Η Ιστορία της Ανήσυχης Καρδιάς

Η λέξη Kαρδιά/αρχ. Καρδία, παραπέμπει  στην ομηρική ρίζα (κηρ-) που αποτελεί τον βασικό ετυμολογικό πυρήνα. Κηρ-πρωτότυπη ρίζα που σημαίνει το όργανο καρδιά, στην λατινική δίνει την ανάλογη λέξη Cor-Cordis-Credo (credo σημαίνει και πιστεύω που δηλώνει την καρδιακή βαθύτερη ουσία του πιστεύω). Αφορμή για τις ακόλουθες σκέψεις μου απετέλεσε, ως κύρια βάση, το εξαιρετικό βιβλίο με τίτλο «Η ιστορία της καρδιάς» του νορβηγού ιστορικού Ole Martin Hoystad (*).

Όλοι σχεδόν οι πολιτισμοί τοποθετούν στην παλλόμενη καρδιά την αρχή και το τέλος της ζωής και θεωρούν την καρδιά ένα ευρύτερο «ηλιακής φύσεως» κέντρο-παρόμοιο ίσως με τον ήλιο σε ότι αφορά το σύμπαν-το οποίο βηματοδοτεί και συντηρεί όλες τις ζωτικές ανθρώπινες λειτουργίες. Η καρδιά στους περισσότερους πολιτισμούς θεωρείται όχι μόνο τροφοδότης της ζωής και των βιολογικών λειτουργιών αλλά κέντρο των συναισθημάτων και των παθών. Επίσης αποδίδονται συχνά στην καρδιά ιδιότητες που την καθιστούν ένα κέντρο ευρύτερης και ιδιαίτερης νόησης το οποίο συνδέεται με την κατανόηση μιάς βαθύτερης υπαρξιακής αλήθειας και αυτογνωσίας την οποία συνιστά η λεγόμενη «καρδιακή γνώση». Σύμφωνα με την Αριστοτελική θεώρηση η καρδιά εκτελούσε και τις ανώτερες ανώτερες νοητικές λειτουργίες  τις οποίες στη συνέχεια ο Ιπποκράτης και οι μαθητές του απέδωσαν ορθότερα στην λειτουργία του εγκεφάλου. Μάλιστα ο ιδανικός στόχος της ασκητικής και πνευματικής ζωής στην ελληνική ορθόδοξη παράδοση αποτελεί η  συγχώνευση ορθού λόγου και συναισθημάτων η οποία έχει διατυπωθεί θεολογικά ως η κάθοδος του «νού» και η εγκατάσταση του μέσα στην «καρδιά».

Επιπλέον ο καρδιακός παλμός συνιστά το ρυθμικό πρότυπο και το υπόστρωμα πάνω στο οποίο ξετυλίγεται η μελωδική ιστορία της ζωής. Το έμβρυο ακούει τον ρυθμικό ήχο της καρδιάς της μητέρας περίπου 26 εκατομμύρια φορές. Η αίσθηση αυτού του ρυθμού ασκεί ένα είδος προστασίας  στον άνθρωπο, συνδέεται με την ασφάλεια που παρέχει το μητρικό περιβάλλον και είναι μεγάλης σημασίας για τη ζωή και την ανάπτυξη μας. Σύγχρονοι ερευνητές, καθοδηγούμενοι από την απλή παρατήρηση ότι πολλές νέες μητέρες δείχνουν προτίμηση να κρατούν τα βρέφη  στην αριστερή πλευρά του θώρακα-κοντά στην καρδιά, ανέλυσαν έναν πολύ μεγάλο αριθμό από φωτογραφίες και εικαστικές αναπαραστάσεις του ζεύγους μητέρας-βρέφους. Περίπου το 80% αυτών των εικόνων έδειξε οτι πράγματι οι μητέρες κρατούσαν τα βρέφη στην αριστερή πλευρά του στήθους, δίπλα στην καρδιά. Μάλιστα οι σύγχρονοι μουσικοθεραπευτές χρησιμοποιούν ηχογραφημένους καρδιακούς ήχους της μητέρας (womb sounds) προκειμένου να ηρεμήσουν τα νεογνά και τα βρέφη σε μονάδες εντατικής φροντίδας. Έτσι αποδεικνύεται ότι ο καρδιακός παλμός αποτυπώνεται μέσα μας ήδη από το εμβρυικό στάδιο και μας ακολουθεί σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Υπάρχουν μάλιστα πολλές μορφοπλαστικές αναλογίες μεταξύ έργων σύγχρονης μουσικής και ενδομήτριων ήχων και ρυθμών.

