Τέχνη και ανθρωποκεντρική ιατρική στο σύγχρονο νοσοκομείο

Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την ιλιγγιώδη πρόοδο της ιατρικής επιστήμης ιδιαίτερα μέσα στον 20ό αιώνα. Οι περισσότερες πανδημίες έχουν αντιμετωπισθεί και οι σοβαρές λοιμώξεις που ήσαν υπεύθυνες για την πρώιμη θνητότητα πριν από 100 χρόνια έχουν σήμερα εξαφανισθεί με τη βοήθεια της ιατρικών ανακαλύψεων αλλά και με τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής κυρίως στον δυτικό κόσμο. Νέες πανδημίες έχουν όμως σήμερα εμφανιστεί στο προσκήνιο στον (υποτιθέμενο) πολιτισμένο κόσμο: οι πανδημίες της εξάρτησης και της κατανάλωσης. Τα καρδιαγγειακά επεισόδια, ο καρκίνος, επιθετικές ιογενείς λοιμώξεις (AIDS), οι διαταραχές του ψυχισμού, το άγχος και η κατάθλιψη και οι διαταραχές του ύπνου υπήρξαν αδιανόητες οντότητες στους μακρινούς προγόνους μας. Παρά την πρόοδο της ορθολογικής επιστήμης και τη σημαντική παράταση της μέσης διάρκειας ζωής στην εποχή μας ανοιχτά τίθεται το ερώτημα κατά πόσον ο άνθρωπος είναι τελικά ευτυχής-υγιής μέσα από μια ολιστική αντίληψη για την υγεία (η οποία περιλαμβάνει το σωματικό (σώμα-body) και το μη-σωματικό του κομμάτι (Νους-mind). Πολλοί βαθύτερα σκεπτόμενοι επιστήμονες σήμερα θεωρούν ότι η σύνδεση της επιστήμης με την τέχνη μπορεί να αποτελέσει αποτελεσματικό αντίδοτο στη θεραπεία των πανδημιών που σχετίζονται με τον τρόπο ζωής της εποχής του «πολιτισμού» (Graham Pole 2001).

Η αντίληψη ότι η τέχνη μπορεί να θεραπεύει και να επουλώνει πληγές τοποθετείται χιλιάδες χρόνια πίσω (IceAge). Οι μακρινοί μας πρόγονοι δεν ξεχώριζαν τις φυσικές από τις πνευματικές οντότητες, υπήρχε μια αντίληψη ενοποίησης του ορατού και του αόρατου, του σωματικού και του μη-σωματικού, του φυσικού και του πνευματικού. Αυτή η αντίληψη απεικονίζεται στις παραστάσεις των σπηλαίων Lascaux τουλάχιστον δέκα χιλιάδες χρόνια προ Χριστού (10.000 π.Χ.). Η ενότητα του σωματικού με το πνευματικό και το ψυχικό διαπιστώνεται από τις αρχαιότατες απεικονίσεις της δημιουργίας του ουρανού, της γης και του κάτω κόσμου. Αυτονόητη υπήρξε η σύνδεση του σωματικού και πνευματικού στοιχείου με τις δυνάμεις της φύσης και μεταξύ του ατόμου και της κοινωνικής ομάδας. Οι Σαμάνοι (μακρινοί πρόγονοι των σημερινών κλινικών ιατρών, ψυχολόγων, ιερέων) ασκούσαν την θεραπευτική τους τέχνη στις πέντε ηπείρους. Ως μεσάζοντες (mediaκαι απο εκεί ετυμολογείται ο όρος medicine) μεταξύ των μεταφυσικών δρώμενων και των φυσικών εκδηλώσεων χρησιμοποιούσαν τον ρυθμό των κρουστών οργάνων, τον χορό και τη μουσική στη θεραπεία παθολογικών καταστάσεων. Η βασική κοσμοθεωρία του Σαμάνου ήταν ότι στην περίπτωση κάποιας ασθένειας διαταράσσεται η αρμονική σχέση Νους-Σώμα και ότι ο ρυθμός-αρμονία της μουσικής μπορούν να αποκαταστήσουν αυτή τη διαταραχή. Μετά την ανάπτυξη των γραπτών γλωσσών και ιδιαίτερα μετά την ανάπτυξη της τυπογραφικής δυνατότητας η ανθρωπότητα οδηγήθηκε στην ανάπτυξη της επιστημονικής μεθόδου, υπήρξε διάσπαση της αντίληψης ενότητας με τη φύση. Η επιστήμη ήταν αποτέλεσμα της ορθολογικής σκέψης και διαχωρίστηκε από την τέχνη που θεωρήθηκε αποτέλεσμα της φαντασίας. Βέβαια στα αρχαία Ασκληπιεία διατηρήθηκε η ολιστική αντίληψη για την υγεία. Η παράδοση της τέχνης του Ασκληπιού -όπως ασκήθηκε στα Ασκληπιεία- περιλαμβάνει τη χρήση μουσικής, χορού, υδροθεραπείας, ονειροθεραπείας, προληπτικής δίαιτας.

