Ψέματα: Από τα λευκά μέχρι τα μπλε – Γιατί τα επιλέγουμε και ποιες είναι οι συνέπειες

Γιατί οι άνθρωποι λέμε ψέματα; Μια τόσο απλή ερώτηση θα έπρεπε σίγουρα να έχει και μια απλή απάντηση, αλλά δυστυχώς όσον αφορά τα ψέματα τα πράγματα είναι λίγο πιο περίπλοκα. Τα κίνητρα που μας οδηγούν να λέμε ψέματα ποικίλουν. Τα «μπλε ψέματα», για παράδειγμα, είναι μια μορφή ψεύδους που κυριαρχεί στον κόσμο των ενηλίκων και που υποτίθεται ότι ωφελούν τη συλλογικότητα. Δηλαδή εκτός από τα απλά μικρά καθημερινά ψέματα που τυχαίνει να λέμε οι περισσότεροι, υπάρχουν και ψέματα που, παρότι πιστεύεται ότι ειπώθηκαν για καλό σκοπό, κατάφεραν να επηρεάσουν βαθιά τις αποφάσεις και τις εξελίξεις του κόσμου. Ας σταθούμε όμως λίγο σε αυτά και ας αναρωτηθούμε για μια στιγμή τον λόγο που έχουμε την τάση να τα επιλέγουμε. Υπάρχουν άραγε περιπτώσεις που ένα ψέμα μπορεί να θεωρηθεί «αναγκαίο κακό» όταν πρόκειται για την προστασία του κοινού καλού, ή το ψέμα είναι σε όλες τις περιπτώσεις απλά κακό;

Τα είδη των ψεμάτων

Οι λόγοι που μας ωθούν να πούμε ψέματα διαφέρουν ανάλογα με την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε και γι' αυτό δεν περιορίζονται σε μία μόνο κατηγορία. Υπάρχουν διάφοροι τύποι ή «χρώματα» ψεμάτων, καθένα με τη δική του σκοπιμότητα και ηθική διάσταση.

Λευκά ψέματα

Τα «λευκά ψέματα» συνήθως τα χρησιμοποιούμε σε περιπτώσεις κοινωνικής ευγενείας, δηλαδή εκεί που «πρέπει» να είμαστε ευγενικοί,  π.χ. σε ανθρώπους που δεν γνωρίζουμε καλά, και τις περισσότερες φορές αυτές οι μικρές δηλώσεις γίνονται για να αποφευχθεί είτε η αμηχανία, είτε για να μην φέρουμε σε δύσκολη θέση τον άνθρωπο απέναντί μας. Τέτοια ψεματάκια τυχαίνει να λέμε συχνά σε χώρους όπως το γραφείο, το γυμναστήριο, όταν πετυχαίνουμε κάποιον γνωστό μας στον δρόμο, ή ακόμα και στο άλλο μας μισό. Αρχικά, ο λόγος που τα επιλέγουμε μπορεί να είναι αθώος και να έχει καλές προθέσεις. Ωστόσο, πρέπει να προσέξουμε τη συχνότητά τους, καθώς ένα μικρό ψέμα μπορεί γρήγορα να οδηγήσει σε μια σωρεία ψεμάτων. Ένα τέτοιο παράδειγμα μπορεί να είναι ένα  ψέμα που θα πούμε στον/στην σύντροφό μας για το φαγητό που μας ετοίμασε και είναι πολύ νόστιμο… ακόμα και αν δεν είναι, μόνο και μόνο για να μην τον/την πληγώσουμε – και είναι κάτι που μπορεί να συμβεί! Όπως, επίσης, όταν ένας γνωστός μάς ρωτήσει πώς είμαστε αυτό το διάστημα κι ένα απλό «καλά» βγαίνει αυθόρμητα, ενώ στην πραγματικότητα μπορεί να περνάμε την πιο δύσκολη φάση της ζωής μας.

Μαύρα ψέματα

Τα «μαύρα» ψέματα προωθούν κυρίως προσωπικά συμφέροντα και λέγονται με κακόβουλο σκοπό, συνήθως για να παραπλανήσουν ή ακόμα και να βλάψουν κάποιον. Τα ψέματα αυτά θεωρούνται ηθικά κατακριτέα και μπορεί να φέρουν τη ρήξη σε προσωπικές και επαγγελματικές σχέσεις, με σοβαρές συνέπειες. Ένα τέτοιο παράδειγμα μπορεί να βρεθεί στο επαγγελματικό περιβάλλον, όταν κάποιος ψευδώς δηλώνει ότι έχει ολοκληρώσει μια εργασία, ενώ στην πραγματικότητα δεν έχει προχωρήσει καθόλου. Συχνά αυτό γίνεται με σκοπό να κερδίσει την εύνοια του εργοδότη, αλλά τελικά μπορεί να υπονομεύσει την εμπιστοσύνη και τη συνεργασία, ειδικά αν η αλήθεια αποκαλυφθεί – και η αλήθεια πάντα αποκαλύπτεται. Αντίστοιχα, η προδοσία σε μια προσωπική σχέση μπορεί να εκδηλωθεί μέσω της απόκρυψης μιας εξωσυζυγικής σχέσης. Τα ψέματα που λέγονται για να καλυφθεί αυτή η αλήθεια μπορεί να προκαλέσουν τεράστια συναισθηματική ζημιά και στο τέλος να οδηγήσουν στην καταστροφή της σχέσης.

