Άντρες: Η ζωή μετά τα 60

Καθώς τον περασμένο Νοέμβριο έγινα κι εγώ εξήντα χρονών —ένα ορόσημο, ό,τι κι αν πεις—, ρώτησα πέντε παλιούς, καλούς, αγαπημένους, και βέβαια ομοιοπαθείς, φίλους να μου πουν τι σημαίνει για τους ίδιους αυτή η ηλικία: τι έμαθαν περνώντας το κατώφλι της έβδομης δεκαετίας, αν τέλος πάντων υπάρχει κάτι για να μάθει κανείς. Τους ευχαριστώ για τον χρόνο τους μέσα από την καρδιά μου.

* * *

Τάκης Δρεπανιώτης (67, μεταφραστής)

— Πώς νιώθεις σε σχέση με την ηλικία σου; Μεγάλος, μικρός, καμία διαφορά; Τι;
Τ.Δ.: Δεν ξέρω ποιο είναι το «κανονικό» για την ηλικία μου. Η σκιά μου είναι ίδια όπως πριν από 40 χρόνια, δεν έχει γείρει ακόμα.

— Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες αλλαγές που παρατήρησες στον εαυτό σου περνώντας τα 60;
Τ.Δ.: Εξηντάρισα με Συριζανέλ, οπότε δύσκολο να ξεχωρίσεις τα εξωτερικά από τα ενδότερα. Πάντως νομίζω πως είναι αλήθεια ότι κάπου εκεί συνειδητοποιείς ότι δεν υπάρχουν πια περιθώρια για μακροχρόνια σχέδια και προσαρμόζεσαι και καταλαγιάζεις.

— Πέρασες κρίση μέσης ηλικίας; Και, αν ναι, πώς ήταν; Και πια πάει; Ή παραμένει; Ή χειροτερεύει;
Τ.Δ.: Δεν ξέρω τι σημαίνει «κρίση μέσης ηλικίας». Πέρασα επαγγελματικές κρίσεις, οικονομικές κρίσεις, οικογενειακές κρίσεις, δηλαδή πράγματα απτά, στενόχωρα και, τελικά, περαστικά.

— Υπάρχει κάποιο ενδιαφέρον στοιχείο στο να μεγαλώνεις; Κι αν ναι, ποιο;
Τ.Δ.: Ότι είσαι ακόμα εδώ.

— Είσαι ευχαριστημένος με τις επιλογές που έχεις κάνει στη ζωή σου;
Τ.Δ.: Ο άνθρωπος δεν μπορεί να μην είναι ευχαριστημένος με τις επιλογές του. Κανείς δεν ξέρει πού θα τον είχαν οδηγήσει άλλες επιλογές.

— Αισθάνεσαι κουρασμένος; Αισθάνεσαι πως είσαι ακόμη στην αρχή;
Τ.Δ.: Στην αρχή σίγουρα όχι. Κούραση μόνο όταν βλέπεις να επαναλαμβάνονται πράγματα που ξέρεις από πείρα πια ότι δεν οδηγούν πουθενά.

— Πώς νιώθεις με το σώμα σου;
Τ.Δ.: Σταθερά εδώ και πολλά χρόνια.

— Πώς είναι η υγεία σου; Κάνεις συχνά εξετάσεις;
Τ.Δ.: Η υγεία μου είναι καλή, κάνω τις εξετάσεις που μου λένε οι γιατροί μου, θα έπρεπε να αθλούμαι περισσότερο αλλά δεν.

— Δουλεύεις περισσότερο ή λιγότερο;
Τ.Δ.: Λιγότερο. Πολύ λιγότερο.

— Τι θέλεις να κάνεις στη ζωή σου από εδώ και πέρα, περισσότερο από καθετί άλλο;
Τ.Δ.: Δεν το έχω βρει ακόμη. Υπάρχουν διάφορες εκκρεμότητες αυτή την εποχή.

— Έμαθες κάτι πραγματικά ενδιαφέρον όλα αυτά τα χρόνια; Υπάρχει κάποιο επιμύθιο που συνοδεύει τη ζωή;
Τ.Δ.: Έμαθα πολλά, περισσότερα χρήσιμα και λιγότερα άχρηστα. Επειδή για τη ζωή θα έχουν ειπωθεί τα πάντα, ας πω κάτι μάλλον πρωτότυπο αλλά ακριβές: η ζωή είναι μια παρατεταμένη, περίπλοκη και ισχυρά τυχαία χημική αλληλουχία, με απρόβλεπτη αρχή, απρόβλεπτο τέλος και απρόβλεπτα ενδιάμεσα βήματα.

— Πόσο άλλαξε η κοινωνική σου ζωή μετά τα 60;
Τ.Δ.: Ποια κοινωνική ζωή;

— Ξεκίνησες κάποιο καινούργιο χόμπι μεγάλος;
Τ.Δ.: Όχι. Προσπαθώ ακόμη να απαλλαγώ από τα χόμπι προηγούμενων δεκαετιών.

— Σε εμπόδισε η ηλικία σου να κάνεις κάτι, οτιδήποτε;
Τ.Δ.: Φυσικά. Πώς να κάνεις πλονζόν στο Γ της εστίας σου, πια;

— Σκέφτεσαι σήμερα με ντροπή κάποια πράγματα που έκανες ή σκεφτόσουν παλιά;
Τ.Δ.: Λίγα. Ευτυχώς, ήταν πολύ λίγα.

