Είναι η γλουτένη τόσο επικίνδυνη;

«Μα φυσικά προτιμώ χωρίς γλουτένη, αφού λέει επάνω gluten free, όπως sugar free, parabens free…». Φυσικά αν ήταν ειλικρινής η βιομηχανία τροφίμων θα έλεγε στον αφελή φίλο μου, ότι τέτοια προϊόντα προορίζονται κυρίως για άτομα που είναι brain free και σύντομα θα είναι money free, αν όχι health free. Δυστυχώς δεν υπερβάλλω. Στο θέμα της γλουτένης, όπως και τόσες άλλες διατροφικές μόδες και ματζούνια που κυκλοφορούν σαν επιδημίες, βλέπουμε αρχαίες αδυναμίες της ανθρώπινης σκέψης να μας οδηγούν σε στραβά μονοπάτια.

Καμμία φορά τόσο στραβά, που οδηγούν ακόμα και σε θάνατο, όπως δείχνει μια φρικτή περίπτωση που δικαζόταν στο Βέλγιο πριν λίγο καιρό. Ένα ζευγάρι γονέων, βασισμένοι στα αντιεπιστημονικά κολλήματα τους, επέβαλλαν στο νεογέννητο μωρό τους διατροφή χωρίς γλουτένη και λακτόζη. Με μεγάλη δόση αλαζονείας, αψήφισαν την γνώση των ειδικών, αδιαφόρησαν για τις βασικές ανάγκες ενός μικρού παιδιού και το καταδίκασαν να πεθάνει της πείνας. Ασιτία, σε μια δυτική χώρα, εν έτει 2017.

Αν και τα αποτελέσματα της ιδεοληψίας εδώ ήταν ασυνήθιστα τραγικά, οι Βέλγοι γονείς δεν είναι μόνοι τους, δύο τρελοί σε έναν ωκεανό ορθολογιστών. Αντίθετα, σε κάποια επιστημονικά ζητήματα γίνεται δύσκολο να πετύχεις ανθρώπους που δεν πιστεύουν σε καταστροφικούς μύθους. Και στην ιατρική, η αδιαφορία για τους ειδικούς, η τσαρλατάνικη αυτοδιάγνωση μη υπαρκτών παθήσεων και η δυσπιστία προς χρήσιμα επιστημονικά επιτεύγματα (όπως εμβόλια), φαίνεται να διαδίδεται σαν πυρκαγιά στα κοινωνικά δίκτυα εδώ και χρόνια. Τι τελικά ισχύει, και πού οφείλεται η αυτοβλάβη τόσων συνανθρώπων μας; (συνοψίζω εδώ πιο εκτεταμένη μελέτη, σε συνεργασία με ερευνητές ιατρικής, από το κεφάλαιο 2 του επερχόμενου βιβλίου 10 Νεοελληνικοί Μύθοι, Εκδόσεις Παπαδόπουλος).

Κατ’αρχάς, η κοιλιοκάκη δεν είναι αστεία διαταραχή, εμφανίζει πραγματικά ενοχλητικά συμπτώματα σε ανθρώπους που έχουν αυτή την γενετική προδιάθεση, όταν τρώνε προϊόντα με γλουτένη (π.χ. απλό ψωμί με σιτάρι). Το θέμα είναι ότι στον γενικό πληθυσμό ευρωπαϊκής καταγωγής το ποσοστό ανθρώπων που όντως έχουν δυσανεξία στην γλουτένη κυμαίνεται από ένα 0,2% έως ίσως 2-3%. Στις ΗΠΑ το ποσοστό είναι περίπου 1%. Περιέργως 10 φορές παραπάνω άνθρωποι, ένα 10% του πληθυσμού νομίζουν ότι έχουν πρόβλημα και αποφεύγουν τα προϊόντα με γλουτένη.

Για τον μέσο άνθρωπο, που δεν έχει κανένα ζήτημα με την γλουτένη, το να αγοράζει προϊόντα χωρίς γλουτένη φέρνει τριπλή ζημιά:

Από την μία, η γλουτένη είναι χρήσιμη πρωτεϊνη, το 80% περίπου της πρωτεΐνης που θα βρείτε στο στάρι για ψωμί. Για κανονικούς ενήλικους ανθρώπους που δεν τρέχουν μαραθωνίους, η πρωτεΐνη του ψωμιού είναι απαραίτητη αλλά οι υδατάνθρακες όχι. Σχηματικά, αφαιρώντας την γλουτένη απ’το ψωμί, μένουν μόνο αυτά που παχαίνουν, χωρίς αυτά που χρειάζεστε.

Κατά δεύτερον, τα προϊόντα χωρίς γλουτένη είναι ακριβότερα, συχνά πολύ ακριβότερα. Η μανία με την γλουτένη κοστίζει στην τσέπη, χωρίς λόγο.

