Μα τι δουλειά έχουν τα τριαντάφυλλα με τη σχιζοφρένεια;

Ίσως ένα απο τα πιο δύσκολα και επώδυνα πράγματα που (δεν) θα μπορούσε ένας γονιός να ακούσει, είναι ότι φταίει αυτός που το παιδί του έχει κατάθλιψη, σχιζοφρένεια, διπολική διαταραχή ή κάποια άλλη σοβαρή ψυχική διαταραχή, ή για το ότι έχει εθιστεί στην ηρωίνη, ή κάτι παρόμοια δραματικό - τρομακτικό.

Αν η κορούλα μου π.χ. λάμβανε τη διάγνωση της σχιζοφρένειας και μου έλεγαν «κύριε Κροκιδά, σας ενημερώνουμε ότι εσείς φταίτε που η κόρη σας έχει σχιζοφρένεια. Λυπούμαστε που σας το λέμε έτσι ωμά, αλλά πρέπει να το ξέρετε. Τα στοιχεία απο τις επιστημονικές έρευνες είναι αδιαφιλονίκητα», κατά πάσα πιθανότητα θα μ' έπιανε ίλιγγος.

Μπορεί να λιποθυμούσα από ένα ξαφνικό και αβάσταχτο παλιρροιακό κύμα ενοχών ή μπορεί να θύμωνα και, αντανακλαστικά σχεδόν, να 'ριχνα μια γροθιά στον ψυχίατρο. Αν ήταν γυναίκα ψυχίατρος δεν θα την ακουμπούσα, βέβαια, γιατί έτσι έμαθα από παιδί. Μου έλεγε η γιαγιά μου ότι «Τις γυναίκες τις αγγίζουμε μόνο με τριαντάφυλλα». Το πώς με μπέρδεψε και με σημάδεψε αυτό με τα τριαντάφυλλα είναι μια άλλη ιστορία. Πάντως, το μήνυμα μου έμεινε. Σημειωτέον ότι η γιαγιά μου ήθελε να βαφτιστώ Τριαντάφυλλος αλλά οι γονείς μου ούτε που ήθελαν να το ακούσουν.

Δεν μου αρέσει η βία γενικά, αλλά φοβάμαι ότι αν ο ψυχίατρος ήταν άντρας θα δυσκολευόμουν πολύ να κρατηθώ. Αλλά προς Θεού, παρακαλώ, όσοι διαβάζουν τούτες δω τις γραμμές και τους τύχει κάτι παρόμοιο ποτέ να μην αντιδράσουν βίαια.

Αλλά ας πούμε ότι κρατιόμουν, όπως και θα 'πρεπε. Θα συνέχιζε, λοιπόν, αυτός: «Δεν λέω ότι το θέλατε, κύριε Κροκιδά, ή το επιδιώκατε, αλλά δυστυχώς ο τρόπος που μεγαλώσατε την κόρη σας οδήγησε με μαθηματική ή μάλλον με βιολογική ακρίβεια στα συμπτώματα που βλέπουμε σήμερα και που ονομάζουμε σχιζοφρένεια. Κοιτάξτε, είναι λίγο πολύπλοκο αλλά να σας το κάνω λιανά. Το στρες που πέρασε το παιδί σας μεγαλώνοντας ήταν τέτοιο που ενεργοποίησε, πώς να σας το πω, με άσχημο, μη φυσιολογικό τρόπο, το νευροενδοκρινικό μονοπάτι στον εγκέφαλο της κορούλας σας, που το λέμε άξονα υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων και να τα επίπεδα της κορτιζόλης στα κάγκελα και να τα μετά στα πατώματα, να τα επίπεδα της εκλυτικής ορμόνης της κορτικοτροπίνης στα κάγκελα, και τέλος πάντων ξεκινάει μια αλυσίδα βιολογικών αλλαγών που τελικά έχουν σαν αποτέλεσμα διάφορες βλάβες, και μετά απο ένα διάστημα να τη και η σχιζοφρένεια.

Καταλαβαίνω ότι είστε και μορφωμένος άνθρωπος, να σας δώσω και τη σχετική βιβλιογραφία να τα διαβάσετε με την ησυχία σας.

Όμως, κύριε Κροκιδά μου, μη σας τρομάζει η λέξη σχιζοφρένεια. Σε μερικά χρόνια θα έχει καταργηθεί ο όρος. Mάλιστα, αν ήμασταν στην Ιαπωνία τώρα δεν θα το λέγαμε σχιζοφρένεια, ο όρος έχει αλλάξει γιατί τρόμαζε ο κοσμάκης, θα το λέγαμε Διαταραχή Ολοκλήρωσης ή Απαρτίωσης, ή στα Γιαπωνέζικα 統合失調症, που στα Ελληνικά θα ακουγόταν κάπως σαν «τόγκο σίτσο σο», μόνο που το "σ" θα ακουγόταν βαθύ, όπως όταν βάζουμε το δάχτυλο μπροστά στα χείλη, τα σουφρώνουμε και κάνουμε ΣΣΣΣΣ σε κάποιον για να κάνει ησυχία».