— Τι σε ενέπνεε παλιά; Και τι σε εμπνέει περισσότερο σήμερα;
Τ.Δ.: Μικρός ήθελα να αλλάξω τον κόσμο και να χτίσω πράγματα. Κατάφερα κάποια, ελάχιστα, μολονότι δεν ήταν ακόμα η ώρα τους. Σήμερα αποφεύγω να πιέζω για να επιβάλω τις απόψεις μου. Κε σερά, σερά. (Ήταν τοπ χιτ την εβδομάδα που γεννήθηκα, βλέπεις).

— Αλλάζει ο κόσμος; Δεν μιλώ για την τεχνολογία.
Τ.Δ.: Αλλάζει, ραγδαία. Οχτώ δισεκατομμύρια άνθρωποι, σε σχεδόν άμεση επικοινωνία… Πώς να μην αλλάξει;

— Φλερτ, σεξ, αγάπη, σχέσεις… Καλύτερα, χειρότερα, ίδια με παλιά;
Τ.Δ.: Ίδια και παντοτινά.

— Σκέφτεσαι τον θάνατο;
Τ.Δ.: Πώς να το αποφύγεις όταν βρίσκεται πια συνεχώς γύρω σου;

— Πώς ορίζεις την ευτυχία;
Τ.Δ.: Η ευτυχία είναι ένα άθροισμα από μικρές τυχαίες πινελιές στον καμβά της ζωής σου που δεν θα ήθελες ποτέ να χαθούν.

* * *

Ξενοφών Μπρουντζάκης (64, συγγραφέας)

— Πώς νιώθεις σε σχέση με την ηλικία σου; Μεγάλος, μικρός, καμία διαφορά; Τι;
Ξ.Μ.: Αρνούμαι να πιστέψω την ηλικία μου παρότι καθημερινά όλα μού τη θυμίζουν ψυχρά κι ανελέητα. Νιώθω παραδομένος στην ηλικία μου με μικρές παιγνιώδεις αποδράσεις της μνήμης μου.

— Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες αλλαγές που παρατήρησες στον εαυτό σου περνώντας τα 60;
Ξ.Μ.: Έχασα την αίσθηση του μέλλοντος. Ξαφνικά ο χρόνος έγινε ασφυκτικός σα να με έκλεισαν σε ένα δωμάτιο με περιορισμένο οξυγόνο. Το χειρότερο δε, αν με πιστεύεις, ήταν όταν άκουγα στις ειδήσεις για παράδειγμα ότι «η νέα γραμμή του Μετρό αναμένεται να ολοκληρωθεί την επόμενη δεκαετία» ή «το νέο γήπεδο του Παναθηναϊκού…» Αμέσως άρχιζα να μετρώ, να υπολογίζω. Είχα χάσει για πάντα την υπέροχη αίσθηση της νεανικής αιωνιότητας.

— Πέρασες κρίση μέσης ηλικίας; Και, αν ναι, πώς ήταν; Και πια πάει; Ή παραμένει; Ή χειροτερεύει;
Ξ.Μ.: Αν πέρασα, λέει; Ανδρική κλιμακτήριο κανονική και παρατεταμένη. Οι χειρότερες στιγμές ήταν οι κρίσεις πανικού. Πεταγόμουν πάνω στον ύπνο μου μέσα στα μαύρα σκοτάδια και με τις παντόφλες έπαιρνα την Κηφισίας. Θα έλεγα ότι τελικά τα κατάφερα κάπως και είμαι σταθερά αισιόδοξα απαισιόδοξος.

— Υπάρχει κάποιο ενδιαφέρον στοιχείο στο να μεγαλώνεις; Κι αν ναι, ποιο;
Ξ.Μ.: Α ναι, έχει και παρηγορητικές χάρες η μεγάλη ηλικία. Η βασικότερη είναι (όταν ισχύει φυσικά) η ωριμότητα, πράγμα που σημαίνει ότι ξαναζείς τη ζωή μέσα από μιαν εντελώς διαφορετική οπτική. Με αυτό το σκεπτικό, δεν θέλω να φαντάζομαι τον εαυτό μου εικοσιπενταετή. Όπως με απελπίζει το θέαμα ενός ηλικιωμένου που νεάζει.

— Είσαι ευχαριστημένος με τις επιλογές που έχεις κάνει στη ζωή σου;
Ξ.Μ.: Πάντα μπορείς να σκέφτεσαι ότι θα κατάφερνες κάτι καλύτερο. Όμως ποτέ δεν ξέρεις πού θα σε έβγαζε το «καλύτερο». Εγώ στη ζωή μου ήξερα πολύ καλά τι δεν ήθελα. Αυτό ήταν μια συνειδητή επιλογή. Τα υπόλοιπα τα ανακάλυψα ψάχνοντας, μοχθώντας, και λίγο στην τύχη. Είχα έτσι αποκτήσει μια περίεργη ισορροπία με τον εαυτό μου, υπό την έννοια ότι θεωρούσα πλήρες αυτό που πίστευα εγώ για τη ζωή μου και όχι οι άλλοι.

— Αισθάνεσαι κουρασμένος; Αισθάνεσαι πως είσαι ακόμη στην αρχή;
Ξ.Μ.: Κουρασμένος θα μπορούσα να πω και πολύ μάλιστα, καθώς δεν ανέχομαι πλέον καμιά μορφή «μαλακίας». Αυτό είναι πιθανόν που λένε ότι «γέρασες και παραξένεψες»! Όσον αφορά τις δραστηριότητες μου και την εργασία μου, είμαι γεμάτος ζωντάνια.