Η αντίληψη για την ολιστική φροντίδα (Νους-Σώμα) στην υγεία από τον αρχαίο κόσμο πέρασε μέχρι τις σκοτεινές μεσαιωνικές εποχές (12ος αιώνας) σε μια περίοδο γυναικών θεραπευτών μεταξύ των οποίων περισσότερο γνωστή είναι η Αγία HildergardvonBingen (1098-1179). Μέχρι και την εποχή εκείνη η φύση, η τέχνη, το σώμα, το πνεύμα και η υγεία συνυπήρξαν σε μια αδιάσπαστη ενότητα. Από τον 12ο μέχρι και τον 16ο αιώνα η Ιερά Εξέταση καταδίωξε φανατικά αυτές τις ολιστικές αυτές απόψεις. Το τελειωτικό χτύπημα στην ολιστική αντίληψη έδωσε τον 17ο αιώνα ο Καρτεσιανός διχασμός του σωματικού και του μη-σωματικού στοιχείου (mind-bodysplit). Επί της ουσίας με βάση τον καρτεσιανό διχασμό υπεύθυνος για τις υποθέσεις του σώματος (body) καθίσταται ο γιατρός, για τις υποθέσεις του νου ο ψυχολόγος (mind) και για τις υποθέσεις του πνεύματος (spirit) ο ιερέας. Ο καρτεσιανός διχασμός οδήγησε προοδευτικά (18ος αιώνας) στην αντίληψη του σώματος ως μηχανής, παράλληλα με την ανάπτυξη της Νευτώνειας μηχανικής αντίληψης στη Φυσική. Η ορθολογιστική αντίληψη κυριάρχησε με παρένθεση ορισμένους ρομαντικούς καλλιτέχνες και στοχαστές που αντιστάθηκαν απέναντι στον γραμμικό ορθολογισμό του Διαφωτισμού με κίνητρο την αναζήτηση μιας περισσότερο βιωμένης, πολύμορφης και λιγότερο προβλέψιμης-μηχανιστικής ανθρώπινης εμπειρίας. Χαρακτηριστικά ο ρομαντικός ποιητής JohnKeats (1795-1821) (φοιτητής ιατρικής μάλιστα) τονίζει αυτή την αγωνιώδη αναζήτηση της ολότητας στα γραπτά του: «I am certain of nothing but of the holiness of the Heart’s affections, and the truth of the Imagination».

Στη συνέχεια η περίφημη Florence Nightingale, αφοσιωμένη και πρωτοπόρος νοσηλεύτρια στη φροντίδα των τραυματιών πολέμου (1854-1855) αφύπνισε με τις απόψεις της την ιδέα της ολιστικής φροντίδας (εγκατέλειψε τη Βρετανία και εργάστηκε με αφοσίωση στη φροντίδα ασθενών στο Σκούταρι στις ακτές του Βοσπόρου κοντά στην Κωνσταντινούπολη). Έγινε γνωστή ως η κυρία με το φανάρι (Lady of the Lamp). Αναφέρει η Florence Nightingale την επίδραση που είχε στον πυρετό των ασθενών η προσφορά μιας ανθοδέσμης με όμορφα χρωματιστά λουλούδια την οποία θεωρεί όχι μόνον ψυχογενή αλλά και σωματική αντίδραση. Στο πρωτότυπο κείμενο της βιβλιογραφικής πηγής αναφέρεται ότι είπε η Florence Nightingale τα εξής: «I shall never forget the rapture of fever patients over a bunch of bright colored flowers. People say the effect is only on the mind. It is no such thing. The effect is on the body too».

