Ιστορίες ζωής μέσα από την ελληνική και ελληνοκυπριακή γαστρονομία του Λονδίνου

Βρισκόταν σε ένα καφέ στην Old Street και διάβαζε ένα αφιέρωμα στον Τάκη Τλούπα -από τους μεγαλύτερους 'Ελληνες μεταπολεμικούς φωτογράφους-, όπου έλεγε «Είναι αλήθεια, ότι πολλές φορές έβλεπα πράγματα που δεν έβλεπαν οι άλλοι και που ένιωθα ότι θα χαθούν...». Εκεί συνειδητοποίησε πως, κάθε φορά που επισκέπτεται κάποιο ελληνικό – κυπριακό εστιατόριο στο Λονδίνο, νιώθει ακριβώς έτσι. Τότε προέκυψε και η ιδέα του «Greek and Greek Cypriot Gastronomy in London: An Ethnography», του πρώτου έργου της Κλαίρης Μπακούρα στο οποίο εφάρμοσε μια διεπιστημονική μεθοδολογία μεταξύ εθνογραφίας και τέχνης. Ένα έργο που περιέχει μυρωδιές, συνταγές, γεύσεις, μαγειρικές πρακτικές και δυνατές μαρτυρίες ζωής που ουσιαστικά εξιστορούν ολόκληρες περιόδους μετακίνησης ανθρώπων από την Ελλάδα και την Κύπρο προς το Λονδίνο. Το έργο, ένα ηλεκτρονικό βιβλίο, μετά από 5 χρόνια συστηματικής έρευνας σχετικά με τον ελληνικό και ελληνοκυπριακό γαστρονομικό πολιτισμό στη πρωτεύουσα του Ηνωμένου Βασιλείου, έχει ολοκληρωθεί.

Η Κλαίρη σπούδασε θέατρο στη Σχολή Καλών Τεχνών του Ναυπλίου και στη συνέχεια βρέθηκε στο Λονδίνο, όπου ολοκλήρωσε και δύο μεταπτυχιακά προγράμματα: ένα στις πολιτισμικές σπουδές και ένα δεύτερο με αντικείμενο την επιμέλεια εκθέσεων. Ενδιάμεσα και μετά τις σπουδές της, εργάστηκε για αρκετά χρόνια σε πολιτιστικούς οργανισμούς της βρετανικής πρωτεύουσας και στην πορεία επικεντρώθηκε στην εισαγωγή θεατρικών πρακτικών σε περιβάλλοντα μουσείων, εκθέσεων και πολιτιστικής κληρονομιάς, ως μέσο αφήγησης και μεταφοράς γνώσης.

Η γνωριμία μας έγινε στην Λάρισα, όταν επέστρεψε από τις σπουδές και κατά την διάρκεια της ενασχόλησής της με τα δυο σημαντικά project της, το έργο «The Heritage of Taste» στο πρόγραμμα START Create Cultural Change (2018-2019), χορηγούμενο από το Goethe Institut αλλά και την «Ελληνική και Ελληνοκυπριακή Γαστρονομία στο Λονδίνο: Μια Εθνογραφία» (το 2018 έλαβε χρηματοδότηση από το National Heritage Lottery Fund). Δυο έργα μέσα από τα οποία, διερεύνησε τις έννοιες της τροφής και την ιστορία της μαγειρικής κουλτούρας. Είναι φωτεινή, ενθουσιώδης, ακούραστη, αγαπάει να πειραματίζεται με τις γεύσεις και να ασχολείται με την γαστρονομική κληρονομιά.