Μπλε ψέματα

Τα «μπλε» ψέματα από την άλλη είναι μια τελείως άλλη κατηγορία. Τα ψεύδη αυτά θεωρητικά λέγονται χωρίς να υπάρχει κακή πρόθεση ή κάποιος στόχος παραπλάνησης. Επιλέγονται για το καλό της ομάδας, είτε πρόκειται για μια οικογένεια, μια κοινότητα, ή ακόμα και ένα έθνος, και ο λόγος που μπορεί να θεωρηθούν αποδεκτά είναι επειδή εξυπηρετούν έναν ανώτερο σκοπό.

Ο όρος «μπλε ψέματα» προέρχεται από περιπτώσεις στις οποίες αστυνομικοί έκαναν ψευδείς δηλώσεις για περιστατικά, προκειμένου να προστατεύσουν την εικόνα της Αστυνομίας. Αυτού του είδους τα ψέματα μπορεί να εμφανίζονται σε πολλές εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής: στην πολιτική, τις επιχειρήσεις, ακόμα και στους αθλητικούς χώρους. Ένα κλασικό παράδειγμα είναι όταν οι πολιτικοί δίνουν υποσχέσεις που δεν μπορούν να εκπληρώσουν λέγοντας φράσεις όπως «μεγαλύτερη ανάπτυξη» ή «μείωση της ανεργίας», με σκοπό να καθησυχάσουν την κοινή γνώμη και να κερδίσουν χρόνο πριν τα προβλήματα γίνουν αδύνατο να αγνοηθούν. Η αλήθεια, όμως, τελικά αποκαλύπτεται και η κοινωνία πληρώνει το τίμημα της παραπληροφόρησης.

Από πού προέρχεται όμως αυτό το ηθικό περιθώριο; Η φύση τους δημιουργεί ηθικά διλήμματα, καθώς η διαστρέβλωση της αλήθειας ακόμη και για ένα συλλογικό όφελος μπορεί να έχει συνέπειες τόσο για την ομάδα, όσο και για την ίδια την κοινωνία.

Στις μέρες μας τα «μπλε» ψέματα έχουν πάρει κυρίως τη μορφή πολιτικής προπαγάνδας, ψευδών ειδήσεων, τα γνωστά σε όλους μας fake news, και κοινωνικής πόλωσης, οδηγώντας την κοινωνία σε έναν ευρύτερο αναστοχασμό σχετικά με τη σημασία της αλήθειας και την ανθρώπινη επικοινωνία. Στην Ελλάδα των τελευταίων χρόνων, έχουμε δει αρκετά παραδείγματα που κόστισαν σε ό,τι αφορά τη δημόσια εμπιστοσύνη των πολιτών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η διαχείριση της πανδημίας του Covid-19, όπου οι αρχικές δηλώσεις για την ετοιμότητα του συστήματος υγείας και την επάρκεια νοσοκομειακών κλινών κατέρρευσαν μπροστά στην πραγματικότητα των γεμάτων νοσοκομείων, προκαλώντας αίσθημα απογοήτευσης και έλλειψης εμπιστοσύνης προς τις αρχές.

Επιπλέον, τα «μπλε» ψέματα εμφανίστηκαν και κατά τη διάρκεια της διαχείρισης της ελληνικής οικονομικής κρίσης. Οι πολιτικοί υποσχέθηκαν την αποφυγή σκληρών μέτρων και την οικονομική ανάκαμψη, ενώ η πραγματικότητα ήταν εντελώς διαφορετική. Οι πολίτες είδαν τα εισοδήματά τους να συρρικνώνονται, τις θέσεις εργασίας να χάνονται και τη χώρα να παραμένει εγκλωβισμένη σε έναν φαύλο κύκλο χρεών, παρ' όλες τις υποσχέσεις για ανάπτυξη και ευημερία.

Ένα ακόμη παράδειγμα είναι η διαχείριση του μεταναστευτικού ζητήματος στην Ελλάδα, όπου η αρχική εικόνα των πολιτικών και των αρμόδιων φορέων παρουσίαζε τη χώρα ως ικανή να διαχειριστεί την αυξανόμενη ροή προσφύγων, προσφέροντας βοήθεια και φιλοξενία. Στην πραγματικότητα, οι συνθήκες στα κέντρα φιλοξενίας δεν ήταν καθόλου καλές, και πόροι ήταν περιορισμένοι… Τα «μπλε» ψέματα που ειπώθηκαν για να προστατευτεί η δημόσια εικόνα του κράτους, τελικά οδήγησαν σε έντονη κοινωνική απογοήτευση και η έλλειψη εμπιστοσύνης να, που ξαναεμφανίστηκε.

Ψυχολόγοι υποστηρίζουν πως τα «μπλε» ψέματα μπορούν να ενισχύσουν τους δεσμούς πίστης στα μέλη μιας ομάδας ή κοινότητας και ίσως μπορούν μέχρι και να διαμορφώσουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Παρ’ όλα αυτά όταν χρησιμοποιούνται στο όνομα ενός ανώτερου σκοπού, τα αποτελέσματα μπορεί να έχουν και καταστροφικές επιπτώσεις, σε ένα περιβάλλον που η αλήθεια χάνει την αξία της.

Στο τέλος, ας αναρωτηθούμε: εκτός από το προφανές, το ψέμα τελικά παραμένει ψέμα σε όλες του τις μορφές, ή υπάρχουν περιπτώσεις όπου δικαιολογείται τελικά για το «καλό» του συνόλου;