«Ωραία παρηγοριά, γιατρέ μου. "Τόγκο σίτσο σο" με το "σ" βαθύ ή όχι, το θέμα είναι ότι η κορούλα μου βασανίζεται οικτρά και δεν αντέχω να τη βλέπω έτσι, και μου λέτε κι από πάνω ότι εγώ φταίω κιόλας. Έχουν παραλύσει τα γόνατά μου.

Δεν ξέρω τι να κάνω. Και τι έκανα ο άμοιρος; Τίποτα δεν της έλειψε. Τι στρες, μου λέτε; Όχι, δεν μπορεί. Αν κάποιος φταίει, θα 'ναι η μαμά της. Και της το 'λεγα εγώ, θα το καταστρέψεις το παιδί με τις βλακείες που κάνεις. Αλλά αυτή δεν άκουγε. Και ένεκα που δεν μπορούσα να την χτυπήσω, γιατί έτσι έμαθα απο παιδί, της φώναζα μπας και συμμορφωθεί. Αλλά αυτή δεν συμμορφωνόταν. Και φώναζε κι αυτή και στρίγγλιζε και μας άκουγε όλη η γειτονιά. Κι άκουγε και το παιδί, από κει θα 'ναι το στρες που λέτε. Και να τα αποτελέσματα τώρα. "Τογκο τάγκα σο", ή όπως το λένε στην Ιαπωνία.

Αχ, να 'χα παντρευτεί μια Γιαπωνέζα. Έχω ακούσει ότι είναι υπάκουες και δεν αντιμιλούν στους άντρες τους. Τώρα βέβαια που μου λέτε, γιατρέ, ότι και στην Ιαπωνία έχουν σχιζοφρένεια, κι ας μην τη λένε σχιζοφρένεια, μάλλον δεν είναι όλες οι Γιαπωνέζες υπάκουες. Αλλιώς, πώς εξηγείται. Γιατί δεν φταίμε εμείς οι άμοιροι οι μπαμπάδες. Τώρα που το σκέφτομαι, είχα διαβάσει κάπου στα νιάτα μου για κάποιες έρευνες που έλεγαν ότι οι μαμάδες φταίνε που τρελαίνονται τα παιδιά. Τις λέγανε κιόλας σχιζοφρενογόνες μητέρες. Αχ, τι έπαθα ο καψερός. Και το παιδί, γιατρέ μου; Τι θα γίνει με το παιδί τώρα; Αυτός ο άξονας που λέτε που 'χει πάθει βλάβη, διορθώνεται;»

Μπορεί αυτό το σενάριο να είναι υποθετικό, όμως δεν είναι καθόλου φανταστικό. Η οδύνη και η αγωνία που βιώνουν πολλοί γονείς σε παρόμοιες συνθήκες, δεν αφήνει πολλά περιθώρια για αστειάκια. Αν χρησιμοποίησα κάπως ελαφριούς τόνους περιγράφοντας αυτό το σενάριο δεν ήταν για να αστειευτώ με τον πόνο τους − καθόλου. Ήταν για να διασκεδάσω τους δικούς μου φόβους και αγωνίες, τη δική μου νεύρωση, αν προτιμάτε, σαν πατέρας. Παρεμπιπτόντως, η μητέρα της κόρης μου είναι ένας εξαιρετικός άνθρωπος και μια εξαιρετική μητέρα. Αν έχω −που έχω− αμφιβολίες για κάτι, αυτές είναι για το κατά πόσο εγώ έχω υπάρξει καλός πατέρας. Και όχι, η κορούλα μου δεν έχει σχιζοφρένεια.

Το ερώτημα όμως που συνεχίζει να με ταλανίζει, τόσο κλινικά, ερευνητικά, φιλοσοφικά, ηθικά αλλά και προσωπικά, είναι το ποια είναι η ευθύνη μας ως γονείς όσον αφορά την ψυχική υγεία των παιδιών μας. Ο εξαιρετικός Άγγλος ποιητής Philip Larkin απαντά σαρκαστικά και καυστικά, χωρίς πολλούς ενδοιασμούς, εξασκώντας το προνόμιο της ποιητικής αδείας, στο ποιηματάκι του «This Be the Verse». Το προτείνω σε όλους τους επίδοξους γονείς. Ο δικός μας λαός (αναρωτιέμαι ποιος τελικά είναι αυτός ο μυθικός λαός, αλλά δεν θα ασχοληθώ μ' αυτό τώρα) λέει «Αμαρτίαι γονέων παιδεύουσι τέκνα».

