Πόλεις χωρίς αυτοκίνητα

Το «car-free» κίνημα είναι ένα ευρύ, άτυπο, αναδυόµενο δίκτυο ατόµων και οργανώσεων στο οποίο συµµετέχουν ακτιβιστές από πολλούς κλάδους: οικολόγοι, πολεοδόµοι, συγκοινωνιολόγοι, χωροτάκτες, µε την κοινή πεποίθηση ότι τα µηχανοκίνητα οχήµατα υψηλής ταχύτητας (ΙΧ αυτοκίνητα, φορτηγά, τρακτέρ, µοτοσικλέτες κ.λπ.) κυριαρχούν στις περισσότερες σύγχρονες πόλεις βλάπτοντας την ποιότητα ζωής. Στόχος του κινήµατος είναι να δηµιουργήσει ζώνες όπου η χρήση µηχανοκίνητων οχηµάτων θα καταργηθεί µετατρέποντας τους δρόµους σε χώρους πεζών, ποδηλατών ή δηµόσιων µέσα µεταφοράς.

Πριν από τον εικοστό αιώνα, στις πόλεις υπήρχαν στενά δροµάκια όπου αναπτυσσόταν η ανθρώπινη δραστηριότητα. Στις αρχές του εικοστού αιώνα, πολλοί από αυτούς τους οικισµούς προσαρµόστηκαν για να φιλοξενούν το αυτοκίνητο µε φαρδύτερους δρόµους, περισσότερους χώρους στάθµευσης αυτοκινήτων και χαµηλότερη πυκνότητα πληθυσµού· µε κενά µεταξύ των κτιρίων. Η χαµηλότερη πληθυσµιακή πυκνότητα σήµαινε αστική εξάπλωση µε µεγαλύτερες αποστάσεις µεταξύ των κατοικηµένων τόπων.

Το χαµηλό κόστος χρήσης ΙΧ επέφερε κυκλοφοριακή συµφόρηση, αλλά κατέστησε τις παλιότερες µεταφορές µη ελκυστικές ή µη πρακτικές και δηµιούργησε τις προϋποθέσεις για περισσότερη κίνηση και οικιστική εξάπλωση, κατατροπώνοντας τους ανταγωνιστές του: τα πόδια, τα ποδήλατα, τα λεωφορεία και τα τρένα έγιναν αναχρονιστικά για πάνω από 60 χρόνια. Αυτή η διαδικασία οδήγησε σε αλλαγές στην αστική µορφή και στα πρότυπα διαβίωσης που πρόσφεραν ελάχιστες ευκαιρίες σε άτοµα χωρίς αυτοκίνητο.

Ορισμένες κυβερνήσεις έχουν ανταποκριθεί µε πολιτικές και κανονισµούς που έχουν

στόχο την αντιστροφή της εξάρτησης από το αυτοκίνητο αυξάνοντας την αστική πυκνότητα, ενθαρρύνοντας την ανάπτυξη της µεικτής χρήσης των συνοικιών, µειώνοντας τον χώρο για τα ιδιωτικά αυτοκίνητα, υποστηρίζοντας µε ειδικά προγράµµατα το ποδήλατο και τα πατίνια. Σε παγκόσµιο επίπεδο, στον πολεοδοµικό σχεδιασµό εξελίσσεται µια προσπάθεια να αυξηθούν και να βελτιωθούν τα µέσα µαζικής µεταφοράς: ακόµα και πόλεις χωρίς παράδοση walkable city, όπως το Χονγκ Κονγκ, ανέπτυξαν τις τελευταίες δεκαετίες ολοκληρωµένα συστήµατα δηµόσιων συγκοινωνιών.

Οι υποστηρικτές του car-free κινήµατος επικεντρώνονται σε βιώσιµες δηµόσιες µεταφορές (λεωφορεία, τραµ κ.λπ.) καθώς και στον αστικό σχεδιασµό, στη χωροθέτηση ζωνών, στην αστική γεωργία και στις επιλογές τηλεργασίας. Η Νέα Πολεοδοµία, που προέκυψε στις αρχές της δεκαετίας του 1980, περιελάµβανε κάποιες µεταρρυθµίσεις σχετικά µε τη χρήση ΙΧ, αλλά γενικά οι αναπλάσεις που έγιναν µε βάση την αντίληψή του για τον χώρο δεν ήταν ιδιαίτερα επιτυχηµένες.

Στον 21ο αιώνα, επικρατεί ένα περισσότερο πρακτικό πνεύµα: το 2023 ο αριθµός των αυτοκινήτων έφτασε τα 1.446 δισεκατοµµύρια και αυξάνεται στις γοργά αναπτυσσόµενες µη δυτικές χώρες· στην Κίνα, παρότι βεβαίως πολλαπλασιάζονται τα ηλεκτρικά οχήµατα που έχουν µικρότερο περιβαλλοντικό αποτύπωµα, ο αριθµός των οχηµάτων αναµένεται να φτάσει τα 550 εκατοµµύρια µέχρι το 2050. Όµως, πολλά µπορούν να συµβούν ως τότε.