— Πώς νιώθεις με το σώμα σου;
Ξ.Μ.: Θυμάμαι ένα περιστατικό πολύ παλιά στην πλατεία Εξαρχείων: Ήταν ένας τύπος με στραπατσαρισμένο πρόσωπο που χώλαινε όταν περπατούσε και γενικά η εικόνα του προκαλούσε ένα δυσάρεστο αίσθημα. Αυτός λοιπόν κατά καιρούς σταματούσε τα κορίτσια που περνούσαν και τους έδειχνε μια φωτογραφία του. «Έτσι ήμουν πριν το ατύχημα», έλεγε. Τον συμπαθούσα τρομερά αυτόν τον τύπο. Μετά το ατύχημα των 60, παρότι καλοδιατηρημένος, νιώθω κάπως έτσι: να κυκλοφορώ με παλιές φωτογραφίες και να τις δείχνω δεξιά-αριστερά λέγοντας: «Έτσι ήμουν πριν τα 60!»

— Πώς είναι η υγεία σου; Κάνεις συχνά εξετάσεις;
Ξ.Μ.: Δεν έχει παρουσιαστεί κάτι σοβαρό. Ωστόσο, μετά τα 60 ακριβώς, μια το διάφραγμα, μια τα μάτια, μια τα κοιλιακά και το πόδι που κατατσάκισα, γνώρισα τα χειρουργεία και το ζόρι της νοσηλείας, όπως και την καθημερινή φαρμακοληψία. Σημειωτέον, πριν τα 60 τρελαινόμουν στην προοπτική τού πώς θα καταφέρω να βάλω κολλύριο στα μάτια μου αν χρειαστεί.

— Δουλεύεις περισσότερο ή λιγότερο;
Ξ.Μ.: Σαφώς περισσότερο και θα πρόσθετα επίσης και αποδοτικότερα.

— Τι θέλεις να κάνεις στη ζωή σου από εδώ και πέρα, περισσότερο από καθετί άλλο;
Ξ.Μ.: Να γράφω και να διαβάζω. Το δε δεύτερο με συγκλονίζει. Μου δημιουργεί ένα μοναδικό αίσθημα ευτυχίας και πληρότητας. Αυτό είναι τύχη πραγματική!

— Έμαθες κάτι πραγματικά ενδιαφέρον όλα αυτά τα χρόνια; Υπάρχει κάποιο επιμύθιο που συνοδεύει τη ζωή;
Ξ.Μ.: Θαρρώ πως, μένοντας ίδιος, άλλαξα πολλές φορές, πράγμα που σημαίνει ότι «κάτι έπαιρνε το αυτί μου» με τα χρόνια. Έτσι και το επιμύθιο για την ζωή δεν θα μπορούσε παρά να είναι διαφορετικό κάθε φορά. Αν όμως διάλεγα ένα, θα ήταν ότι «η εμπειρία δεν διδάσκεται».

— Πόσο άλλαξε η κοινωνική σου ζωή μετά τα 60;
Ξ.Μ.: Τελείως, θα έλεγα. Έχω ελάχιστες κοινωνικές σχέσεις πλέον.

— Ξεκίνησες κάποιο καινούργιο χόμπι μεγάλος;
Ξ.Μ.: Ούτε μικρός ούτε μεγάλος είχα αυτό που λένε χόμπι. Χόμπι για μένα είναι η ζωή.

— Σε εμπόδισε η ηλικία σου να κάνεις κάτι, οτιδήποτε;
Ξ.Μ.: Για να είμαι ειλικρινής, όχι, καθώς δεν είμαι ούτε ταξιδιωτικός τύπος που μπαίνει σε καράβια και αεροπλάνα ή παίρνει τα βουνά. Είμαι της πόλης, του στεκιού, και μου αρέσει το σπίτι. Δεν γουστάρω τις περιπέτειες και τις αλλαγές. Όμως, επειδή είμαι και παλιοχαρακτήρας, τώρα που όλα είναι πιο δύσκολα, λέω: «Να, αν δεν είχα σπάσει το πόδι μου, θα πήγαινα μια βόλτα στο Παρίσι». Μπούρδες. Πουθενά δεν θα πήγαινα. Το πολύ μέχρι το Σύνταγμα.

— Σκέφτεσαι σήμερα με ντροπή κάποια πράγματα που έκανες ή σκεφτόσουν παλιά;
Ξ.Μ.: Όχι, γιατί δεν έκανα κάτι σοβαρά επιλήψιμο, υποθέτω κυρίως γιατί δεν ήμουν φιλόδοξος και διεκδικητικός. Γούσταρα να ζω χωρίς τις σκοτούρες των στόχων και των επιτευγμάτων.

— Τι σε ενέπνεε παλιά; Και τι σε εμπνέει περισσότερο σήμερα;
Ξ.Μ.: Παλιά με ενέπνεαν οι γυναίκες πολύ και συνεχίζουν να με εμπνέουν. Τις αγαπώ τις γυναίκες ξεχωριστά και κατά τη γνώμη μου θεωρώ πως είναι οι πιο αδικημένες από τις κοινωνικές ομάδες. Αυτό όμως είναι άλλο θέμα. Το θέαμα μιας ωραίας ή επιθυμητής γυναίκας μού έπαιρνε τα μυαλά, ξεκλείδωνε τον κόσμο.

