Νόστιμες κι αστείες ιστορίες για τη φακή, και η ορθόδοξη συνταγή

Τρία περιστατικά με τη φακή θυμάμαι από την παιδική μου ηλικία: Το πρώτο ήταν όταν μας είπαν στο σχολείο να πάρουμε ένα κεσεδάκι με βρεγμένο μπαμπάκι και από πάνω να βάλουμε σπόρους από φακές. Λίγες μέρες μετά, μέσα στο κεσεδάκι, οι φακές είχαν σκάσει και είχε πεταχτεί ένα λεπτός, πράσινος μίσχος. Ο σπόρος είχε φυτρώσει και είχε βγάλει και ρίζες. Ήταν η πρώτη φορά που ανακάλυπτα το θαύμα της δημιουργίας! Το ίδιο καλοκαίρι, στην κατασκήνωση, στο προαύλιο, χαράζαμε γράμματα πάνω στο χώμα, θάβαμε μέσα στα αυλάκια φακές και τις ποτίζαμε. Όταν φύτρωναν, σχημάτιζαν λέξεις, όπως ΕΛΛΑΣ, ΖΗΤΩ Η 21 ΑΠΡΙΛΙΟΥ και άλλα τέτοια πατριωτικά.

Το δεύτερο περιστατικό που θυμάμαι, είναι το καθάρισμα της φακής. Πριν από μισό αιώνα η φακή δεν ήταν καθαρή όπως σήμερα. Είχε μέσα πετραδάκια, σπόρους, ξυλαράκια. Μου έδινε λοιπόν η μανούλα ένα ρηχό πιάτο με φακές κι εγώ, σαν ασκητής του ζεν, συγκεντρωνόμουν από πάνω τους, τις ξεδιάλεγα και όταν έβλεπα κάνα σκουπιδάκι, σάλιωνα το δάχτυλό μου, το πάταγα πάνω από το σκουπιδάκι και το έβγαζα από τον σωρό.

Το τρίτο, ήταν οι γλωσσοδέτες που λέγαμε τα παιδιά μεταξύ μας. Εκτός από το «άσπρη πέτρα ξέξασπρη κι απ΄τον ήλιο ξεξασπρότερη» που το έμαθα να το λέω στο πι και φι, εκτός από το «μια πάπια μα ποια πάπια, μια πάπια μια παλιόπαπια», που δυσκολεύτηκα λίγο, αλλά επίσης κατάφερα να το μάθω, αυτό που μου έβγαλε την πίστη μέχρι να μπορέσω να το πω ήταν: «Ο παπάς ο παχύς, έφαγε παχιά φακή. Γιατί παπά παχύ, έφαγες παχιά φακή;».

Η φακή ήταν γνωστή στους ανθρώπους χιλιάδες χρόνια προ Χριστού. Ίσως ήταν το πρώτο όσπριο που ανακαλύφθηκε και μαγειρεύτηκε, γιατί οι μικροί της αποξηραμένοι σπόροι, δίνουν γρήγορα μια ζεστή και θρεπτική σούπα. Την έτρωγαν στην αρχαία Αίγυπτο και σε όλες τις μεσογειακές χώρες. Στη Βίβλο αναφέρεται η φακή 4 φορές, από τις οποίες η πιο γνωστή είναι αυτή με τον Ησαύ, ο οποίος, πεινασμένος, έδωσε τα πρωτοτόκια (όλα τα προνόμια που είχαν τα πρωτότοκα αγόρια) στον αδελφό του Ιακώβ, για ένα πιάτο φακές. Από εκεί βγήκε και η φράση «έναντι πινακίου φακής», όταν πουλάς κάτι πολύτιμο σε εξευτελιστική τιμή.

Στην Αρχαία Ελλάδα η φακή είχε αρσενικό όνομα και λεγόταν «φακός εσθιόμενος».  Ήταν (και παραμένει) φαγητό των φτωχών. Λέγεται πως μια μέρα ο Αρίστιππος, που είχε αποκτήσει τεράστια περιουσία εγκωμιάζοντας τον Μέγα Αλέξανδρο, βλέποντας τον Διογένη να τρώει τις φακές του, του είπε: «καημένε Διογένη, αν είχες μάθει να εγκωμιάζεις τον Αλέξανδρο, τώρα δεν θα αναγκαζόσουν να τρως φακές!» Και τότε ο Διογένης του απάντησε: «Καημένε Αρίστιππε, αν είχες μάθει να τρως φακές, τώρα δεν θα αναγκαζόσουν να εγκωμιάζεις τον Αλέξανδρο!»

