Νέες νόρμες σώματος: Τα γυναικεία γερακίσια νύχια & το ταμπού της αφής

Η Ελλάδα υπεραμύνεται της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας και αυτονομίας της αλλά παραμένει άπληστος εισαγωγέας ευρω-αμερικανικής πολιτισμικής παραγωγής, από βιβλία, περιοδικά, ταινίες, μουσική, τεχνολογία έως ιδέες, λέξεις και μόδα.

Το νέο πολιτισμικό νόμισμα η αισθητική χειρουργική, για παράδειγμα, απηχεί τον πρόσφατο πολλαπλασιασμό περιοδικών μόδας —ξένα περιοδικά σε ελληνική έκδοση— και ξένων επιχειρήσεων καλλυντικών και (ιατρικής) αισθητικής που μαζί με την τηλεόραση προωθούν νέες νόρμες σώματος και ομορφιάς.

Αυτές οι μορφές παγκοσμιοποιημένης αισθητικής αποικιοποίησης και εμπορευματοποίησης εξηγούν ίσως το γεγονός ότι πρόσφατα ένα 80% των Ελληνίδων έχουν γίνει τεχνητά ξανθές. Με το ντεκαπάζ των μαλλιών, την ανορεξία και την αισθητική χειρουργική αποδημούν από την εθνική εικονογραφία της ελληνικότητας και της θηλυκότητας. Η κοσμητική αλλαγή λειτουργεί με φόντο την εθνότητα και εξευρωπαΐζει την ταυτότητα. Αυτές οι αλλαγές αποδίδουν έμμεσα στο σώμα ορατά αλλά επιδιορθώσιμα «ελαττώματα», εθνοτικούς δείκτες, που (μετα)τρέπουν τις Ελληνίδες σε ευρωπαϊκά και αμερικανικά είδωλα.

Σε αυτό το πλαίσιο του μιμητικού εκσυγχρονισμού δεν εκπλήσσει η ταχεία διάδοση της προσθετικής νυχιών σήμερα. Η νέα αυτή «υψηλή τέχνη» που βαπτίστηκε ονυχοπλαστική, αντικαθιστά τα νύχια μας με τεχνητά, υποσχόμενη να εκμοντερνίσει την πάλαι ποτέ τεχνική του μανικιούρ, που καλλώπιζε απλώς τα δικά μας νύχια. Εμπνευσμένη λες από την υπερβολή του Μπαρόκ, χαρίζει στα γυναικεία χέρια τεράστια, γερακίσια νύχια που προκαλούν, αν όχι ανατριχίλα, κάποιες απορίες. Πώς αυτά τα χέρια αγγίζουν πράγματα και πρόσωπα;; Μήπως επανήλθε το ταμπού της αφής ή δεν απαλλαχτήκαμε ποτέ από αυτό;

Με τα πόδια δε να συμπάσχουν υιοθετώντας το μοδάτο 10ποντο τακούνι που υπερυψώνει το πέλμα ώστε να εφ-άπτονται με το έδαφος μόνο τα ακροδάχτυλά του, αναρωτιέται κανείς τι συμβαίνει στο σώμα μας; Οι αισθήσεις βέβαια δομούνται και αναδομούνται σύμφωνα με τις μεταβαλλόμενες ιστορικές καταστάσεις. Πώς όλα όμως καταλήγουν λίγο ως πολύ στο «Μην αγγίζετε!»;

Βέβαια την απαγόρευση της (επ)αφής βιώσαμε στο πρόσφατο παρόν. Ο μικροσκοπικός κοροναϊός εισέβαλε αόρατα στο σώμα μας, ατομικό και συλλογικό, απειλώντας την ζωή τους. Καθότι αόρατος, άρα πανταχού παρόν, οδήγησε στην επαναφορά της γονεϊκής απαγόρευσης «μην τ’αγγίζεις!» και την οποία σαν τα άτακτα παιδιά την αποδεχτήκαμε ως σωτήρια πρόληψη του κακού.

Την απαγόρευση της αφής, ή καλύτερα της γνώσης που προκύπτει «δια της αφής», έχει προκηρύξει άλλωστε και η θρησκεία μας: «Από το δένδρον όμως της γνώσεως του καλού και κακού δεν πρέπει ποτέ να φάγετε από αυτό….” (Γεν. 2,17).

Αν το αγγίξετε πεθαίνετε
Το μικρόβιο κοροναϊός και τα μέτρα αντιμετώπισής του συνεπώς δεν μπορούν να ενοχοποιηθούν ως κύριος αίτιος για το ταμπού της αφής στη σύγχρονη ζωή μας. Η εν λόγω πανδημία επανέλαβε απλώς την αρχαία απαγόρευση «δεν πρέπει να αγγίξεις άλλως θα πεθάνεις!».

Το ταμπού της αφής έχει μια μακρά ιστορία με συνέπειες στο παρόν
Αρχής γενομένης από την διάκριση που έκανε ο Πλάτωνας ανάμεσα σε αισθήσεις-συναισθήματα και λογική, ο Αριστοτέλης συνέδεσε την αφή με το συναίσθημα ενώ την όραση με τη γνώση. Κατ’ επέκταση η όραση αναβαθμίστηκε στις θεωρητικές επιστήμες ενώ η αφή υποβαθμίστηκε στις πρακτικές—η πρώτη αφορά το νου, η δεύτερη την λειτουργία των χεριών. Αυτό παραμένει το κυρίαρχο μοντέλο στην ελληνική παιδεία, η οποία επιμένει να αγνοεί τον αντίλογο που ήρθε από την αρχαία τραγωδία αλλά και την Διοτίμα με την απάντησή της στον Σωκράτη: «Κάθε δράση που γίνεται αιτία να αναδυθεί κάτι από την ανυπαρξία στην ύπαρξη είναι ποίησις, και συνεπώς όλα τα τεχνουργήματα είναι ποιήσεις, και οι δημιουργοί τους είναι όλοι ποιηταί… όμως…. δεν αποκαλούνται όλοι ποιηταί…»
(Πλάτων, Συμπόσιον, 205 b-c).