— Αλλάζει ο κόσμος; Δεν μιλώ για την τεχνολογία.
Ξ.Μ.: Αν ήταν να άλλαζε, θα είχε αλλάξει. Ο άνθρωπος παραμένει θνητός και γι’ αυτό απαρηγόρητος.

— Φλερτ, σεξ, αγάπη, σχέσεις… Καλύτερα, χειρότερα, ίδια με παλιά;
Ξ.Μ.: Αρκεί να υπάρχει καλή πρόθεση!

— Σκέφτεσαι τον θάνατο;
Ξ.Μ.: Κάθε μέρα, το ίδιο οδυνηρά. Αν είσαι ερωτευμένος με τη ζωή, το πρώτο πράγμα είναι να σκέφτεσαι αυτό που σ’ τη στερεί. Ωστόσο, όσο κι αν φαίνεται παράδοξο, ζώντας τα τελευταία χρόνια με τον Μπρούνο, το σκυλάκι μου, όλη μέρα, αυτό που με παρηγορεί αφάνταστα είναι ότι δεν νιώθει αυτή την αγωνία, πιθανά για αυτό είναι και αθώος. Αυτό το σοβαρό ενδεχόμενο με παρηγορεί κάπως και μου γλυκαίνει την καθημερινότητα. Μπορεί και να του δώσω 1.362 φιλάκια από τη χαρά μου! Αυτή η μη γνώση είναι που του χαρίζει τη δυνατότητα της ευτυχίας.

— Πώς ορίζεις την ευτυχία;
Ξ.Μ.: Αντίθετα με τον Μπρούνο αλλά και με αφορμή αυτόν, υποθέτω πως ίσως μια μορφή ευτυχίας θα ήταν η δυνατότητα να βρεις το κουράγιο μέσα στον σκατοψυχισμό σου να αγαπήσεις δίχως δοσοληψίες, να αγαπήσεις δίχως την επιθυμία της ανταπόδοσης.

* * *

Αλέκος Παπαδάτος (60, εικονογράφος)

— Πώς νιώθεις σε σχέση με την ηλικία σου; Μεγάλος, μικρός, καμία διαφορά; Τι;
Α.Π.: Μικρός. Από μικρός. 

— Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες αλλαγές που παρατήρησες στον εαυτό σου περνώντας τα 60;
Α.Π.: Αποκτάς ευρύτερη επίγνωση της προθεσμίας. 

— Πέρασες κρίση μέσης ηλικίας; Και, αν ναι, πώς ήταν; Και πια πάει; Ή παραμένει; Ή χειροτερεύει;
Α.Π.: Ναι. 

— Υπάρχει κάποιο ενδιαφέρον στοιχείο στο να μεγαλώνεις; Κι αν ναι, ποιο;
Α.Π.: Δεν βλέπω κάτι ιδιαίτερο. 

— Είσαι ευχαριστημένος με τις επιλογές που έχεις κάνει στη ζωή σου;
Α.Π.: Σχεδόν όλα έγιναν παρορμητικά, με πλήρη άγνοια του κινδύνου ή ζυγιάζοντας λάθος τις συνέπειες. 

— Αισθάνεσαι κουρασμένος; Αισθάνεσαι πως είσαι ακόμη στην αρχή;
Α.Π.: Σαφώς κουρασμένος, αλλά με δεκαπλάσια ποσότητα projects. 

— Πώς νιώθεις με το σώμα σου;
Α.Π.: Το σασί έχει γίνει σαν Σκόντα της δεκαετίας του εξήντα. 

— Πώς είναι η υγεία σου; Κάνεις συχνά εξετάσεις;
Α.Π.: Συχνά. Μετά τα διάφορα που πέρασα. 

— Δουλεύεις περισσότερο ή λιγότερο;
Α.Π.: Πάντα ήταν χαοτικό, δεν ξέρω. 

— Τι θέλεις να κάνεις στη ζωή σου από εδώ και πέρα, περισσότερο από καθετί άλλο;
Α.Π.: Ακόμη δυο-τρία βιβλία, καναδυό ταινίες animation… Δεν ξέρω αν θα προλάβω, αλλά είμαι εντάξει και με αυτό. 

— Έμαθες κάτι πραγματικά ενδιαφέρον όλα αυτά τα χρόνια; Υπάρχει κάποιο επιμύθιο που συνοδεύει τη ζωή;
Α.Π.: Όχι. 

— Πόσο άλλαξε η κοινωνική σου ζωή μετά τα 60;
Α.Π.: Καθόλου. 

— Ξεκίνησες κάποιο καινούργιο χόμπι μεγάλος;
Α.Π.: Όχι. 

— Σε εμπόδισε η ηλικία σου να κάνεις κάτι, οτιδήποτε;
Α.Π.: Να τρέχω, όπως εσύ.

— Σκέφτεσαι σήμερα με ντροπή κάποια πράγματα που έκανες ή σκεφτόσουν παλιά;
Α.Π.: Μιλάς με ενοχικό, τι ερώτηση. 

— Τι σε ενέπνεε παλιά; Και τι σε εμπνέει περισσότερο σήμερα;
Α.Π.: Κάποτε με ενέπνεαν κάποιοι μεγάλοι σοφοί άνθρωποι. Τώρα όμως μόνο οι νέοι, γενικά τα νιάτα. Ίσως γιατί παρατηρώ πια καλύτερα και είμαι λιγότερο δογματικός. 