Προς το παρόν, τα μέτρα που έχουν ληφθεί στις ανεπτυγμένες χώρες είναι, grosso modo, τα εξής:

1. Προστίθενται χώροι στάθµευσης αυτοκινήτων στα τέρµατα των δηµοσίων αστικών µεταφορών: το σύστηµα Park and Ride που εφαρµόζεται σε πολλές µεγαλουπόλεις σηµαίνει ότι ο χρήστης της πόλης που διαµένει στα προάστια διανύει µιαν απόσταση µε το ΙΧ και στη συνέχεια παίρνει το µετρό, το τραµ ή ένα ποδήλατο του δήµου.
2. Σε πολλές πόλεις κοινοτικά προγράµµατα παρέχουν ποδήλατα και πατίνια για βραχυπρόθεσµη χρήση. Το πρώτο επιτυχηµένο πρόγραµµα ήταν εκείνο του Άµστερνταµ στη δεκαετία του 1960· ακολούθησε το 2007 το Παρίσι και πολλές αµερικανικές πόλεις που έχουν downtown.
3. Σε µερικές µεγαλουπόλεις επιβλήθηκε τέλος εισόδου στο κέντρο.
4. Θεσπίστηκαν ως επίσηµες εκδηλώσεις οι Ηµέρες Χωρίς Αυτοκίνητο. Στόχος τους είναι η αποµάκρυνση µεγάλου αριθµού αυτοκινήτων από τους δρόµους µιας πόλης ή κάποιας περιοχής-στόχου ή γειτονιάς για όλη ή µέρος της ηµέρας, προκειµένου να δοθεί η ευκαιρία στους ανθρώπους που ζουν και εργάζονται εκεί να εξετάσουν πώς µπορεί να ζήσει η πόλη τους µε λιγότερα αυτοκίνητα. Οι πρώτες εκδηλώσεις οργανώθηκαν στο Ρεϊκιαβίκ (Ισλανδία), το Μπαθ (Βρετανία) και τη Λα Ροσέλ (Γαλλία) το 1995. Η Τζακάρτα της Ινδονησίας και η Μπογκοτά της Κολοµβίας είναι από τις πόλεις που έχει θεσπίσει ηµέρες χωρίς αυτοκίνητο.
5. ∆ιοργανώθηκαν ετήσια συνέδρια όπως το «Towards Car-free Cities» που έχει ήδη πραγµατοποιηθεί στο Πόρτλαντ του Όρεγκον, στην Κωνσταντινούπολη, στην Μπογκοτά, στη Βουδαπέστη, στο Βερολίνο, στην Πράγα, στην Τιµισοάρα και στη Λιόν.

Η τάση είναι προς περισσότερους πεζοδρόµους και λιγότερα αυτοκίνητα

Μερικές μικρές πόλεις μπορούν, όπως είναι φυσικό, να ξεφορτωθούν τα αυτοκίνητα ευκολότερα από  τις µεγαλουπόλεις µε τα διασκορπισµένα προάστια. Το Vauban της Γερµανίας είναι car-free και µάλιστα Stellplatzfrei: «χωρίς θέσεις στάθµευσης». Τα οχήµατα επιτρέπονται στους δρόµους µε ταχύτητα πεζού για παραλαβή και παράδοση εµπορευµάτων αλλά όχι για στάθµευση (οι παραβάσεις δεν λείπουν…) Οι κάτοικοι των περιοχών Stellplatzfrei πρέπει να υπογράφουν ετήσια δήλωση για το αν έχουν αυτοκίνητο ή όχι, κι αν έχουν είναι υποχρεωµένοι να αγοράσουν µια θέση σε έναν από τους πολυώροφους χώρους στάθµευσης στην περιφέρεια, τους οποίους διαχειρίζεται µια δηµοτική επιχείρηση. Το κόστος αυτών των χώρων –20.500 ευρώ σήµερα, συν ένα µηνιαίο τέλος– λειτουργεί ως ισχυρό αντικίνητρο για την ιδιοκτησία αυτοκινήτου. Ίσως όµως να πρόκειται για γερµανικές υπερβολές.

Ωστόσο η τάση είναι προς περισσότερους πεζοδρόµους και λιγότερα αυτοκίνητα: στη Γερµανία και στην Ολλανδία ήδη η χρήση ΙΧ θεωρείται uncool. Cool θεωρείται η αραιή κίνηση στους δρόµους, τα υψηλά ποσοστά πεζοπορίας και ποδηλασίας, η λιγότερη γη για στάθµευση και δρόµους προς όφελος του πρασίνου και του κοινωνικού χώρου. Το σύνθηµα του κινήµατος «Βγείτε από τα αυτοκίνητά σας και αγκαλιάστε τις πόλεις σας» συνδυάζεται από δράσεις για τη συντήρηση και επέκταση των σιδηροδροµικών δικτύων και την αναζωογόνηση των συνοικιών που επλήγησαν από κατασκευές µεγάλων οδικών αρτηριών.

* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην ειδική έκδοση για τα 20 χρόνια Athens Voice «Επιβιώνοντας στον 21ο αιώνα - Οι πολιτικές, οι τάσεις, τα ρεύµατα της εποχής µας», σε επιµέλεια Σώτης Τριανταφύλλου