Το κακό τριτώνει επειδή η αφαίρεση της γλουτένης μπορεί και να βλάπτει ενεργά την υγεία μας. Ακόμα και αν τραγικές περιπτώσεις όπως του Βελγίου ευτυχώς σπανίζουν, η αφαίρεση γλουτένης (ή λακτόζης) απενοχοποιεί το φαγητό στο μυαλό μας, και μας κάνει να τρώμε παραπάνω. Σκεφτείτε το πραγματικό πείραμα που επιστήμονες ρώτησαν τυχαίους ανθρώπους πόσες θερμίδες έχει ένα χάμπουργκερ. Ρώτησαν επίσης μια άλλη ομάδα ανθρώπων πόσες θερμίδες έχει ένα κομμάτι μπρόκολο, και μια τρίτη ομάδα πόσες θερμίδες έχει ένα χάμπουργκερ και ένα μπρόκολο μαζί. Οι απαντήσεις, κατά μέσο όρο, έβγαλαν ότι χάμπουργκερ και μπρόκολο έχουν λιγότερες θερμίδες από το χάμπουργκερ μόνο του!

Στο μυαλό μας, τα προϊόντα που θεωρούμε «καλά» αναιρούν το κακό που κάνουν άλλες τροφές, με αποτέλεσμα να θεωρούμε ότι η κατανάλωση του ενός επιτρέπει υψηλότερη κατανάλωση του άλλου. Το μπρόκολο όμως, και τα ζαρζαβατικά γενικά, φυσικά δεν έχουν αρνητικές θερμίδες, αλλιώς οι αγελάδες θα πέθαιναν της πείνας. Αν φας λίγο μπρόκολο, δεν σημαίνει ότι δικαιούσαι να φας και δύο μπέργκερ για εξισορρόπηση. Παρομοίως, η αφαίρεση της γλουτένης από τα ζυμαρικά, δεν το κάνει καλή ιδέα να φάμε 3 πιάτα καρμπονάρα, έχουμε-δεν έχουμε δυσανεξία.

Γιατί τόσοι άνθρωποι όμως είναι σίγουροι ότι έχουν πρόβλημα, ενώ δεν έχουν;

Δυστυχώς είμαστε θύματα της φύσης μας, και της υπερπαροχής πληροφορίας μέσω διαδικτύου. Το ανθρώπινο μυαλό είναι αξιοθαύμαστο, γιατί μπορεί πολύ γρήγορα να βγάλει συμπεράσματα από ελάχιστη πληροφορία. Βλέπεις κάτι να κουνιέται στις σκιές, ταχύτατα νιώθεις ότι είναι μια τίγρη, και αναζητάς καταφύγιο. Δυστυχώς το μυαλό μας δεν είναι προορισμένο για την εξαγωγή δύσκολων αντιδιαισθητικών συμπερασμάτων από μεγάλους όγκους πληροφορίας με διαφορές χροιάς. Σε τέτοιες περιπτώσεις οι αμύητοι πέφτουμε σε πλάνες, γι’αυτό και επιφορτίζουμε κάποιους ειδικούς συνανθρώπους μας να βγάζουν συμπεράσματα για εμάς.

«Μα σταμάτησα να τρώω γλουτένη και αισθάνομαι καλύτερα». Μια τέλεια θύελλα από πλάνες συμπέφτουν εδώ και τροφοδοτούν την πυρκαγιά του τσαρλατανισμού (το ίδιο ισχύει με τα ομοιοπαθητικά ή οποιαδήποτε τσαρλατανομόδα κυκλοφορήσει).

Το ότι το φαινόμενο Α ακολουθεί χρονικά το Β, δεν σημαίνει ότι υπάρχει αιτιακή σχέση (είναι τόσο συχνή αυτή η πλάνη που έχει και όνομα, post hoc ergo propter hoc). Αυτό που αισθάνεσαι ως όφελος μπορεί να είναι κλασικό αποτέλεσμα placebo, ένα εικονικό φάρμακο που μας κάνει να αισθανόμαστε καλύτερα, χωρίς να έχει καμμία συστηματική ωφέλιμη χημική δράση.

Τα δήθεν οφέλη μιας διατροφικής αλλαγής (π.χ. απογλουτενοποίησης) μπορεί να προκύπτουν και από απόδοση συσχέτισης σε λανθασμένους παράγοντες, ή και αντίστροφη αιτότητα. Κάποιος παρατηρεί π.χ. ότι οι ανεμόμυλοι γυρίζουν πιο γρήγορα όταν έχει ισχυρούς ανέμους, άρα οι ανεμόμυλοι προκαλούν τον ισχυρό άνεμο; Όχι βέβαια. Η απόδοση αιτιότητας δεν απαιτεί απλά μερικές εμπειρικές παρατηρήσεις, αλλά καλή κατανόηση του φαινομένου.

Εδώ το προφανέστερο μεθοδολογικό λάθος προκύπτει από το γεγονός ότι όποιος κόβει την γλουτένη συνήθως περιορίζει δραστικά τους υδατάνθρακες που τρώει γενικά. Το πρόβλημα όμως δεν ήταν η γλουτένη, αλλά τα βουνά μακαρονάδας και πίτσας που έτρωγε πριν!

Σε κάθε περίπτωση η διανοητικά έντιμη και έξυπνη στάση είναι να αναγνωρίσουμε την αδυναμία μας. Δεν φάγαμε χρόνια μελετώντας συστηματικά το ζήτημα, ας ακούσουμε όσους το έκαναν, τους ειδικούς της σχετικής επιστήμης, της ιατρικής εν προκειμένω. Ή ας παραστήσουμε τους παντογνώστες, διακινδυνεύοντας την δική μας υγεία, αλλά και των δικών μας.

*Ο Σωτήρης Γεωργανάς είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Οικονομικών στο City University του Λονδίνου