— Αλλάζει ο κόσμος; Δεν μιλώ για την τεχνολογία
Α.Π.: Μπα. 

— Φλερτ, σεξ, αγάπη, σχέσεις… Καλύτερα, χειρότερα, ίδια με παλιά;
Α.Π.: Καλύτερα στην αγάπη. Έμαθα, χάρη σε αυτούς που με αγαπούν. 

— Σκέφτεσαι τον θάνατο;
Α.Π.: Κάργα. 

— Πώς ορίζεις την ευτυχία;
Α.Π.: Αγάπη, δουλειά, τουμπεκί.

* * *

Κωνσταντίνος Τσίμας (64, σύμβουλος σταδιοδρομίας)

— Πώς νιώθεις σε σχέση με την ηλικία σου; Μεγάλος, μικρός, καμία διαφορά; Τι;
Κ.Τ.: Ποτέ δεν σκεφτόμουν την ηλικία μου ως αριθμό ετών ― μάλλον τη θεωρούσα θέμα «διάθεσης». Επί δεκαετίες ένιωθα τον εαυτό μου ασαφώς ως «νιάτο», κάτι που τώρα θα έλεγα αντιστοιχούσε στο εικοσιφεύγα, άντε στο τριαντακάτι. Σήμερα απλά νιώθω λίγο πιο ώριμος.

— Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες αλλαγές που παρατήρησες στον εαυτό σου περνώντας τα 60;
Κ.Τ.: Είχα την «τύχη» να αντιμετωπίσω ένα πολύ σοβαρό καρδιολογικό θέμα πριν τα 60. Επιβίωσα και πέρασα το κατώφλι των 60 έχοντας ήδη ενσωματώσει πολλές μεγάλες αλλαγές στη ζωή μου: μερικές αναγκαστικές (φάρμακα και διατροφή), άλλες ως επιλογές. Οπότε ο αριθμός 60 στα κεράκια της τούρτας δεν σήμαινε κάτι ιδιαίτερο.

— Πέρασες κρίση μέσης ηλικίας; Και, αν ναι, πώς ήταν; Και πια πάει; Ή παραμένει; Ή χειροτερεύει;
Κ.Τ.: Χμμ, κρίση μέσης ηλικίας… δυσκολεύομαι να απαντήσω, τα συμπτώματα μπερδεύονται με κρίση παρατεταμένης εφηβείας. Υπήρξε ένα διάστημα οπότε κατέγραψα εξαιρετικά χαμηλή ανεκτικότητα σε ενοχλητικά πράγματα, ανθρώπους και καταστάσεις. Αυτό με ζόρισε κάπως. Αλλά το ξεπέρασα.

— Υπάρχει κάποιο ενδιαφέρον στοιχείο στο να μεγαλώνεις; Κι αν ναι, ποιο;
Κ.Τ.: Αυτό που λέμε «ωρίμανση» είναι, πιστεύω, το πιο ενδιαφέρον. Η συνειδητοποίηση ότι ο χρόνος, ο συνολικός χρόνος, είναι πεπερασμένος. Σε αναγκάζει να πάψεις να δίνεις σημασία στα ασήμαντα, στα διακοσμητικά στοιχεία, και να εστιάζεις όσο γίνεται σε όσα θεωρείς σημαντικά, κάνοντας κάτι για όσα μπορείς.

— Είσαι ευχαριστημένος με τις επιλογές που έχεις κάνει στη ζωή σου;
Κ.Τ.: Είμαι ευχαριστημένος με τη ζωή μου, αλλά η λέξη «επιλογές» σηκώνει μεγάλη κουβέντα. Τελευταία βρίσκω ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και μάλλον ορθή την άποψη ότι δεν υπάρχει «ελεύθερη βούληση» (όπως την προσεγγίζει ο Σαπόλσκι). Θα μπορούσαν τα προσωπικά μου να ήταν καλύτερα όσο εύκολα θα μπορούσαν να ήταν χειρότερα. Τα αποδέχομαι ως είναι, είτε κατέληξαν έτσι τυχαία, είτε επειδή έκανα κάποιες «επιλογές» σε κάποια σημεία.

— Αισθάνεσαι κουρασμένος; Αισθάνεσαι πως είσαι ακόμη στην αρχή;
Κ.Τ.: Γεννιόμαστε κουρασμένοι, σκέφτομαι το «ζόρισμα» του εμβρύου να βγει στον κόσμο! Α, ναι, υπάρχουν και οι καισαρικές, δεν έτυχε σε μένα. Και ήμουν πέντε κιλά και εκατό γραμμάρια όταν γεννήθηκα! Συμμετείχα για πρώτη φορά σε αγώνα δρόμου λίγο πριν τα 60. Τότε, φαίνεται, ένιωσα πως ξεκουράστηκα. Οπότε, ναι, πρόσφατα «αρχίσαμε». :-)

— Πώς νιώθεις με το σώμα σου;
Κ.Τ.: Πρώτη φορά μετά από 60 χρόνια, καλά. Κι αυτό χάρη σε μια γενναία απώλεια βάρους, ιατρικά παρακολουθούμενη. Δεν έδωσα ποτέ ιδιαίτερη σημασία στη σωματική μου διάπλαση και κατάσταση, κάτι που αποδείχθηκε σχεδόν θανάσιμο λάθος. Μέτρον άριστον, μην υπερβάλλουμε, αυτό έμαθα. Οφείλουμε να σεβόμαστε το σώμα μας και τους περιορισμούς που τυχόν υπάρχουν.

