Σάββας Σαββόπουλος: 5 απαντήσεις για τη βίαιη συμπεριφορά μας στο διαδίκτυο

Υπάρχει νέος ανθρωπότυπος - ο social sapiens; Πώς μας επηρεάζουν οι εικόνες ωμού σεξ; Πόσο κοντά είναι η μεγαλομανία μας και η μοναχικότητά μας; Πώς ο Κασιδιάρης μπαίνει στην ίδια συζήτηση με τους influencers; Και, τέλος, χρειαζόμαστε παιδεία ή αστυνόμευση για τη χαλιναγώγηση των ενστίκτων; Όλα αυτά και άλλα πολλά στον διάλογο που ακολουθεί με τον ψυχίατρο και ψυχαναλυτή Σάββα Σαββόπουλο, ο οποίος απαντά σε 5 βασικά ερωτήματα που ξεδιπλώνουν τη βίαιη συμπεριφορά μας στο διαδίκτυο. Και, παρακαλώ, να τον επαναφέρετε στο μυαλό σας την επόμενη που θα βρεθείτε κατακόκκινοι απ’ την τσαντίλα πίσω από το πληκτρολόγιο. Καλή συνέχεια…

Κύριε Σαββόπουλε, πιστεύετε ότι τα social media έδωσαν άλλη μορφή σε μια βία που υπήρχε και στο παρελθόν με άλλους τρόπους έκφρασης ή δημιούργησαν μια νέα βία; 
Ο άνθρωπος έχει δύο ένστικτα, που γίνονται ενορμήσεις όταν εκπροσωπηθούν ψυχικά, τα οποία και τον τροφοδοτούν με ενέργεια ώστε να επιβιώσει, να αναπαραχθεί, να απολαύσει: τη σεξουαλικότητα και την επιθετικότητα. Η βία, με την οποία θα ασχοληθούμε ιδιαίτερα στη συζήτηση μας, εκφράζει την αχαλίνωτη επιθετικότητα που αδιαφορεί εντελώς, ακόμα και για την ίδια την ύπαρξη του θύματος. Για να ζει ο άνθρωπος αρμονικά με τους άλλους θα πρέπει να εξημερώσει, να εκπαιδεύσει αυτές τις ενορμήσεις μέσα από τους διάφορους θεσμούς (οικογένεια, σχολείο, ΜΜΕ και φυσικά τα social media). Βάση της πολιτισμικής επιταγής είναι οι νόμοι, τα ήθη, τα έθιμα που υπόκεινται σε μια συλλογική ηθική (συλλογικό Υπερεγώ). Οι περιορισμοί στην ενστικτώδη ζωή, άρα στην ελευθερία του ατόμου που επιβάλλει ο πολιτισμός, τού προκαλεί μια δυσφορία. Είναι το τίμημα για την ασφαλή συνύπαρξη. Ο πολιτισμός στην εξέλιξη της ανθρωπότητας κινείται μεταξύ δύο πόλων: της ασφάλειας και της ελευθερίας. Πότε οι ιστορικές, κοινωνικές και οικονομικές καταστάσεις ωθούν προς τον έναν πόλο και άλλοτε προς τον άλλο. Η βία πάντα υπήρχε και πάντα βρίσκει τον τρόπο να εκφραστεί μέσα από τον οποιοδήποτε φορέα. Όπως εκφράζεται στην οικογένεια, στο σχολείο, στη δουλειά, θα αξιοποιήσει και τα social media σε αυτήν την κατεύθυνση. Ο κάθε φορέας μπορεί να προικίσει με το καλύτερο και με το χειρότερο τον άνθρωπο. Έτσι και τα social media -πανίσχυρα μεγάφωνα- μπορούν να μεταφέρουν το μίσος αυτών που το εκπέμπουν άμεσα και προς κάθε κατεύθυνση. Κι αυτό στη συνέχεια να εκφραστεί έμπρακτα -από μισαλόδοξους ομοϊδεάτες- ως βία σε άτομα ή ομάδες που είναι διαφορετικοί.

