίσθημα δεύτερο: Το άγχος
«Πώς θα μπω σε αυτές τις πρωτόγνωρες συνθήκες και πώς θα τις αντιμετωπίσω. Κάθε φυσιολογικός άνθρωπος θα έχει άγχος αυτήν την περίοδο. Εάν το αποδεχτεί, τότε όταν ηρεμήσουν τα πράγματα θα μπορέσει το άγχος αυτό να το κάνει δημιουργία ή μια εγρήγορση που θα παράξει ένα αποτέλεσμα. Εάν δεν βγει σε δημιουργία, τότε το άγχος εξελίσσεται στη μορφή της έντασης, του πανικού».

Συναίσθημα τρίτο: Η αγωνία
«Η αγωνία είναι πολύ απαιτητική και αφορά στο ερώτημα της ύπαρξης και της ελευθερίας. Μπροστά στην απειλή του θανάτου αρχίζουν οι ερωτήσεις του «τι κάνω», «γιατί υπάρχω». Είναι ένα συντάραγμα υπαρξιακό που θέτει το νόημα της ύπαρξης, αλλά και του «πόσο αξίζουν αυτά που έχω πετύχει μέχρι τώρα». Πλέον αρχίζουμε να σκεφτόμαστε και να αναζητούμε το νόημα της απόλυτης ελευθερίας. Το αίσθημα της ύπαρξης το έχουν μόνο οι άνθρωποι, τα ζώα έχουν τον φόβο του θανάτου αλλά μέχρι εκεί»

Το αέναο ερώτημα: Αλλάζει ο άνθρωπος;
Στην ερώτηση «τι θα γίνει μετά», όταν πλέον η απειλή του εγκλεισμού, της απώλειας ή του θανάτου από τον κορωνοϊό καταλαγιάσουν, εκείνος χαμογελά και μου ζητά με τα δάχτυλα του δεξιού χεριού ένα λεπτάκι. Επιστρέφει με το τελευταίο του βιβλίο «Αλλάζει ο άνθρωπος» στα χέρια και μου ζητά την άδεια να μου διαβάσει το οπισθόφυλλο. Μετά από μερικές αράδες του «Οι άνθρωποι δεν αλλάζουν όταν...» ήρθε και το «Οι άνθρωποι αλλάζουν εάν αποφασίσουν να είναι ανοιχτοί σε νέες εμπειρίες, αν επιτρέπουν να τους αγγίξει η μυστική ομορφιά της φύσης, οι άνθρωποι αλλάζουν εάν αγαπούν όχι μόνο με συναίσθημα αλλά και με ενσυναίσθηση».

Κάποιοι πέρασαν στην επόμενη φάση σαν να μην τους συνέβη ποτέ η καραντίνα. «Αυτοί θα φροντίσουν να ξεχάσουν τα πάντα και θα κάνουν τους «ψευτόμαγκες» ότι δεν τους άγγιξε όλο αυτό». Κάποιοι άλλοι «συνταράχθηκαν». «Έχω δει νέους να εκφράζουν με λόγια την αγάπη τους απέναντι στους γονείς και τους παππούδες τους, την ώρα που το σύνηθες είναι να τους «φορτώνουν» όλα τους τα λάθη. Υπάρχουν ζευγάρια που αναρωτιούνταν πριν την καραντίνα για τον σύντροφό τους, εάν τον ήθελα πολύ ερωτικά, αλλά κατά τη διάρκεια της καραντίνας βίωσαν ένα νοιάξιμο που τους έδειξε ότι η σχέση δεν ήταν επιφανειακή. Και αντίστροφα, υπήρξαν και θα υπάρξουν και διαλύσεις σχέσεων είτε εξαιτίας των εντάσεων είτε γιατί ο σύντροφός τους θα καταλάβουν ότι ήταν λίγος».

Τη σκέψη του θα κλείσει με ένα: «Θα μας μείνουν από την καραντίνα ιστορίες αηδιαστικές αλλά και ιστορίες γεμάτες ομορφιές, ακόμη και αν υπάρξει θάνατος».