Πολλά αρχαιολογικά ευρήματα με φακές υπάρχουν στον ελλαδικό χώρο. Σε σπηλιές της νεολιθικής εποχής, σε τάφους και σε σκεύη της κλασικής αρχαιότητας βρέθηκαν απολιθωμένες ή απανθρακωμένες φακές. Στα ανοιχτά της νήσου Ψέριμος, ένα ναυάγιο βυζαντινού πλοίου, είχε αμφορείς με την επιγραφή «καλή φακέα». Και αφού μιλάμε για θάλασσα, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι σε όλο το Αιγαίο, κάθε νησί έχει την δική του ποικιλία φακής, με κορυφαία τη φακή της Αμοργού, που έχει βραβευτεί πολλές φορές στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης για την ποιότητά της. Στην υπόλοιπη Ελλάδα ονομαστές είναι οι φακές του Δομοκού, του Έβρου, της Κοζάνης και φυσικά της Εγκλουβής.

Η φακή, εκτός των άλλων, έχει δώσει το όνομά της, λόγω σχήματος, και στον φακό, το αμφίκυρτο κρύσταλλο των φωτογραφικών μηχανών και, λόγω μεγέθους, στις φακίδες, σαν κι αυτές που είχε η Πίπη η φακιδομύτη. «Το παλικάρι της φακής», (και πόρδος της Αμερικής) το λέμε για τα ψευτοπαλίκαρα, γιατί τα πραγματικά παλικάρια δεν τρώνε φακή, τρώνε κρέας! 

Στο Ναυτικό είναι γνωστό ένα ανέκδοτο, που ο Έλληνας ναύαρχος σερβίρει φακές τον Άγγλο συνάδελφό του. Ο Έλληνας δεν ξέρει πως λέγονται οι φακές στα αγγλικά, οπότε αυτοσχεδιάζει: «Ντου γιου λάϊκ... φακάς;» τον ρωτάει. Ο Άγγλος του κλείνει πονηρά το μάτι. «Νο my dear, you fuck ass, you fuck ass!» του απαντάει με τσαχπινιά.

Παροιμίες με τη φακή υπάρχουν αρκετές. Λέμε «ζει με το φακόσπυρο» ή «τρώει τη φακή με το πιρούνι» ή «σουβλίζει τη φακή» για κάποιον που είναι πολύ φτωχός. «έφαγε η φακή το λάδι» σημαίνει ότι τα έξοδα για μια επιχείρηση ήταν πιο πολλά από τα έσοδα. «Ο καλόγερος είπε το ψάρι φακή και έκανε Σαρακοστή» το λέμε για κάποιον που μηχανεύεται κόλπα για να κάνει το δικό του. «Η φακή με το κρεμμύδι κι ο χορός με το παιχνίδι» λέγεται για να τονίσουμε ότι τα πράγματα πρέπει να είναι ταιριαστά μεταξύ τους.

Η φακή, ψιλή ή χοντρή, έχει διάφορα χρώματα. Κίτρινο, κόκκινο, πράσινο, καφέ, μέχρι και μαύρο. Τρώγεται σαν σούπα ζεστή αλλά και κρύα και η απαραίτητη συνοδός της είναι η καπνιστή ρέγγα ή οι παστές σαρδέλες. Για όσους δεν θέλουν πολλά αλάτια, οι ελιές με βότανα είναι ιδανικό συνοδευτικό. Μπορεί επίσης να μπει σε μια σαλάτα ή σαν γαρνιτούρα στα κρεατικά. Τώρα τελευταία βγήκαν και μακαρόνια από φακή, αλλά δεν λένε τίποτα από γεύση. Είναι σαν να τρως χώμα. 

Μπορεί να είναι μικρή στο μάτι, αλλά έχει μεγάλη διατροφική αξία γιατί περιέχει υψηλή ποσότητα από φυτικές ίνες, πρωτεΐνη, αμινοξέα, όπως ισολευκίνη και λυσίνη, φυλλικό οξύ, βιταμίνη Β1 και μέταλλα, μεταξύ των οποίων και σίδηρο. Ο σίδηρος στις φακές έχει υπερεκτιμηθεί. Όντως περιέχουν μεγάλη ποσότητα σιδήρου, αλλά αυτόν τον σίδηρο, ο οργανισμός δυσκολεύεται να τον απορροφήσει, δεν είναι ίδιος με τον σίδηρο που υπάρχει στο κρέας, τον οποίο ο οργανισμός απορροφάει αμέσως.