Την ίδια χρονική περίοδο περίπου έρχεται η επιστημονική εργασία του Claude Bernard που  προβάλλει την έννοια του εσωτερικού περιβάλλοντος στους βιολογικούς οργανισμούς (milieuinterieur) και συνδέεται στη συνέχεια με τις εργασίες των Walter Cannon και Hans Selye (1920) που συνδέουν τη σωματική με την ψυχική υγεία. Αρκετά αργότερα, το 1975, ο Robert Ader εισάγει τον όρο ψυχο-νευρο-ανοσοβιολογία (psychoneuroimmunology) η οποία και αποτελεί τη θεμελιώδη σύνδεση των έξι συστατικών της ολιστικής αντίληψης για την υγεία: φυσική, ψυχική, συναισθηματική, κοινωνική, πνευματική, περιβαλλοντική (physical, mental, emotional, social, spiritual, environmental). Και παράλληλα έρχεται η χρήση της λέξης «τέχνη» για να δηλώσει αφενός έργα υψηλής αισθητικής ομορφιάς αλλά και την έννοια κατασκευών που απαιτούν δεξιότητες. Η τέχνη μάλιστα έκτοτε έχει αποδείξει τη δυνατότητά της να συνεισφέρει ξεχωριστά σε κάθε ένα από τα έξη αυτά συστατικά που συνδέονται με την ολιστική αντίληψη για την υγεία. Ποια αντικειμενική απόδειξη υπάρχει λοιπόν ότι η συνεργασία επιστήμης και τέχνης είναι αποδοτικό φάρμακο στην αντιμετώπιση κάποιας ασθένειας; Ο αμερικανός καθηγητής καρδιολογίας στο πανεπιστήμιο Emory και ποιητής John Stone (1936-2008) σε εισαγωγική του ομιλία σε φοιτητές της ιατρικής είχε κάποτε δώσει την εξής απάντηση στο παραπάνω ερώτημα: «For there will be thearts, and some will call them soft data-whereas, infact, they are hard data by which our lives are lived» (Stone J 1998). 

Σήμερα υπάρχουν επιστημονικά δεδομένα και κλινικές μελέτες που αποδεικνύουν την ευεργετική επίδραση της τέχνης (μουσική, χορός, δράμα, εικαστικές τέχνες). Οι παρεμβάσεις μέσω τέχνης μπορούν σε κλινικό επίπεδο να μειώσουν το άγχος και το καταθλιπτικό συναίσθημα, να ανακουφίσουν τον πόνο, για παράδειγμα η ακρόαση χαλαρωτικής-ονειρικής μουσικής μπορεί να μειώσει την αρτηριακή πίεση και τους καρδιακούς παλμούς ασθενών οι οποίοι νοσηλεύονται σε θαλάμους ή και στη μονάδα εντατικής θεραπείας. Τεκμηριωμένες μελέτες δείχνουν ότι μέσα από έκθεση στην τέχνη μπορεί να ελαττωθεί η διάρκεια νοσηλείας στο νοσοκομείο μετά από χειρουργικές παρεμβάσεις. Πριν από αρκετά χρόνια (1984) ο καθηγητής αρχιτεκτονικής Roger Ulrich απέδειξε ότι και μόνον η θέα του φυσικού περιβάλλοντος από το παράθυρο του θαλάμου νοσηλείας μπορεί να επιταχύνει την ανάρρωση του ασθενή μετά από χειρουργικές επεμβάσεις. Επίσης οι παρεμβάσεις μέσω τέχνης μπορούν να διευκολύνουν την επικοινωνία του ασθενή με το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, να αυξήσουν την εμπιστοσύνη του ασθενή στο ιατρο-νοσηλευτικό προσωπικό, να βελτιώσουν τη συμμόρφωση των ασθενών στις θεραπευτικές οδηγίες. Ακόμη η έκθεση και δημιουργική συμμετοχή των ασθενών σε παρεμβάσεις μέσω τέχνης μπορεί να οδηγήσει, μέσω της απελευθέρωσης της δημιουργικής έκφρασης και της ελάττωσης του άγχους και της κατάθλιψης, σε ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος (έχουν δείξει οι μελέτες αύξηση επιπέδων ανοσοσφαιρινών IgA στο σίελο και στο αίμα, ενεργοποίηση πληθυσμού ανοσοκυττάρων Τ-helpersκαι Νatural Κillers, αύξηση ιντερλευκίνης, απελευθέρωση ενδορφινών, ελάττωση επιπέδων κορτιζόλης και αδρεναλίνης στο αίμα).