Ο Max Weber έχει ως γνωστόν δείξει πώς η «απο-γοήτευση» (Entzauberung) του κόσμου με λογικά μέσα μπορεί να ανοίξει το δρόμο για μια επαναγοήτευση με τη χρήση ακριβώς λογικών μέσων (ο όρος απο-γοήτευση ας εννοηθεί εδώ με την ευθεία έννοιά του, δηλαδή την αφαίρεση από κάποιον ή κάτι-εν προκειμένω από τον κόσμο-της γοητείας που αυτός ή αυτό διαθέτει). Η καρδιά έχει επίσης υποστεί μια τέτοια «απο-γοήτευση», όταν η συμβολική της χρήση στο μοντερνισμό αδειάζει από το αναπόφευκτο ιστορικό και ηθικό της περιεχόμενο, στηρίζεται σε ψυχολογικές έννοιες και μειώνεται στο να προβάλλει κάτι ασυνείδητα μη λογικό και συμπτώματα συναισθημάτων. Στην επιστήμη η καρδιά ορίζεται ως ένας μυς με βαλβίδες που αντλεί και κυκλοφορεί το αίμα, τίποτε περισσότερο. Η επιστήμη (με τα κρυφά της πάθη) δεν αναρωτιέται καν για το τι έχουμε στην καρδιά μας. Η ανήσυχη καρδιά, με όλες τις αγωνίες και τα ερωτήματα της, απολιθώνεται αντικειμενικά στο σιδερένιο κλουβί του Weber, στην ελεύθερη αγορά, σε ένα μηχανικό σύστημα παραγωγής και κατανάλωσης. Έτσι μετατρέπεται το μη κωδικοποιήσιμο αίνιγμα σε λόγια που είναι γραμμένα στο πανάρχαιο παλίμψηστο της καρδιάς με τα ματωμένα ίχνη της βιωμένης ζωής, σβησμένα ή ξαναγραμμένα με νεκρά γράμματα σε μια μαρμαρόπλακα: Τότε θα μπορούσαν πολύ σωστά οι «τελευταίοι άνθρωποι» αυτής της πολιτιστικής εξέλιξης να πουν αληθινά τούτα τα λόγια: «Ειδικοί χωρίς πνεύμα, ηδονοθήρες χωρίς καρδιά: αυτό το τίποτε φαντάζεται τον εαυτό του να έχει ανέβει ένα βήμα πιο ψηλά στην εξέλιξη του ανθρώπου, ένα βήμα που κανείς πριν δεν είχε κατορθώσει»,

Εδώ ακούγεται η προφητεία του Βέμπερ στην τελευταία σελίδα του κλασσικού του έργου «Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού» (1920). Όταν η καρδιά αδειάζει με αυτό τον τρόπο, είναι πολύ πιθανό να συμβεί η κομματιασμένη και ανυπεράσπιστα ανοιχτή καρδιά να γεμίσει και πάλι με μια παθιασμένη φλόγα που δεν είναι δυνατόν να δαμαστεί από τη φωνή της συνείδησης που λέει «σταμάτα», αλλά και να αναλάβει το επαναγοητευμένο πάθος τον έλεγχο του κόσμου των λογικών μέσων. Ένας από τους στόχους είναι να αγγίξουμε (πάλι) αυτή την καρδιά που κινδυνεύει να απολιθωθεί από την αφηρημένη διαχειριστική γλώσσα, τον σύγχρονο σκαραβαίο, και να την αγγίξουμε με το ερώτημα της αε-νάως ανήσυχης καρδιάς. Απέναντι στην απολιθωμένη απο-γοήτευση της καρδιάς σε έναν τεχνικό-λογικό κόσμο κρατούμε ψηλά τα διφορούμενα λόγια του Φάουστ σαν ένα ανθρωπιστικό ενθύμιο: «Με τούτο γέμισε όσο παίρνει την καρδιά σου, πες το ευτυχία, καρδιά, έρωτα, θεό! Άσε τον εαυτό σου να συνεπαρθεί από ευτυχία, καρδιά, έρωτα, θεό!»