— Πώς είναι η υγεία σου; Κάνεις συχνά εξετάσεις;
Κ.Τ.: Έχοντας μόνιμο «υποκείμενο» καρδιολογικό θέμα, οι ιατρικές εξετάσεις είναι επιβεβλημένες σε εξαμηνιαία βάση. Είναι πια μια ρουτίνα, καθόλου δυσάρεστη. Μου δίνει μια σιγουριά.

— Δουλεύεις περισσότερο ή λιγότερο;
Κ.Τ.: Δουλεύω σχεδόν το ίδιο, σε ώρες ημερησίως δηλαδή. Τώρα, ποιον δουλεύω, αυτό είναι ένα ζήτημα…

— Τι θέλεις να κάνεις στη ζωή σου από εδώ και πέρα, περισσότερο από καθετί άλλο;
Κ.Τ.: Θα ένιωθα καλά αν κατάφερνα να ολοκληρώσω κάποια πράγματα που μου «διέφυγαν» τα πρώτα 60 χρόνια, αλλά δεν θα σκάσω κι αν δεν γίνουν… Αντιλαμβάνομαι ότι όλες οι γυναίκες που ποθούσα νέος έχουν πλέον σιτέψει, ειδικά τα δημόσια πρόσωπα, ηθοποιοί, μοντέλα… Κι όσες παραμένουν ενεργές, ψάχνουν νεότερους, να αναβαπτιστούν, εμένα θα κοιτάξουν; Οπότε αναλώνομαι σε «ιστορικές αναδρομές» και γράφω ιστοριούλες αξιοποιώντας τη φαντασία μου. Αυτό θέλω να κάνω, ορίστε.

— Έμαθες κάτι πραγματικά ενδιαφέρον όλα αυτά τα χρόνια; Υπάρχει κάποιο επιμύθιο που συνοδεύει τη ζωή;
Κ.Τ.: Πιστεύω πως αν σε κάποια «κρίσιμη» στιγμή, κάποια κομβική συγκυρία της ζωής μας, *δεν* κάναμε κάτι δυναμικό/γενναίο/ριζοσπαστικό και απλά πήραμε την εύκολη λύση ή αφεθήκαμε να μας παρασύρει το ρεύμα, δεν έχει κανένα νόημα να το ξανασκεφτόμαστε και να μετανιώνουμε και να υποφέρουμε αιωνίως. Σημαίνει απλά ότι αυτό που συνέβη αναλογούσε στο δυναμικό μας (αγγλικά, το potential), ότι δεν ήμασταν για παραπάνω ή παρακάτω. Αν βρισκόμαστε σε συναισθηματική και πνευματική διάσταση με αυτό που «γίναμε», αυτοκαταδικαζόμαστε σε δηλητηριώδη αυτοδιχασμό, σε αυτοτιμωρίες, σε τρέλα εντέλει. Να αποδεχόμαστε το παρελθόν μας, δεν αλλάζει. Βεβαίως να προσπαθούμε για όποιο μέλλον θέλουμε να ονειρευόμαστε.

— Πόσο άλλαξε η κοινωνική σου ζωή μετά τα 60;
Κ.Τ.: Είμαι περισσότερο επιλεκτικός, είπα ήδη πως βάζω στην άκρη όσα δεν θεωρώ σημαντικά. Δυστυχώς αυτό που λέμε «κοινωνική ζωή» περιλαμβάνει πάρα πολλά που θεωρώ απλά χάσιμο χρόνου. Αν όμως μιλάμε για κοινωνική δραστηριοποίηση, έχω αυξήσει σημαντικά τον χρόνο που αφιερώνω στον εθελοντισμό.

— Ξεκίνησες κάποιο καινούργιο χόμπι μεγάλος;
Κ.Τ.: Ξεκίνησα πολλά καινούργια πράματα μετά τα 50. Χόμπι όμως, χμμ, ναι ― γράφτηκα σε μια διαδικτυακή πλατφόρμα εκμάθησης πιάνου εξ αποστάσεως για ενήλικες. Πλήρωσα και δεν ξεκίνησα ποτέ τα μαθήματα, κι ας υπάρχει πιάνο στο σπίτι! Ελπίζω κάποια στιγμή να μάθω να παίζω πιάνο, πριν πεθάνω!

— Σε εμπόδισε η ηλικία σου να κάνεις κάτι, οτιδήποτε;
Κ.Τ.: Μια φορά μονάχα ένιωσα πως δεν με προσέλαβαν σε μια θέση εργασίας εξαιτίας της ηλικίας μου αποκλειστικά. Υπάρχει σίγουρα έντονη ηλικιακή «προκατάληψη» (μισώ τη λέξη ρατσισμός σε τέτοιες περιπτώσεις) στην Ελλάδα, όπως υπάρχει παγκοσμίως βέβαια. Κι όμως, θα έπρεπε να αξιοποιούνται οι ιδιαίτερες γνώσεις, εμπειρίες, και δεξιότητες των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας. Αυτή η εμπειρία με έστρεψε όμως σε άλλα δημιουργικά πράματα.

— Σκέφτεσαι σήμερα με ντροπή κάποια πράγματα που έκανες ή σκεφτόσουν παλιά;
Κ.Τ.: Όχι.