Με τη δύναμη των πανελλαδικών
«Μου έλεγε ένας πατέρας πόσο ευτυχισμένη είναι η κόρη του που δίνει πανελλαδικές και είναι κλεισμένη και διαβάζει. Ταυτόχρονα, έχω άλλους που τα παιδιά τους βρίσκουν χίλιες δικαιολογίες για να μην κάνουν τίποτα. Είναι αυτό που λέμε «το πόσο ο καθένας μπορεί να αξιοποιήσει τη δύσκολη κατάσταση».

Πιάσαμε τη συζήτηση για τις πανελλαδικές σαν να επρόκειτο να δώσουμε εμείς τα μαθήματα. Με μια κάποια αγωνία, προσμονή αλλά και χαρά μου εξήγησε ότι: «Για τα παιδιά που θα δώσουν φέτος πανελλαδικές εξετάσεις και θα το έχουν κάνει αυτό προσωπική τους υπόθεση, η καραντίνα θα τους είναι ευεργετική για όλη τους τη ζωή και σε διαφορετικά επίπεδα. Καθώς θα έχουν μάθει πώς μπορούν να υπερασπίζονται τον στόχο που βάζουν και να τον διεκδικούν».

Οι κρίσεις, τα εμπόδια, οι πατέντες
«Οι κρίσεις προέρχονται από τα γεγονότα τα οποία μας δυσκολεύουν. Εγώ επιμένω ότι κάθε εμπόδιο είναι για κακό. Οτιδήποτε έρχεται ως κρίση ή εμπόδιο είναι κάτι το οποίο μας δυσχεραίνει γιατί δεν έχουμε τη δυνατότητα να το αντιμετωπίσουμε ή να το διαχειριστούμε. Η κρίση υποδηλώνει την απουσία δεξιοτήτων ώστε να αντιμετωπίσουμε κάτι».
Σύμφωνα με τον κύριο Καραγιάννη, «Κάποιοι μπροστά στα εμπόδια σταματούν, τα ορίζουν ως ανυπέρβλητα κατηγορώντας την κατάσταση ή τους άλλους». Ωστόσο, υπάρχουν και εκείνοι που θέλουν να προχωρήσουν και έτσι «μια κρίση ή ένα εμπόδιο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ώστε να παράξουν πατέντες, λύσεις για να το ξεπεράσουν. Όταν τα καταφέρουν, μέσα από την ανάπτυξη νέων ικανοτήτων τότε μπορούμε να πούμε ότι «κάθε εμπόδιο για καλό».

Η μέρα μετά τον σεισμό (του κορωνοϊού)
«Η επόμενη φάση παράγει πολύ πιο γρήγορη ανάπτυξη, είτε κοινωνικά είτε οικονομικά. Αυτό που θα δούμε επίσης είναι ότι θα δημιουργηθούν νέες οικονομικές δυνατότητες. Μετά από έναν σεισμό γίνεται ανοικοδόμηση με πολύ πιο στέρεα σπίτια και οι χώρα μας έχει εμπειρία από σεισμούς». Χαμογέλασε και έκλεισε την απάντησή του με μια πολύ όμορφη αλλά σημαντική φράση: «Το κρίσιμο είναι εάν μετά από όλα αυτά θα παραμείνουμε στο θέμα της επιβίωσης ή εάν θα θελήσουμε να ζήσουμε. Η επιβίωση ορίζεται από την ανάγκη, η ζωή ορίζεται από την επιθυμία».

Η ενδοοικογενειακή βία και η αποφυγή της
Τα ποσοστά ενδοοικογενειακής βίας κατά τη διάρκεια της καραντίνας ήταν ένα φαινόμενο που μας ανησύχησε, εκείνον όχι. Το περίμενε. «Όπου υπάρχει εγκλεισμός, αυξάνεται η ένταση. Ξέρουμε από πολύ κλασικά πειράματα με ποντίκια ότι όταν κλειστούν σε έναν χώρο όπου δεν χωράνε, ξεκινά ο κανιβαλισμός. Όταν χάνεται η έννοια της ιδιωτικότητας, είναι αυτονόητο να αυξηθεί η ένταση μέσα σε μια κλειστή κοινότητα όπου απουσιάζει η δυνατότητα αποφόρτισης. Σε όλους αυξήθηκε η ένταση. Το θέμα είναι πώς το διαχειριστήκαμε και πώς θα το διαχειριστούμε όλο αυτό. Οι άνθρωποι που κάτω από την ισχύ τους είναι κομπλεξικοί, αδύναμοι, ανεπαρκείς θα προσπαθήσουν να επιβιώσουν με την επικριτικότητα και έτσι θα επιτεθούν σε όποιον έχουν δίπλα τους».