To έργο της «Ελληνική και Ελληνοκυπριακή Γαστρονομία στο Λονδίνο: Μια Εθνογραφία» αποτελεί ερευνητικό έργο αφιερωμένο στη γαστρονομική κληρονομιά της Ελληνικής και Ελληνοκυπριακής κοινότητας στο Λονδίνο, και αποτελείται από δύο μέρη. Στο πρώτο του μέρος κατέγραψε τις ιστορίες ανθρώπων που ήρθαν από την Ελλάδα και την Κύπρο στο Λονδίνο (από το 1950 έως και 2017), όπου πολλοί από αυτούς ξεκίνησαν να λειτουργούν τα εστιατόρια τους. Το δεύτερο μέρος εφαρμόζει μια διεπιστημονική μεθοδολογία ανάμεσα στην εθνογραφία και στην τέχνη και περιέχει 13 εικαστικές και ερευνητικές δουλειές εμπνευσμένες από τον Ελληνικό και Ελληνοκυπριακό γαστρονομικό πολιτισμό στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Η ίδια ξεκίνησε ωστόσο, το 2017 με σκοπό να «διασώσει» τις ιστορίες των ανθρώπων, όπως ο Τλούπας διέσωσε με την φωτογραφική του τέχνη τους ανθρώπους της ελληνικής υπαίθρου. Η καταγραφή αυτή είναι ένα τεράστιο σημείο αναφοράς για την πολιτιστική ταυτότητα των Ελλήνων και των Ελληνοκυπρίων, αναφέροντας ταυτόχρονα και τον διατροφικό τους πολιτισμό ο οποίος διαμόρφωσε σημαντικά το γαστρονομικό τοπίο της Βρετανικής πρωτεύουσας. Το έργο έλαβε μάλιστα υποστήριξη από το National Lottery Heritage Fund και με βασικό εργαλείο την προφορική ιστορία, η ομάδα του κατέγραψε τη μεταναστευτική και γαστρονομική ιστορία της κοινότητας.

Οι φωτογραφίες και τα βίντεο του έργου αποτελούν σημαντικό υλικό για το αρχείο Greek Diaspora Archive που στεγάζεται στο King's College του Λονδίνου ενώ η επιτυχία της έκθεσης οδήγησε σε επιπρόσθετη χρηματοδότηση από τον βρετανικό φορέα, και το έργο αφιέρωσε τη συνέχεια του στη σχέση μεταξύ γαστρονομικής κληρονομιάς και καλλιτεχνικής και ερευνητικής πρακτικής, δημιουργώντας μια σειρά 13 έργων αφιερωμένων σε ζητήματα μεταναστευτικής & πολιτιστικής ιστορίας υπό το πρίσμα της έρευνας και της καλλιτεχνικής δημιουργίας. «Στην αρχή με συνέπαιρνε. Ήταν το συναίσθημα. Μετά άρχισα να παρατηρώ, όλο και πιο προσεκτικά, όλο και πιο λεπτομερώς. Και μετά το έβαλα σε ερευνητικό πλαίσιο. Τι θα μπορούσε ένα τέτοιο έργο να πει για την ιστορία, για την ελληνική και ελληνοκυπριακή κοινότητα, τι θα μπορούσε να αφήσει πίσω για τις επόμενες γενιές, γιατί αξίζει να γίνει;  Έτσι ήθελα να κρατήσω κι εγώ ζωντανές συνταγές, ιστορίες, μαγειρικές πρακτικές, σε έναν κόσμο και μια πόλη-μητρόπολη όπου όλα αλλάζουν με απίστευτη ταχύτητα» μου λέει.

Η έρευνα γύρω από την τροφή έχει πολλά να διδάξει σχετικά με τη συλλογική ιστορία αλλά και με τα προσωπικά βιώματα. «Βλέπουμε πως μέσα στο φαγητό αντανακλούν τα έμφυλα στερεότυπα, η ταξική συνείδηση, οι οικονομικές ανισότητες, διάφορες πολιτικές και οικογενειακές νόρμες, χαρακτήρες, θυμικά, ψυχοδυναμικές και πολλά άλλα. Μέσα από τις ιστορίες του έργου για παράδειγμα, βλέπουμε πολλά. Την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, τη σχέση που δημιουργήθηκε μεταξύ Κύπρου και Ηνωμένου Βασιλείου, την οικονομική κρίση στην Ελλάδα, την ανάκαμψη της Βρετανίας μετά την κρίση του 2008, την – πρώην -  θέση της Αγγλίας στην ΕΕ, το πώς η κοινότητα αυτή διατηρεί τον οικογενειακό ιστό, πώς όλο αυτό παίρνει θέση στον επαγγελματικό βίο. Μεγάλο ενδιαφέρον είχε επίσης η πρόσληψη του έργου από την κοινότητα, πόσο ένιωσαν πως κάτι δικό τους, τόσο βαθιά ριζωμένο όσο το φαγητό, παίρνει μια άλλη αξία και διάσταση».