— Τι σε ενέπνεε παλιά; Και τι σε εμπνέει περισσότερο σήμερα;
Κ.Τ.: Λεπτομέρειες: η ουσία της έμπνευσης είναι πάντα σε λεπτομέρειες. Είναι το φευγαλέο σημείο, η φευγαλέα στιγμή όπου το σκοτάδι αγγίζει το φως ― ή το αντίθετο. Ο καθένας μπορεί να το συλλάβει με τον τρόπο του. Ή να μην το συλλάβει ποτέ, και να είναι ανέμπνευστος. Χαίρομαι όποτε μου συμβαίνει.

— Αλλάζει ο κόσμος; Δεν μιλώ για την τεχνολογία.
Κ.Τ.: Ο κόσμος; Όχι. Η «εικόνα» του κόσμου αλλάζει. Και αποκτά μεγαλύτερη σημασία, αυτό το φτιασιδωμένο «φαίνεσθαι». Ο κόσμος είναι συνολικά ίδιος, σταθερός, μασίφ.

— Φλερτ, σεξ, αγάπη, σχέσεις… Καλύτερα, χειρότερα, ίδια με παλιά;
Κ.Τ.: Α, το φλερτ, πόσο στεναχωριέμαι που χάθηκε απ’ τις ζωές μας… Είναι όπως χάθηκε το χολ απ’ τα διαμερίσματα, μπαίνεις απευθείας στο καθιστικό/σαλόνι. Ή όπως χάθηκε ο πληθυντικός της «ευγενείας»… Η ωμότητα, βαφτισμένη μάλιστα ως «πολιτικά ορθή» συμπεριφορά, κυριαρχεί. Δεν έχω ιδιαίτερη γνώση τού πώς βιώνουν το σεξ και τις σχέσεις οι σημερινοί νέοι, αντιλαμβάνομαι πως γίνεται πολύ διαφορετικά απ’ ό,τι στα δικά μου αντίστοιχα χρόνια. Επέλεξα να μην απορώ, με χαλάει. Η αγάπη πάλι, όταν σού προκύπτει, θέλω να πιστεύω ότι λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο, όπως λειτουργούσε και θα λειτουργεί πάντα. Ρομαντικός; Καλά τώρα…

— Σκέφτεσαι τον θάνατο;
Κ.Τ.: Μόνο όταν πηγαίνω σε κηδείες. Και δεν είναι ευχάριστο, αλλά αφορά πρωτίστως τον εκάστοτε πεθαμένο, οπότε το ξεπερνάω με μια συγκίνηση ή ένα λυγμό, κάποιες φορές. Αυτό που δεν έχω καταλάβει είναι γιατί στις κηδείες δεν τραβάμε φωτογραφίες, όπως στους γάμους λ.χ. Αν μετά λέγαμε, ελάτε να δούμε το άλμπουμ απ’ την κηδεία του παππού, αυτό δεν θα μας βοηθούσε να σκεφτόμαστε τελικά τον θάνατο με άλλους όρους; Μη ψυχοπλακωτικούς; Άσε που δεν θα υπήρχε αυτή η ερώτηση στο παρόν ερωτηματολόγιο: γιατί δεν ρωτήθηκα αν σκέφτομαι τον γάμο, μου λέτε;

— Πώς ορίζεις την ευτυχία;
Κ.Τ.: Τρεις δόσεις χιούμορ και μια δόση ιδιοτροπίας, shaken ― not stirred. Σερβίρεται σε γαβάθα.

* * *

Δημήτρης Ψυχούλας (65, Πολιτικός μηχανικός)

— Πώς νιώθεις σε σχέση με την ηλικία σου; Μεγάλος, μικρός, καμία διαφορά; Τι;
Δ.Ψ.: Νιώθω μερικά χρόνια (7-8) μικρότερος.

— Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες αλλαγές που παρατήρησες στον εαυτό σου περνώντας τα 60;
Δ.Ψ.: Μειώθηκε —φυσιολογικά μεν, δραματικά δε— η καλή φυσική μου κατάσταση. Έγινα πιο ευσυγκίνητος. Είμαι πιο συγκρουσιακός, αλλά συγχρόνως πιο ευγενικός. Έχω αναθεωρήσει παλιότερες απόψεις μου (κυρίως πολιτικές).

— Πέρασες κρίση μέσης ηλικίας; Και, αν ναι, πώς ήταν; Και πια πάει; Ή παραμένει; Ή χειροτερεύει;
Δ.Ψ.: Δεν ξέρω αν αυτό που περνάω τώρα είναι μια —ήπια— κρίση της μέσης ηλικίας, ή αν είναι οι φυσιολογικές ανησυχίες που έρχονται καθώς περνάνε τα χρόνια. Θέλω να πω ότι έχω κάποια από τα συμπτώματα της ΚτΜΗ (φόβος του θανάτου, αλλαγές στις συνήθειες του ύπνου, νοσταλγία), αλλά μέχρι εκεί.

— Υπάρχει κάποιο ενδιαφέρον στοιχείο στο να μεγαλώνεις; Κι αν ναι, ποιο;
Δ.Ψ.: Νομίζω ότι είναι ο τρόπος που βλέπεις τα πράγματα. Όσο μεγαλώνεις ,αισθάνεσαι ότι γίνεσαι περισσότερο παρατηρητής* και λιγότερο πρωταγωνιστής. (*Παρατηρητής, όχι θεατής).

— Είσαι ευχαριστημένος με τις επιλογές που έχεις κάνει στη ζωή σου;
Δ.Ψ.: Κατά 90% ναι.