Δεν έχω κάποια μυστική συνταγή για τη φακή. Είναι πολύ εύκολο φαγητό. Προτιμήστε τις ψιλές φακές γιατί οι χοντρές τις περισσότερες φορές σκάνε και μένει μόνο η φλούδα. Δεν χρειάζεται να τις μουσκέψετε από την προηγούμενη μέρα, αλλά καλό είναι να τις πλύνετε πριν τις μαγειρέψετε. Βάζετε 1/2 κιλό φακές σε 1 1/2 λίτρο νερό, 1 μέτριο κρεμμύδι κομμένο σε κυβάκια, 2-3 δόντια σκόρδο κομμένα σε μικρά κομματάκια και 2 φύλλα δάφνης. Πολλοί βάζουν και καρότο κομμένο σε κύβους και άλλοι προσθέτουν και ντομάτα για να γίνουν κοκκινιστές, αλλά εδώ η συνταγή είναι για την ορθόδοξη, την ταπεινή φακή, όπως την τρώμε επί αιώνες στην Ελλάδα. Βράζουμε για 20-30 λεπτά, σε μέτρια φωτιά, για να μην κοχλάζουν και διαλυθούν. Ανακατεύετε συχνά με ξύλινη κουτάλα. Όταν είναι έτοιμες, ρίχνετε αλάτι και πιπέρι, μισό ποτήρι του κρασιού λάδι, ανακατεύετε καλά και βράζετε για 5 λεπτά ακόμα. Σβήνετε τη φωτιά και τις αφήνετε σκεπασμένες καμιά ώρα μέχρι να χυλώσουν. Σερβίρετε προσθέτοντας ξύδι και μια κουταλιά της σούπας αγνό παρθένο ελαιόλαδο. Αν είναι παχιά την τρώτε με φρέσκο ψωμί και με τα υπόλοιπα που είπαμε πιο πάνω. Αν είναι αραιή, μπορείτε να κάνετε παπάρα και να ρίξετε μέσα μικρά κομματάκια κριθαρένια παξιμάδια.

Οι παλιές νοικοκυρές, τις φακές που περίσσευαν,  την επόμενη μέρα «τις πάντρευαν με το ρύζι», έκαναν δηλαδή το γνωστό φακόρυζο. Στο οικογενειακό τραπέζι, απαραιτήτως κάθε Τετάρτη τρώγαμε φασόλια και κάθε Παρασκευή, (την ημέρα που σταυρώθηκε ο Χριστός) τρώγαμε φακές. Καλά, στις μεγάλες νηστείες, 40 μέρες πριν τα Χριστούγεννα και 40 μέρες πριν το Πάσχα, η φακή ήταν σχεδόν καθημερινό φαγητό. Φακάς και πάλι φακάς! Κι εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε ότι αυτό το παραδοσιακό όσπριο, αντί να το εξάγουμε, το εισάγουμε. Δέκα χιλιάδες τόνοι φακές εισάγονται κάθε χρόνο, από τις οποίες το 95% είναι υβριδικοί σπόροι που έχουν δημιουργηθεί σε εργαστήρια. Μόνο δύο χιλιάδες τόνοι παράγονται στην πατρίδα μας. Είναι προσβολή, ντροπή και προδοσία για την Ελλάδα, να μην καλλιεργεί τις δικές της ποικιλίες και να μην τρώει τις δικές της φακές που την έθρεψαν επί αιώνες!

Ας κλείσουμε όμως με κάτι ευχάριστο. Ένα από τα αστεία του Χατζηχρήστου στον «Μπακαλόγατο», που με κάνει να γελάω ακόμα και τώρα που το γράφω, είναι για τις φακές. Το αφεντικό ρωτάει τον Ζήκο: «Δεν έχουμε φακές; Τι έγιναν; Ένα τσουβάλι δεν είχαμε χτες;» Και ο Ζήκος: «Μπά; Είχαμε χτες, δεν έχουμε πια!» «Τι έγιναν; Τις πούλησες;»  «Όχι. Φύγανε! Διότι σκάσανε οι φακές, βγήκαν από μέσα τα μαμούνια, πήρε κάθε μαμούνι στην πλάτη του από μία φακή και βγήκαν στην ανηφόρα!»

*Ακούστε εδώ τα Podcast «Μυθικά Πρόσωπα» του Γιώργου Παυριανού