Το πεδίο της τροφής και τα  έμφυλα στερεότυπα

Μιλώντας για έμφυλα στερεότυπα, υπάρχει έμφυλη διάσταση στο πεδίο αυτό; την ρωτάω. «Το πεδίο της τροφής γενικά είναι εξαιρετικά φορτισμένο με έμφυλα στερεότυπα. Ποιος μαγειρεύει, ποιος είναι ο πάροχος, ποιος επιλέγει, ποιος πληρώνει κλπ, είναι κάποιες πολύ βασικές λειτουργίες οι οποίες ιστορικά παγίωσαν γερά έμφυλες διακρίσεις. Τώρα, στην έρευνα και αναπαράστασή της η τροφή ναι, και πάλι, θα έλεγα πως φέρει ακόμη πολύ έμφυλο βάρος, πολλές φορές γιατί οι ίδιοι/ες ερευνητές/τριες δεν την αποδεσμεύουν από αυτό. Είναι σα να το κάνουν για να συνεχίσει να έχει απήχηση η δουλειά τους και δεν καταλαβαίνουν ότι έτσι όχι απλά καταδικάζουν την ίδια την έρευνα αλλά εμποδίζουν και το κοινό να εκπαιδευτεί. Διάβασα κάπου από διεύθυνση πολιτιστικού φορέα σε περιφερειακή πόλη ότι ο σκοπός της γυναίκας είναι να αναπαράγει το είδος και να φροντίζει το σπίτι. Έλα ρε παιδιά τώρα, σοβαρά; Γενικά η Ελλάδα υστερεί τρομακτικά σε έμφυλη συνείδηση. Και είναι κάτι που πρέπει να καλλιεργήσουμε άμεσα γιατί τα αποτελέσματα ήδη τα βλέπουμε και είναι απελπιστικά».

Το έργο έχει μέσα του επίσης, δυνατές μαρτυρίες ζωής που ουσιαστικά εξιστορούν ολόκληρες περιόδους μετακίνησης από την Ελλάδα και την Κύπρο προς το Λονδίνο, κι έχει και σημαντικές εικαστικές και ερευνητικές δουλειές που καθρεφτίζουν το πως οι σύγχρονοι καλλιτέχνες και ερευνητές βλέπουν αυτές τις ιστορικές μετακινήσεις. Για εκείνη πάλι έχει πολύ μεγάλη σημασία και η διεπιστημονική προσέγγιση. «Το τελικό αποτέλεσμα του έργου, το ηλεκτρονικό του βιβλίο, περιέχει εικαστικές δουλειές από πρωτοεμφανιζόμενους/ες καλλιτέχνες, μέχρι καταξιωμένους/ες εικαστικούς και ακαδημαϊκούς ερευνητές/τριες. Είναι σημαντικό να φέρνουμε διαφορετικές φωνές μαζί, όλες να ακούγονται και να συνδιαλέγονται. Δε μου αρέσουν τα μονομερή πράγματα, αισθάνομαι πως δεν προσφέρουν δυνατές συνέργειες και συνέχειες. Ένα τέτοιο έργο επίσης αφήνει πίσω του υλικό για τις επόμενες γενιές. Ενώ βρίσκω πολύ προβληματική τη ρήση “για να θυμούνται οι παλιοί και να μαθαίνουν οι καινούργιοι”, είναι εξαιρετικά σημαντικό να δημιουργείς ή/και να διαφυλάσσεις αρχειακό υλικό για τις μελλοντικές γενιές, για τη μελλοντική ιστορική, πολιτιστική, ανθρωπολογική έρευνα».

Τι σου έκανε μεγαλύτερη εντύπωση από όλα αυτά που διερεύνησες;
«Όταν κάποιος/α σου εμπιστεύεται μια μαρτυρία ζωής και ειδικά όταν αυτή εμπεριέχει ξεριζωμό, μετανάστευση, καινούργια ζωή σε ένα ξένο μέρος, όπως και να το κάνεις εντυπωσιάζεσαι με αυτά που ακούς. Θυμάμαι πάντα και ενθουσιάζομαι την «ιστορία με τη βαλίτσα» στο εστιατόριο Δάφνη, που αναφέρεται σε μια βαλίτσα γεμάτη κυπριακά χόρτα για μαγείρεμα, η οποία κάθε άνοιξη καταφθάνει από την Κύπρο στο Λονδίνο! Κάτι που έμαθαν οι πελάτες του εστιατορίου και ρωτάνε κάθε που πλησιάζει ο καιρός, "is the suitcase here yet?”. Ή ο κύριος Παναγιώτης με το εστιατόριο Όρεξις, ο οποίος με το που ξεκίνησε να λειτουργεί το εστιατόριο του κάπου το ’70 έβαλε μπαξέ! Γιατί έτσι ήξερε από την Κύπρο και ήθελε τα δικά του ζαρζαβάτια. Φαντάσου τι ήταν ένας μπαξές στο Λονδίνο, μας έλεγε πως είχανε πάθει σοκ οι Άγγλοι... ρωτούσαν και ξαναρωτούσαν όταν έτρωγαν, "δηλαδή αυτό το λαχανικό το μεγαλώσατε εσείς;".

