Η άσκηση ως φάρμακο (μέρος 1ο)

Γράφει ο Θανάσης Δρίτσας, MD, FESC, καρδιολόγος, αναπληρωτής διευθυντής στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο, συνθέτης και συγγραφέας

Η φυσική άσκηση αποτελεί ισχυρό εργαλείο για τη θεραπεία και την πρόληψη χρονίων νοσημάτων, για τον περιορισμό της παχυσαρκίας και επίσης για τη μείωση της θνητότητας και της νοσηρότητας. Αποδεικνύεται ότι υπάρχει μια γραμμική συσχέτιση μεταξύ της φυσικής δραστηριότητας και της υγείας των πολιτών και των λαών. Άτομα που παραμένουν φυσικά δραστήρια ζουν περισσότερο και έχουν πολύ καλύτερη ποιότητα ζωής σε σχέση με άτομα που διάγουν καθιστικό βίο. Γενικά η καθιστική ζωή συνδέεται συχνά με πρώιμη θνητότητα και αυξημένη νοσηρότητα από χρόνια νοσήματα. Δυστυχώς μεγάλες πρόσφατες επιδημιολογικές μελέτες αποδεικνύουν ότι η έλλειψη φυσικής δραστηριότητας χαρακτηρίζεται ως μείζον ιατρικό και κοινωνικό πρόβλημα της εποχής μας.

Δυστυχώς μεγάλες πρόσφατες επιδημιολογικές μελέτες αποδεικνύουν ότι η έλλειψη φυσικής δραστηριότητας χαρακτηρίζεται ως μείζον ιατρικό και κοινωνικό πρόβλημα της εποχής μας.

 

Μια πολύ μεγάλη σειρά από άρθρα στα οποία αναδεικνύεται η ισχυρή γραμμική συσχέτιση μεταξύ υγείας και φυσικής δραστηριότητας δημοσίευσε το αξιόπιστο ιατρικό επιστημονικό περιοδικό Lancet (2012). Η εκδοτική ομάδα αφού χρησιμοποίησε εξαιρετικά αυστηρούς όρους κατέληξε στο ηχηρό συμπέρασμα ότι η έλλειψη φυσικής δραστηριότητας αποτελεί μια πανδημία με πολύ μεγάλες αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία, στην κοινωνία και στην οικονομία (Το πρωτότυπο κείμενο έχει ως εξής: in view of the prevalence, global reach, and health effect of physical inactivity, the issue should be appropriately described as pandemic, with far reaching health, economic, environmental and social consequences). Αν οι ίδιοι χαρακτηρισμοί είχαν αποδοθεί σε κάποια πανδημία βλ. ιογενούς ή μικροβιακής λοίμωξης θα είχε γίνει παγκόσμια αναστάτωση και άμεση κινητοποίηση. Δυστυχώς στην περίπτωση της πανδημίας έλλειψης φυσικής δραστηριότητας οι αντιδράσεις της ιατρικής κοινότητας, των μέσων μαζικής ενημέρωσης και της κοινωνίας είναι από πενιχρές μέχρι πλήρως αδιάφορες.

Τέσσερις βασικοί παράγοντες συνεισφέρουν στην συνολική προσέγγιση της υγείας ενός ατόμου. Ο πρώτος παράγων είναι η γενετική προδιάθεση η οποία συμμετέχει περίπου κατά 20%. Είναι ξεκάθαρο ότι η σωστή επιλογή γονέων μπορεί να βοηθήσει σημαντικά στη διάρκεια ζωής και τη γενική νοσηρότητα. Ο δεύτερος παράγων, που συμμετέχει κατά 20% επίσης, είναι το περιβάλλον στο οποίο ζούμε. Είναι βέβαιο ότι αν ζεις σε περιβάλλον στο οποίο δεν υπάρχει καθαρό νερό ή σωστή τροφή, αν ζεις σε περιβάλλον που σε εκθέτει σε λοιμώξεις, αν ζεις γενικά σε τοξικό περιβάλλον η υγεία τότε επιβαρύνεται σημαντικά. Ο τρίτος παράγων είναι η πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας και σε αυτόν τον παράγοντα αποδίδεται περίπου το 10% της συμμετοχής στην υγεία του ατόμου. Όμως ο τέταρτος και σημαντικότερος παράγων είναι η ίδια η συμπεριφορά μας η οποία φαίνεται ότι συνεισφέρει περίπου όσο όλοι οι προηγούμενοι παράγοντες μαζί δηλαδή κατά 50%.