Η ιδέα ότι το περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγαλώνουν τα παιδιά είναι καθοριστικό για την ανάπτυξή τους, σωματική, ηθική, νοητική, συναισθηματική, ψυχική, δεν είναι βέβαια κάτι καινούργιο ή ριζοσπαστικό. Ακόμα και μια πολύ πρόχειρη ανάγνωση της «Πολιτείας» και των «Νόμων» του Πλάτωνα θα αρκούσε για να μας επιβεβαιώσει τουλάχιστον ότι δεν πρόκειται για κάποια πρόσφατη φαεινή ιδέα στη δυτική σκέψη. Και σίγουρα δεν είναι δική μου ιδέα.

Έχουν περάσει αρκετά χρόνια από τότε. Η επιστήμη έχει αναπτυχθεί −για καλό ή για κακό, ας το αποφασίσει ο καθένας αυτό−, έχουμε αρχίσει να χαρτογραφούμε περιοχές του εγκεφαλικού τοπίου, να διερευνούμε με ισχυρά ηλεκτρονικά μικροσκόπια συνδέσεις νευρώνων, να «βλέπουμε» με διάφορες απεικονιστικές μεθόδους, π.χ. Λειτουργική Απεικόνιση Μαγνητικού Συντονισμού, το γνωστό μας fMRI, πώς, ή μάλλον για να είμαστε πιο ακριβείς, ποιες περιοχές αντιδρούν σε διάφορα ερεθίσματα, και πάει λέγοντας. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε, για να μην ενθουσιάζεται τζάμπα ο κόσμος, ότι όσο εντυπωσιακές κι αν ακούγονται αυτές οι μέθοδοι, ισχυρισμοί του στιλ ότι, ας πούμε, με το fMRI μπορούμε να διαβάσουμε σκέψεις ή ακόμα και πολιτικές προτιμήσεις και να ερμηνεύσουμε συναισθήματα, ανήκουν σε έναν άθλιο «επιστημονικό» λαϊκισμό. Απλοποιώντας κάπως, αλλά όχι πολύ, αυτό που κάνει το έρμο το fMRI είναι να απεικονίζει αλλαγές στην αιματική ροή σε διάφορες περιοχές του εγκεφάλου. Το πώς ερμηνεύουμε αυτές τις αλλαγές είναι μια άλλη ιστορία. Μην τρελαθούμε κιόλας. Και να μην ξεχνάμε, άσχετα με το fMRI, ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος περιέχει περίπου 100 δισεκατομμύρια νευρώνες και ένας νευρώνας μπορεί να συνδέεται με δέκα χιλιάδες άλλους, οπότε κάντε έναν πρόχειρο υπολογισμό για το τι νούμερα μιλάμε.

Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να παραλύουμε από δέος μπροστά στις τεράστιες προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε. Ας επιστρέψουμε στο επίμαχο ζήτημα του αν και πώς και τι είδους αντιξοότητες στην παιδική ηλικία μπορούν να συμβάλλουν στη μετέπειτα εκδήλωση αυτού που λέμε σχιζοφρένεια (και άλλων ψυχικών διαταραχών). Είναι ένα θέμα σχεδόν ταμπού για ευνόητους λόγους. Πώς να πεις σε γονείς ότι ο τρόπος που μεγάλωσαν το παιδί τους ευθύνεται για τη σχιζοφρένειά του; Είναι πολύ πιο εύκολο να πεις «δεν φταίτε εσείς. Η σχιζοφρένεια είναι μια γενετική διαταραχή όπως, ας πούμε, η Νόσος του Χάντινγκτον η οποία είναι μια νευροεκφυλιστική γενετική διαταραχή». Έλα όμως που, σε αντίθεση με τη Νόσο του Χάντινγκτον που ξέρουμε ότι προκαλείται από μία αυτοσωμική επικρατή μετάλλαξη σε ένα από τα δύο αντίγραφα του γονιδίου Χάντινγκτον, και ξέρουμε ότι αν ένας απο τους δύο γονείς έχει δυο μεταλλαγμένα αντίγραφα, η πιθανότητα το παιδί να κληρονομήσει τη νόσο είναι 100%, άρα δεν μιλάμε για πιθανότητα αλλά για βεβαιότητα. Έλα όμως λοιπόν που σε αντίθεση με αυτήν, δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για τη σχιζοφρένεια.

Ίσως να μπορέσουμε σε εκατό χρόνια, αν κι εγώ προσωπικά αμφιβάλλω. Αλλά προς το παρόν δεν μπορούμε να το πούμε ούτε να το ψιθυρίσουμε, παρόλο που κάποιοι το φωνάζουν κάπως ξεδιάντροπα κιόλας. Σε αυτούς που φωνασκούν δεν περιλαμβάνω τον σοβαρότατο ψυχίατρο και ερευνητή από την Οξφόρδη, Tim Crow, και την πολύ ενδιαφέρουσα υπόθεσή του για την γενετική βάση της σχιζοφρένειας. Ας είναι.