Θα κάνει μια παύση και θα πάρει για δευτερόλεπτα τον ρόλο μου λέγοντας: «Το ερώτημα είναι εάν είναι μοιραίο. Όχι, δεν είναι. Εάν καταλάβουμε τον λόγο για τον οποίο μας συμβαίνει αυτή η ένταση, τότε θα μπορέσουμε να την αντιμετωπίσουμε. Εάν δεν την ονομάσουμε και κρυφτούμε πίσω από αυτήν, τότε θα την αποδώσουμε στον άλλο, ότι ο άλλος φταίει που νιώθουμε έτσι».

Τα χέρια του έχουν ένταση αλλά η φωνή του είναι απαλή, καθησυχαστική. «Ενδοοικογενειακή βία δεν είναι μόνο η σωματική επιθετικότητα. Στη δική μου εμπειρία, χωρίς να ισοπεδώνω τα πράγματα και χωρίς να παίρνω το μέρος του θύτη, βλέπουμε ότι υπάρχει η δυνατότητα να προκαλούμε κάποιους ανθρώπους για να βγάλουμε αυτή τη βία από μέσα τους. Όταν υποτιμούμε έναν άνθρωπο που δεν έχει τη δυνατότητα να εκφραστεί, τότε είναι πολύ πιθανό να βγάλει βία. Η υγεία μάς δυσκολεύει σε αυτή τη φάση. Εάν το θυμόμαστε αυτό, δεν θα τα βάζουμε με τον εαυτό μας ή με τον άνθρωπο που βρίσκεται δίπλα μας. Μέσα στον πλούτο της ελληνικής γλώσσας έχουμε και την έννοια της στεναχώριας, την αίσθηση του στενού χώρου.

Είναι σημαντικό να πούμε στους ανθρώπους πως «όταν νιώσετε ότι το παιδί ή ο σύντροφός σας έβγαλε ένταση μέσα στον εγκλεισμό, είναι απόδειξη ότι αυτός ασφυκτιεί, ότι βρίσκεται σε κατάσταση αδυναμίας». Άρα έτσι μπορεί να αποφύγουμε τον φαύλο κύκλο της κακοποίησης».

Ένα υστερόγραφο δύναμης
«Σε αυτές τις καταστάσεις δεν μπορούμε να αντέξουμε κανέναν. Ούτε τους άλλους ούτε τον εαυτό μας». Και στρέφει όλων το βλέμμα στον στόχο: «Στόχος δεν είναι να κάνουμε τεχνικά κολπάκια για να περάσει ο χρόνος αλλά να κυνηγήσουμε να ανακαλύψουμε την ομορφιά που έχουμε και εμείς και οι άλλοι γύρω μας. Μια ατάκα μου που μου αρέσει είναι ότι «έχουμε τα χάλια μας αλλά δεν είμαστε χάλια». Έξω από όλες τις προβληματικότητες και τις ψυχοπαθολογίες μας έχουμε και ομορφιά που καλούμαστε να την ανακαλύψουμε και να τη φέρουμε στην επιφάνεια της καθημερινότητάς μας».

Και ένα ακόμα, πραγματικού οπτιμισμού: Στις συναυλίες του, ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου συνηθίζει να λέει τη φράση «να είμαστε καλά να γινόμαστε χάλια». Ένας ψυχίατρος, ένας καλλιτέχνης και δεν ξέρω και εγώ ποιος άλλος εκεί έξω προσπαθούν να «αποδαιμονοποιήσουν» αυτά τα χάλια που στο τέλος της ημέρας πρέπει να είμαστε χαρούμενοι γιατί έχουμε τη δυνατότητα να τα βλέπουμε. Και να τα εξελίσσουμε.