Στην ελληνική κουλτούρα, η ποίηση (εκ του ποιέω-ποιώ) είναι υλική κατασκευή συνάμα και φαντασία. Και αυτό συνεργεί με τις πρακτικές και τις εμπειρίες των γυναικών, νέες και παλιές. Παράδειγμα το κέντημα ή το μαγείρεμα, που απαιτούν τη συνέργεια αφής, όσφρησης ακοής και όρασης όσο και «γεύσης» δηλαδή γούστου, αισθητικής. Και αν μάλιστα επιτελεστούν χωρίς συναίσθημα κινδυνεύουν να είναι «άνοστα».
(Seremetakis, The Senses Still, 1996).

Η ρίζα των λέξεων αισθήσεις, (συν)αισθήματα και αισθητική είναι κοινή—είναι το ρήμα αισθάνομαι, δηλαδή νιώθω, καταλαβαίνω, μαθαίνω και έχω μια ακριβή αίσθηση του καλού και του κακού, δηλαδή κρίνω ορθά.

Το αυτονόητο σώμα
Ο διαχωρισμός και η ιεράρχηση των αισθήσεων με αποτέλεσμα την υποτίμηση της αφής οδήγησε και οδηγεί αναμφίβολα στην εξουδετέρωσή της, πράγμα που σηματοδοτούν και οι σύγχρονες πρακτικές του σώματος.

Μα για να μιλήσουμε για τις πρακτικές του σώματος πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε τι έχει συμβεί στο σώμα, γιατί το σώμα δεν είναι αυτό που ήταν, μια περίκλειστη οντότητα με όρια καθορισμένα και «χειρονομίες» πολιτισμικά ιδιαίτερες και πολυσήμαντες.

Η προσθετική τάση στο μεταμοντέρνο σώμα προοιωνίστηκε από το τατουάζ—το διαδεδομένο επιδερμικό μαρκάρισμα με σύμβολα «εκ των έξω» που παραμένουν σταθερά. Αυτή η κατασκευασμένη ομοιογένεια των σωμάτων, η δημιουργία της μάζας, συμπίπτει με μια γενικότερη τάση της κοινωνίας μας προς το αυτονόητο σώμα. Το σώμα δηλαδή που δεν αντιπροσωπεύει τίποτα πέρα από τον εαυτό του, που δεν διαθέτει πλέον μια συνεχή συντονισμένη αναπαραστατική ικανότητα. Είναι το κυριολεκτικό σώμα που σηματοδοτεί μόνο με τις φυσικές, τις ακούσιες χειρονομίες του: τρώω, κοιμάμαι, αφοδεύω, κάνω σεξ—με χαρακτηριστικό παράδειγμα τα τηλεοπτικά ριάλιτι τύπου Big Brother.
(Seremetakis, Sensing the Everyday, 2019)

Προφανώς βιώνουμε μεταλλάξεις του σώματος και των αισθήσεων. Κι ως εκ τούτου δεν μπορούμε να κατανοούμε τις νέες πρακτικές του σώματος πέρα και έξω από το αισθησιακό σώμα. Η σεξουαλική (επ)αφή για παράδειγμα δεν μπορεί να συζητιέται στο πλαίσιο της πρόληψης μεταδιδόμενων ασθενειών από κοινωνιολόγους-ψυχολόγους χωρίς πρώτα να κατανοηθεί η μετάλλαξη του σώματος. Για ποια σεξουαλικότητα να μιλήσουμε όταν όλα τα σύνορα είναι ανοικτά και ρέουν;

Μια ανθρωπολογία του σώματος απαιτείται πρώτα για να μιλήσουμε για τις καθημερινές πρακτικές του σώματος—που μόνο α-σήμαντες «χειρονομίες» δεν είναι.

Κι αυτό το θέμα αφορά ιδιαίτερα κουλτούρες νεοαποικιακές όπως η Ελλάδα που χορεύει στο ρυθμό ενός ευτυχούς φορμαλισμού και η επίσημη παιδεία της παραμένει εγκλωβισμένη στο Πλατωνικό-Αριστοτελικό δίπολο νους/σώμα με αποτέλεσμα το μεταλλασσόμενο αισθησιακό σώμα μας να παραμένει θεωρητικά και μεθοδολογικά ανεξέταστο.

* Η Κωνσταντίνα Νάντια Σερεμετάκη (C. Nadia Seremetakis) είναι ανθρωπολόγος και συγγραφέας. Διετέλεσε καθηγήτρια πολιτισμικής ανθρωπολογίας στο Παν/μιο Πελοποννήσου, ενωρίτερα στης Νέας Υόρκης όπου έζησε δύο δεκαετίες, και το 2023-24 είναι προσκεκλημένη επισκέπτρια καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο του Βελγίου KU Leuven. Είναι συγγραφέας επτά βιβλίων στην αγγλική και ελληνική και άρθρα και βιβλία της έχουν μεταφραστεί σε άλλες γλώσσες. seremetakis.com