— Αισθάνεσαι κουρασμένος; Αισθάνεσαι πως είσαι ακόμη στην αρχή;
Δ.Ψ.: Κουρασμένος καθόλου. Αισθάνομαι σαν να έκανα ένα διάλειμμα και ότι είμαι έτοιμος να συνεχίσω.

— Πώς νιώθεις με το σώμα σου;
Δ.Ψ.: Σχετικά καλά. Θα ήθελα να χάσω 5-6 κιλά.

— Πώς είναι η υγεία σου; Κάνεις συχνά εξετάσεις;
Δ.Ψ.: Παίρνω μερικά χάπια (χοληστερίνης, πίεσης, σακχάρου) για να προλάβω τα χειρότερα. Κάνω πολύ συχνά εξετάσεις, τρέχω με το παραμικρό στους γιατρούς, έχω κάνει ΟΛΑ τα εμβόλια, πίνω μόνο όταν βγαίνω έξω (και πολύ σπάνια στο σπίτι), καπνίζω ένα τσιγάρο τη βδομάδα, αλλά δεν προσέχω ιδιαίτερα τη διατροφή μου.

— Δουλεύεις περισσότερο ή λιγότερο;
Δ.Ψ.: Σαφώς λιγότερο.

— Τι θέλεις να κάνεις στη ζωή σου από εδώ και πέρα, περισσότερο από καθετί άλλο;
Δ.Ψ.: Να επαναδραστηριοποιηθώ επαγγελματικά.

— Έμαθες κάτι πραγματικά ενδιαφέρον όλα αυτά τα χρόνια; Υπάρχει κάποιο επιμύθιο που συνοδεύει τη ζωή;
Δ.Ψ.: Νομίζω ότι όλοι κάτι μάθαμε. Ζηλεύω τους ανθρώπους που έκαναν —και έμαθαν— σπουδαία πράγματα για τα οποία θα μπορούσαν να γράψουν βιβλίο. Επιμύθιο;… Μέχρι τώρα ήταν μια ζωή με πολλές χαρές, λίγες λύπες και κάποιες χαμένες ευκαιρίες.

— Πόσο άλλαξε η κοινωνική σου ζωή μετά τα 60;
Δ.Ψ.: Όχι ιδιαίτερα. Λίγα πράγματα προστέθηκαν, λίγα αφαιρέθηκαν, εντός των φυσιολογικών πλαισίων.

— Ξεκίνησες κάποιο καινούργιο χόμπι μεγάλος;
Δ.Ψ.: Ναι, άρχισα να παίζω τένις. Αλλά τώρα το σταμάτησα γιατί τα γόνατά μου είχαν τις αντιρρήσεις τους.

— Σε εμπόδισε η ηλικία σου να κάνεις κάτι, οτιδήποτε;
Δ.Ψ.: Να συνεχίσω τον αθλητισμό.

— Σκέφτεσαι σήμερα με ντροπή κάποια πράγματα που έκανες ή σκεφτόσουν παλιά;
Δ.Ψ.: Με ντροπή σκέφτομαι μόνο το bulling που κάναμε στο σχολείο. (Στον στρατό ήμουν προστάτης των αδυνάτων). Αν θελήσω κάπως να δικαιολογηθώ, θα πω ότι ο τρόπος που το κάναμε δεν ήταν τέτοιος ώστε να αφήσει ψυχολογικά τραύματα. Ήταν μια «χοντρή» πλάκα.

— Τι σε ενέπνεε παλιά; Και τι σε εμπνέει περισσότερο σήμερα;
Δ.Ψ.: Παλιά: Οι σπουδαίοι —σύγχρονοι— άνθρωποι. Σήμερα: Οι σπουδαίοι —σύγχρονοι— άνθρωποι.

— Αλλάζει ο κόσμος; Δεν μιλώ για την τεχνολογία.
Δ.Ψ.: Αλλάζει. Αλλά είναι δύσκολο να αποκόψεις τις αλλαγές από την τεχνολογία. Γιατί η τεχνολογία είναι αυτή που επηρέασε και επηρεάζει τις σχέσεις, τις συνήθειες, τις αντιδράσεις, την καθημερινότητα… και κυρίως την κοσμοθεωρία και την ψυχοσύνθεση των ανθρώπων.

— Φλερτ, σεξ, αγάπη, σχέσεις… Καλύτερα, χειρότερα, ίδια με παλιά;
Δ.Ψ.: Φλερτ σήμερα, μόνο ως υπόθεση εργασίας. Σεξ, παίζει όλο και μικρότερο ρόλο στη ζωή μου. Αγάπη, μεταλλασσόμενη και προσαρμοζόμενη επιβιώνει και με τρέφει. Σχέσεις, αν εννοείς νέες ερωτικές σχέσεις :0. Αν εννοείς νέες φιλικές σχέσεις: όπως παλιά, άφθονες. Βοηθάει και το Facebook, η τεχνολογία δηλαδή.

— Σκέφτεσαι τον θάνατο;
Δ.Ψ.: Πολύ συχνά. Όχι τόσο τη στιγμή. Αυτή δεν τη φοβάμαι. Η καθοδική πορεία με στοιχειώνει.

— Πώς ορίζεις την ευτυχία;
Δ.Ψ.: Να μπορώ να κάνω αυτά που θέλω. (Και, πίστεψε με, δεν είμαι πλεονέκτης).