Αν δούμε προσεκτικά ποιες συμπεριφορές μας καθορίζουν άμεσα την ποιότητα της ζωής και της υγείας μας καταλήγουμε στις τρεις κυριότερες οι οποίες είναι: το κάπνισμα, η άσκηση και η διατροφή μας. Από πλευράς δημόσιας υγείας γίνονται σοβαρές προσπάθειες για την καταπολέμηση της παχυσαρκίας και του καπνίσματος. Είναι αυτονόητο ότι ένας γιατρός θα ρωτήσει τους ασθενείς του, κατά τη διάρκεια της κλινικής εξέτασης αν καπνίζουν και πόσα τσιγάρα την ημέρα. Επίσης θα ενδιαφερθεί να μάθει το βάρος τους και το ύψος τους έτσι ώστε να υπολογίσει τον περίφημο δείκτη μάζας σώματος. Εφόσον ο καπνιστής επιθυμεί να διακόψει το κάπνισμα ο θεράπων ή ο οικογενειακός γιατρός θα τον παραπέμψει εύκολα σε κέντρα αντικαπνιστικής συμβουλευτικής. Επίσης εύκολα και αυτονόητα θα παραπέμψει τον παχύσαρκο ασθενή στην ειδική διαιτολογική φροντίδα.

Δυστυχώς δεν αποδίδεται σχεδόν καθόλου σημασία στη φυσική δραστηριότητα των κλινικά υγιών και των ασθενών. Ο γιατρός σπάνια θα διερευνήσει το είδος και την ποσότητα-ένταση της άσκησης στην οποία επιδίδονται οι ασθενείς του. Οι περισσότεροι καρδιολόγοι και δεν μεριμνούν επαρκώς για το ζήτημα της φυσικής δραστηριότητας των ασθενών τους και δεν γνωρίζουν πώς να συνταγογραφήσουν την άσκηση για τους ασθενείς τους.

Είναι αξιοσημείωτο και ιδιαίτερα ανησυχητικό ότι η έλλειψη φυσικής δραστηριότητας δεν αντιμετωπίζεται τελικά ως ισοδύναμος (με την παχυσαρκία και το κάπνισμα) παράγων κινδύνου, παρά τον κώδωνα τον οποίο χτυπούν οι μεγάλες κλινικές και επιδημιολογικές μελέτες.

Η άσκηση θα πρέπει να πάρει στη ζωή μας τη θέση μιας διά βίου συνήθειας, όπως είναι π.χ. το βούρτσισμα των δοντιών. 

Η έννοια της πρόληψης

Πρόληψη σε πρωτογενές επίπεδο σημαίνει, τουλάχιστον στα καρδιαγγειακά νοσήματα, να ακολουθήσεις από παιδί και διά βίου έναν τρόπο ζωής έτσι ώστε να διατηρείς φυσιολογικό βάρος, να τρέφεσαι με ισορροπημένη διατροφή χωρίς κατάχρηση σε λίπος και θερμίδες, να ασκείσαι συστηματικά και καθημερινά εφόσον είναι αυτό δυνατόν και βέβαια να μην καπνίζεις.

Θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σε κάποια άτομα το να έχουν υψηλή χοληστερίνη ή διαβήτη ή υπέρταση μπορεί να οφείλεται σε γενετικούς λόγους και σε οικογενειακό ιστορικό χωρίς να ευθύνεται ο τρόπος ζωής και η διατροφή. Σε τέτοιες περιπτώσεις με γενετική επιβάρυνση τα φάρμακα είναι συνήθως απαραίτητα και δεν αρκεί μόνον η υγιεινή διατροφή. Έχω γνωρίσει άτομα με σοβαρή παχυσαρκία και φυσιολογικά επίπεδα χοληστερίνης και το αντίστροφο δηλαδή κανονικού βάρους άτομα με πολύ υψηλές τιμές χοληστερίνης που συνδέεται κυρίως με βαρύ οικογενειακό ιστορικό. Ο διαβήτης τύπου ΙΙ (η συχνότερη μορφή στους ενήλικες) σχετίζεται άμεσα με την παχυσαρκία και στην εποχή μας αρχίζει δυστυχώς να λαμβάνει διαστάσεις πανδημίας.

Να μην ξεχνάμε ότι η χώρα μας (δυστυχώς) καταλαμβάνει την πρώτη θέση μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών σε ποσοστά παχυσαρκίας στα παιδιά και στους εφήβους. Αυτά είναι προγνωστικά αρνητικό διότι το παχύσαρκο παιδί με, μεγάλη βεβαιότητα, θα είναι ο αυριανός παχύσαρκος ενήλικας και άρα ο αυριανός διαβητικός και ίσως υπερτασικός ασθενής. Μεγάλο ρόλο οφείλουν να διαδραματίσουν η οικογένεια και το σχολείο στη σωστή αγωγή καρδιαγγειακής υγείας. Πολύ σημαντικό είναι να μην καπνίζουν οι γονείς και να προτρέπουν επίσης τα παιδιά να ασκούνται μέσα από το δικό τους παράδειγμα. Η άσκηση θα πρέπει να πάρει στη ζωή μας τη θέση μιας διά βίου συνήθειας, όπως είναι π.χ. το βούρτσισμα των δοντιών. Αν υπάρχει οικογενειακό ιστορικό στεφανιαίας νόσου κυρίως σε νέα ηλικία (π.χ. πατέρας με έμφραγμα πριν από τα 55 του χρόνια) πρέπει τα τέκνα να ελέγχονται συχνά στην ενήλικη ζωή βιοχημικά-αιματολογικά (βλ. παράγοντες κινδύνου) και με διαγνωστικές εξετάσεις που θα υποδείξει ο καρδιολόγος.