Το νοσοκομείο μέχρι σήμερα συνδέθηκε με θλίψη και θεωρήθηκε (υποσυνείδητα) ως ένας δυσάρεστος τόπος στον οποίο οδηγείται κανείς με αυξημένη πιθανότητα να πεθάνει και όχι να ζήσει. Έτσι κανείς δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την αρχιτεκτονική των νοσοκομείων ώστε να γίνονται περισσότερο ευχάριστα στον πάσχοντα. Σήμερα όμως (κυρίως στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ) αποδίδεται πλέον μεγάλη σημασία στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό των σύγχρονων νοσοκομείων και ιδιαίτερα στις μονάδες εντατικής θεραπείας. Η παρουσία φυσικού φωτός και η οπτική επαφή του ασθενή με το φυσικό περιβάλλον, η δυνατότητα ακρόασης μουσικής μέσω ακουστικών, η ενσωμάτωση videowalls, η κυριαρχία του ξύλου στην κατασκευή φαίνεται ότι στοχεύουν σε έναν «εξανθρωπισμό» του νοσοκομείου ώστε να είναι πλέον φιλικό και ευχάριστο στον πάσχοντα. Ιδιαίτερα στις μονάδες εντατικής θεραπείας η παρουσία των βιορρυθμών του φωτός, ο χρωματισμός και η εικαστική αισθητική και η δυνατότητα μουσικής ακρόασης αποδεικνύονται ευεργετικά για τον προσανατολισμό σε χρόνο και χώρο και για τη διευκόλυνση του ύπνου ο οποίος είναι συχνά διαταραγμένος σε νοσηλευόμενους στην εντατική αγωγή. Αυτή η αρχιτεκτονική αντίληψη που περιλαμβάνει και τις διάφορες μορφές τέχνης αποδεικνύεται ότι συνεισφέρει ευεργετικά στην κλινική πορεία και την ταχεία ανάρρωση των ασθενών. Επίσης ενισχύεται η ενεργός συμμετοχή ασθενών σε (καθοδηγούμενα από εκπαιδευμένους θεραπευτές) προγράμματα μουσικοθεραπείας, χοροθεραπείας, εικαστικής θεραπείας, δραματοθεραπείας τα οποία αποδεικνύονται πλέον πολύτιμο συμπλήρωμα της ενδεδειγμένης ιατρικής αγωγής στο νοσοκομείο.

Η σταθερά αυξανόμενη διάδοση των θεραπειών μέσω τέχνης αντιπροσωπεύει τη συστηματική προσπάθεια αποκατάστασης του ρήγματος το οποίο ιστορικά δημιούργησε ο ψευδής καρτεσιανός διχασμός σώματος-ψυχής. Οι θεραπείες αυτές, οι οποίες δεν καταργούν αλλά συμπληρώνουν την ιατρική παρέμβαση, αναβαθμίζουν τον ρόλο του πάσχοντος ατόμου ως συμμέτοχου και συν-δημιουργού στη θεραπευτική διαδικασία. Οι θεραπείες μέσω τέχνης αποτελούν πλέον διεθνώς αναγνωρισμένες παρεμβάσεις (mind-bodytherapies) στα πλαίσια της λειτουργίας κάθε σύγχρονου νοσοκομείου.