Όσο για τις ιστορικές, πολιτικές και ιδεολογικές καταχρήσεις των γονιδίων και της σημασίας της κληρονομικότητας στο κοινωνικό γίγνεσθαι, ο κατάλογος είναι μακρύς και ανατριχιαστικός. Βλέπε μόνο το κίνημα eugenics στην Αμερική, αρχικά, και μετά στη Ναζιστική Γερμανία. Στην πιο αθώα μορφή του το συναντάμε στον Όλιβερ Τουίστ. Πώς αυτό το αγοράκι, που μεγάλωσε μέσα στις πιο άθλιες συνθήκες του φτωχοκομείου και βρέθηκε από πολύ νωρίς στη ζωή του στη συμμορία του Fagin, δεν άντεχε στην ιδέα της κλεψιάς και παρέμεινε πεισματικά αγνό σαν αγγελούδι; Πώς έγινε αυτό το θαύμα; Δεν υπάρχει άλλη εξήγηση, θα ήταν απο καλή στόφα, που λέμε. Καλά γονίδια θα είχε. Άρα μην ανησυχείτε. Ο καλός χαρακτήρας είναι κληρονομικός και θα θριαμβεύσει όπου και να βρεθεί, ό,τι αντιξοότητες κι αν αντιμετωπίσει, αθλιότητα, κοινωνικό αποκλεισμό, βαρβαρότητα, κακοποίηση, φτώχεια. Και βέβαια, και ο κακός χαρακτήρας κληρονομικός είναι. Μη σπαταλάμε τα λεφτά μας για να καλυτερέψουμε τις συνθήκες ζωής στα απανταχού γκέτο της αθλιότητας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Άμα ο άνθρωπος είναι απο τα γονίδια του κακός και εγκληματίας δεν αλλάζει.

Τέλος πάντων, ας αφήσουμε τις καταχρήσεις της γενετικής. Το ερώτημά μας παραμένει. Μήπως εμείς ως γονείς, άθελά μας, μπορούμε να τρελάνουμε τα παιδιά μας; Όσο δύσκολο και επώδυνο μπορεί να είναι να το σκεφτούμε, ας μη βιαστούμε να αποκλείσουμε την πιθανότητα. Ο υποθετικός διάλογος που είχα με τον ψυχίατρο πιο πάνω, όταν προσπαθούσε ο άνθρωπος να μου κάνει λιανά πώς το στρες που πέρασε το παιδί μου το οδήγησε στη σχιζοφρένεια, δεν είναι επιστημονικής φαντασίας ούτε κάποιο κακόγουστο αστείο. Τα τελευταία δεκαεφτά χρόνια περίπου, το ερευνητικό ενδιαφέρον για τις πιθανές συνδέσεις ανάμεσα σε αντιξοότητες της παιδικής ηλικίας και τη μετέπειτα εμφάνιση ψυχικών διαταραχών, και ειδικά της ψύχωσης, έχει δειλά-δειλά εκφραστεί σε μια σειρά από σοβαρές έρευνες. Στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία το μοντέλο που προσπαθεί να βρει αυτές τις συνδέσεις και πώς διαμεσολαβούνται σε νευροχημικό επίπεδο ονομάζεται «The traumagenic neurodevelopmental model of psychosis».

Φυσικά αυτές οι έρευνες δεν αποδεικνύουν κάτι με βεβαιότητα και θα ήταν αφελές να ισχυριστούμε κάτι τέτοιο. Ωστόσο, ας μη βιαστούμε να πούμε «δεν βαριέσαι, βρε αδερφέ. Ακόμα το ψάχνουν οι επιστήμονες. Μέχρι να το βρουν, εμείς ας συνεχίσουμε το χαβά μας. Σιγά μη μας πουν κιόλας ότι κακοποιούμε συναισθηματικά τα παιδιά μας. Εμείς ό,τι κάνουμε, για το καλό τους το κάνουμε. Άσε τις θυσίες που κάνουμε για να τα μεγαλώσουμε, να πληρώνουμε τα φροντιστήριά τους ενώ δεν έχουμε να πληρώσουμε το ηλεκτρικό, τον ΕΝΦΙΑ, να μη τους λείψει τίποτα, και θα μας πουν οι νευροεπιστήμονες ότι φταίμε κι απο πάνω».

Όσο δύσκολο και επώδυνο κι αν είναι, ας σκεφτούμε λίγο τι κάνουμε με τα παιδιά μας και ας μην έχουμε την αλαζονεία να λέμε πως ό,τι κάνουμε είναι για το καλό τους, μόνο και μόνο επειδή το λέμε.