Με αυτό τον τρόπο χρησιμοποιείται ένας αρχικά χριστιανός άγιος (Άγιος Βαλεντίνος) για να αγιοποιήσει μια ύψιστα υλιστική εμπορική γιορτή και μια ερωτοποιημένη επιθυμία αγοράς. Η θεϊκά εμπνευσμένη καρδιά του Μπερνάρ και του Λούθηρου, η οποία ύμνησε την αγάπη προς τον πλησίον, συμβολίζει στη σημερινή κοινωνία έναν καταναλωτισμό, στον οποίο μπορού να συμμετέχει μόνο το πλούσιο τμήμα του κόσμου και ο οποίος δεν ωφελεί κανέναν. Αυτό σημαίνει ότι κατά κάποιο τρόπο ο κύκλος έχει κλείσει, όχι μόνο για τον εορτασμό του αγίου Βαλεντίνου, που αρχικά προήλθε από μια παγανιστική ρωμαϊκή γιορτή της γονιμότητας, αλλά επίσης και για τη συμβολική χρήση της καρδιάς, η οποία από το να είναι κάτι αντικειμενικά δεδομένο στην αρχαιότητα έφτασε να γίνει κάτι υποκειμενικά εσωτερικό στον ύστερο μεσαίωνα και στο Ρομαντισμό, και πίσω σε κάτι εξωτερικό και εξωστρεφές στην εξεμπορικευμένη γιορτή του αγίου Βαλεντίνου. Από το να είναι το μύχια εσωτερικό στον ύστερο μεσαίωνα και στον Ρομαντισμό, η καρδιά έχει γίνει σύμβολο του απόλυτα επιφανειακού εξωτερικού: κάτι θεμελιωδώς επιφανειακό. Από το να είναι ένα σύμβολο στο χριστιανισμό, το οποίο αργότερα χρησιμοποιήθηκε ξανά στη σύγχρονη τέχνη και λογοτεχνία από και μετά το Ρομαντισμό, έχει γίνει κιτς και κλισέ, στην καλύτερη περίπτωση μια νεκρή μεταφορά στην καθημερινή γλώσσα και την τετριμμένη κουλτούρα. Η απόσταση από την cor inquietum του Αυγουστίνου και την cor caritatis του Μπερνάρ μέχρι την σύγχρονη cor commersiale είναι τεράστια. Όταν ο δημιουργικός πυρήνας πολιτισμού έχει καεί και ο ευρύτερος πολιτισμός (στην περίπτωσή μας ο δυτικός) αδειάζει, τα κοινά σύμβολα γίνονται αντικείμενα σφετερισμού, ισοπεδώνονται και χρησιμοποιούνται ως μέσα για κάτι άλλο, το οποίο δεν είναι ο εορτασμός κάτι ιερού, αλλά κάτι από μέρους μας ναρκισσιστικού. Έτσι καταναλώνεται και ο συμβολισμός της καρδιάς όπως οτιδήποτε άλλο στον καταναλωτισμό. Και λοιπόν τι, αν κανείς δεν μπορεί να μιλήσει πια για την καρδιά χωρίς να την υποτιμήσει σε κάτι τετριμμένο; Παραφράζοντας τον Βιτγκενστάιν: Αυτό για το οποίο κανείς δεν μπορεί να μιλήσει, γι᾽ αυτό πρέπει κανείς να γράψει —από τα βάθη της καρδιάς του.