Όσοι διατηρούν συστηματική φυσική δραστηριότητα ζουν περισσότερο, διατηρούν καλή ποιότητα ζωής και επιβαρύνουν τους ασφαλιστικούς φορείς-υπηρεσίες υγείας κατά 30% λιγότερο σε σχέση με όσους δεν είναι φυσικά δραστήριοι.

 

Τα ωφέλη της άσκησης και η κλινική τεκμηρίωση

Πολλές πρόσφατες και παλαιότερες μελέτες έχουν αναδείξει τη μεγάλη αξία της άσκησης στην πρωτογενή και δευτερογενή πρόληψη της στεφανιαίας νόσου, του διαβήτη, της αρτηριακής υπέρτασης, της κατάθλιψης, της οστεοπόρωσης και του καρκίνου (ιδιαίτερα του μαστού και του παχέος εντέρου). Στην επιστημονική βιβλιογραφία εμφανίζονται όλο και περισσότερες μελέτες που αποδεικνύουν ότι η συστηματική φυσική άσκηση είναι ισοδύναμο φαρμάκου ιδιαίτερα σε καρδιακές παθήσεις αλλά και σε άλλα συστηματικά νοσήματα.

Σε μια πολύ σημαντική μελέτη (μέτα-ανάλυση όλων των μέχρι σήμερα επιστημονικών εργασιών) που δημοσιεύθηκε πριν από λίγα χρόνια στο δημοφιλές ιατρικό περιοδικό British Medical Journal (2013) η συνολική θνητότητα (το ποσοστό δηλαδή εκείνων που θα πεθάνουν από τη συγκεκριμένη ασθένεια σε καθορισμένο χρονικό διάστημα) δεν ήταν διαφορετική μεταξύ όσων υποβλήθηκαν σε πρόγραμμα άσκησης σε σχέση με όσους υποβλήθηκαν σε φαρμακευτική αγωγή. Ένας μάλιστα από τους κύριους ερευνητές-συγγραφείς αυτής της μελέτης ήταν ο διακεκριμένος έλληνας καθηγητής Γιάννης Ιωαννίδης στο πανεπιστήμιο του Stanford των ΗΠΑ. Επίσης ήδη από το 2004 ο Hambrecht και οι συν. είχαν δημοσιεύσει στο δημοφιλές και αξιόπιστο περιοδικό Circulation μια μελέτη που απέδειξε ότι η συμμετοχή σε προγράμματα άσκησης ασθενών που είχαν συμπτώματα χρόνιας στηθάγχης ήταν περισσότερο ευεργετική για την επιβίωση των ασθενών σε σχέση με την επεμβατική μέθοδο αγγειοπλαστικής των στεφανιαίων αρτηριών (PCI). Ακόμη και σήμερα η πλειοψηφία των καρδιολόγων δεν έχει ευαισθητοποιηθεί και δεν έχει μελετήσει σε βάθος τις επιδράσεις της άσκησης.

Οι κλινικές μελέτες αποδεικνύουν ότι τα ωφέλη της άσκησης αντισταθμίζουν μάλιστα τις αρνητικές συνέπειες της παχυσαρκίας, οι φυσικά ασκούμενοι με μεγάλο δείκτη μάζας σώματος (fit-fat) έχουν καλύτερη καρδιαγγειακή πρόγνωση σε σχέση με όσους είναι υπέρβαροι ενώ διάγουν καθιστικό βίο (unfit-fat). Επίσης όσοι διατηρούν συστηματική φυσική δραστηριότητα ζουν περισσότερο, διατηρούν καλή ποιότητα ζωής και επιβαρύνουν τους ασφαλιστικούς φορείς-υπηρεσίες υγείας κατά 30% λιγότερο σε σχέση με όσους δεν είναι φυσικά δραστήριοι.

Διεθνείς επιστημονικοί οργανισμοί όπως το Αμερικανικό Κολέγιο Αθλητικής Ιατρικής (American College of Sports Medicine) και ο Αμερικανικός Ιατρικός Σύλλογος (American Medical Association) στα πλαίσια της προαγωγής της άσκησης σε παγκόσμιο επίπεδο εισήγαν το πρόγραμμα δράσης «Η άσκηση είναι φάρμακο» (Exercise is Medicine, EIM). Το πρόγραμμα αυτό στοχεύει στο να ευαισθητοποιήσει τους ειδικούς στην καταγραφή της φυσικής δραστηριότητας αλλά και να συνταγογραφούν το είδος και την ένταση της άσκησης.

Διαβάστε εδώ μια συνέντευξη του Θ. Δρίτσα στην Athens Voice με αφορμή το βιβλίο του «Η μουσική ως φάρμακο: η βιολογική προσέγγιση της μουσικής θεραπείας»