Και το «Greek and Greek Cypriot Gastronomy in London: An Ethnography» μέσα από την έρευνά του έφερε στο φως και άλλες διαστάσεις, όπως το έργο της Lorna Vassiliades για παράδειγμα, το "Katerina’s Baking", όπου βλέπουμε πως την ώρα του ξεριζωμού της από την Κύπρο, η μητέρα της καλλιτέχνιδος σκέφτηκε να πάρει μαζί της το βιβλίο των συνταγών της.  Στο ίδιο έργο βλέπουμε πως ένα κουζινικό εργαλείο, το μίξερ Kenwood, μπορεί σε μια αυτοεθνογραφία σαν το Katerina’s Baking να «διηγηθεί» ένα ιστορικό γεγονός. Πολλά, πολλά, που μας εντυπωσίασαν βαθιά αυτά τα 5 χρόνια που τρέχαμε την έρευνα».

Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρία QUALIA 

H Κλαίρη από το 2019 που επέστρεψε στη Λάρισα προσπαθεί να αναπτύσσει ερευνητικές και επιμελητικές πρακτικές αντλώντας από το υλικό που μάζεψε όλα τα προηγούμενα χρόνια, εστιάζοντας κυρίως στο θέατρο και την ανθρωπολογία. Η Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρία QUALIA που ίδρυσε με τον Αλέξανδρο Τουλουμτζίδη πληθαίνει και σε μέλη και σε δράσεις, κάποιες από τις οποίες σύντομα θα κατέβουν και στην Αθήνα. Συνεχίζει την επιμέλεια της έκθεσης «Από τον Τροχό στην Τεχνητή Νοημοσύνη: Μια Σύντομη Ιστορία της Καινοτομίας» στο Πάρκο Καινοτομίας JOIST στη Λάρισα, όπου τώρα βρίσκεται στον δεύτερο εκθεσιακό σπόνδυλο Βυζάντιο – Μεσαίωνας – Αναγέννηση μέχρι το τέλος του καλοκαιριού, ενώ παράλληλα σχεδιάζει την τρίτη έκθεση για τις 2 βιομηχανικές επαναστάσεις. «Ετοιμάζεται κάτι πολύ δυνατό εκεί! Και κάνω και τη μεγάλη μου αγάπη, θεατρική αγωγή σε παιδιά Δημοτικού!».

Συντελεστές Greek and Greek Cypriot Gastronomy in London: An Ethnography
Σύλληψη - Επιμέλεια: Κλαίρη Μπακούρα
Συντονισμός – Υλοποίηση έργου: Λουίζα Ντούρου
Φωτογραφίες: Μάρι Ιπλικτσιάδου
Σχεδιασμός Λογοτύπου: Γιάννης Μαρκάτος
Σχεδιασμός Ιστότοπου: Κατερίνα Στασινάκη
Σχεδιασμός e-book: Χρήστος Παπαδημητρίου 
Ερευνητές:
Κώστας Χαραμής
Βασίλειος Γεωργακόπουλος
Αλέξανδρος Τουλουμτζίδης
Serap Karakaya
Νεραντζής Παπαδόπουλος
Ισαβέλλα Βουλγαρέλη
Καλλιτέχνες & ερευνητές/τριες:
Ερμιόνη Ράμμου
Chrysanthi Livadiotis
Alexi Papadopoulos
Αριστέα Ρέλλου
Emily Hadwen
Lorna Vassiliades
Άννα Χαραλαμπίδου και Πέτρος Καρατσαρέας
Bella Riza
Erica Mulkern
Sophie Ambellas
Dominique Sylvia Lauren
James Chaplin Brown

Δείτε το έργο εδώ.