Βιώνουμε πλέον σε όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη την ανάμειξη των εθνών και την διαπολιτισμικότητα, άρα οι ιστορικές κοσμοαντιλήψεις γύρω από την καρδιά μπορούν να βοηθήσουν καρδιολόγους και καρδιοχειρουργούς να επικοινωνήσουν και να ερμηνεύσουν καλύτερα τις ψυχοκοινωνικές παραμέτρους που σχετίζονται με τα νοσήματα της καρδιάς. Γνωρίζουμε πλέον την σαφή αιτιολογική σχέση μεταξύ της κατάθλιψης και της εμφάνισης στεφανιαίας νόσου ή του επαγγελματικού άγχους και της μεγάλης πιθανότητας εμφάνισης ενός εμφράγματος του μυοκαρδίου. Επίσης γνωρίζουμε ότι όσοι από τους ασθενείς μας κρατάνε μια «ζεστή καρδιά» δηλαδή θετική και αισιόδοξη σκέψη όπως και δημιουργικές δραστηριότητες πηγαίνουν πολύ καλύτερα από εκείνους που κρατάνε μια «κρύα καρδιά» που συνδέεται δηλαδή με μαύρες και απαισιόδοξες σκέψεις και αποχή από δημιουργικές δραστηριότητες. Μάλιστα την τελευταία πενταετία έχει πολλαπλασιασθεί σημαντικά ο αριθμός των επιστημονικών δημοσιεύσεων που εξετάζουν την σχέση των ψυχοκοινωνικών παραγόντων με διάφορους κλινικούς και εργαστηριακούς δείκτες καρδιακής νοσηρότητας. Η υποτιθέμενη αντικειμενική επιστήμη που μέχρι πολύ πρόσφατα είχε απορρίψει το συναίσθημα ως φάντασμα τώρα δίνει το χέρι στο κόσμο των συναισθημάτων και επίσης δίνει το χέρι στην ανήσυχη καρδιά, όπως γράφει πολύ χαρακτηριστικά στο βιβλίο του και ο Ole Hoystad. Υπάρχει εξ άλλου τρομακτική άνθηση στις γνωστικές νευροεπιστήμες του συναισθήματος (cognitive neuroscience of emotion) στην ανάπτυξη των οποίων βοήθησαν και οι σύγχρονες απεικονιστικές τεχνικές όπως πχ η λειτουργική μαγνητική τομογραφία και το PET scan. Αποδεικνύεται ότι η αμφίδρομη στενή σχέση λειτουργίας εγκεφάλου-καρδιάς βάζει μεταξύ των δύο οργάνων ένα δίλημα του τύπου: το αυγό έκανε την κότα ή η κότα το αυγό (η θαυμαστή ηλεκτρομηχανική αυτονομία της καρδιακής λειτουργίας οπωσδήποτε διευθύνεται από τον εγκέφαλο).

Είναι βέβαιο ότι η αντίληψη περί υγείας και νόσου διαφέρει από πολιτισμό σε πολιτισμό και η παγκοσμιοποιημένη εποχή μας καθιστά ίσως απαραίτητη την απόκτηση αισθητικής και πολιτιστικής παιδείας για ένα σύγχρονο γιατρό. Υπάρχει η μεγάλη ανάγκη ο άνθρωπος σήμερα να επαναγοητεύσει την καρδιά του και να βαδίσει στον δρόμο της καρδιακής γνώσης. Καρδιακή γνώση ίσως σημαίνει σοφία. Εδώ θυμήθηκα μια σπουδαία φράση του αείμνηστου επιστήμονα Αντώνη Κονταράτου ο οποίος έλεγε: το ανθρώπινο είδος είναι έξυπνο αλλά όχι σοφό (humans are intelligent but not wise). H σωτηρία του ανθρώπου (και του πλανήτη που καταστρέφεται) εξαρτάται από την επιστροφή μας πίσω στα μονοπάτια της σοφίας, δηλαδή τα μονοπάτια της ανήσυχης και επαναγοητευμένης καρδιάς, τα μονοπάτια της καρδιακής γνώσης.

Η επαναγοήτευση της καρδιάς-το ζέσταμα της παγωμένης καρδιάς και των γιατρών-αποτελεί ζητούμενο στην εποχή μας όταν η υγειονομική περίθαλψη έχει πλέον εκτραπεί από την ιδεολογική της αποστολή που είναι η υπηρεσία του πάσχοντος ανθρώπου. Τα διογκούμενα οικονομικά συμφέροντα στο χώρο της υγείας έχουν δυστυχώς τροποποιήσει τον χαρακτήρα της περίθαλψης σε μη-ασθενοκεντρικό (γενικότερα μη ανθρωποκεντρικό). Ο μεγάλος λοιπόν ασθενής είναι η ίδια η Υγεία (πρέπει να ζεσταθεί η καρδιά της Υγείας) και απαιτείται στο μέλλον επανακαθορισμός προτεραιοτήτων.

(*) Ole Martin Hoystad. Η ιστορία της Καρδιάς από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Μετάφραση Απόστολος Σπανός, Προλογικό Σημείωμα Θανάσης Δρίτσας. Εκδόσεις Μπαρτζουλιάνος.