Πόσο συχνά τον συναντάμε και στην πραγματική ζωή τον βίαιο λόγο που κυριαρχεί στα social media; Εννοώ, θεωρείτε ότι είναι μια μορφή βίαιης εκτόνωσης που εξατμίζεται στο πληκτρολόγιο ή διαχέεται και στην κοινωνία με πραγματικούς όρους;
Έχω την εντύπωση ότι το μίσος που συναντάμε στην καθημερινότητα το βρίσκουμε και στα social media. Ωστόσο υπάρχει μια σημαντική διαφορά. Στο λεκτικό μίσος μπορείς να αντιπαρατεθείς πιο αποτελεσματικά στην πραγματικότητα, παρά μέσα από τα μίντια. Απέναντι σε ένα πρόσωπο που με το σώμα του εκφέρει ένα λεκτικό μίσος αντιπαρατίθεται ένα άλλο πρόσωπο με σώμα που εκφέρει τον ορθό λόγο. Και μόνο αυτή η αντιπαράθεση τοποθετεί τον αυτουργό της βίας στη λάθος πλευρά. Π.χ. τον Λαμπράκη τον δολοφόνησαν θέλοντας να εξαφανίσουν τη δυναμική προόδου και ειρήνης που προωθούσε. Όμως η θυσία του οδήγησε σε άλλη κατεύθυνση από αυτήν που αποσκοπούσαν αυτοί που σχεδίασαν την εξόντωσή του. Γεννήθηκαν χιλιάδες Λαμπράκηδες που τροφοδότησαν μια κουλτούρα και ένα φαντασιακό κόσμο που κατίσχυσε του σκοτεινού κόσμου των δολοφόνων. Το ίδιο έγινε και με τον Φύσσα. Τον σκότωσαν αλλά αυτή η θυσία εξόντωσε τη Χρυσή Αυγή. Η πραγματικότητα αργά ή γρήγορα βάζει τα πράγματα στη θέση τους. Αντίθετα η απρόσωπη καλλιέργεια του μίσους και της βίας όταν συντελείται στο σκοτάδι και χρησιμοποιεί τους τόπους κοινωνικής δικτύωσης γίνεται πραγματικά επικίνδυνη, γιατί απευθύνεται στο φαντασιακό χρησιμοποιώντας το ψεύδος, την παραπληροφόρηση και απευθύνεται στον περιθωριοποιημένο, τον καταφρονεμένο, στον άνθρωπο της μοναξιάς, που ο σύγχρονος ναρκισσιστικός πολιτισμός όλο και περισσότερο ωθεί προς αυτήν την κατεύθυνση. Θα καλλιεργήσει τότε σε αυτόν τα πιο σκοτεινά συναισθήματα και ένστικτα που καταπιέζει και θα τον εντάξει σε μια κοινότητα του κακού και τελικά να εκφορτίσει εμπράκτως (να επιτεθούν σε απελπισμένους πρόσφυγες, σε διαφορετικούς, σε αδύναμους). Θεωρώ πως η εκφόρτιση δεν εκτονώνεται πάντα στο πληκτρολόγιο αλλά ωθεί και σε συλλογικές δυναμικές. Η δυναμική της νεοναζιστικής πολιτικής κίνησης του έγκλειστου στις φυλακές Κασιδιάρη λέει πολλά. Δεν πέρασαν πολλά χρόνια από τότε που διαλύθηκε η Χρυσή Αυγή, αλλά όσο υπάρχει βία στον άνθρωπο θα αναζητεί πάντα τρόπους να εκφραστεί και ατομικά και στο συλλογικό επίπεδο. Όμως στο τέλος η πραγματικότητα θα δείξει την αλήθεια.

Πιστεύετε ότι έχει δημιουργηθεί ένας νέος ανθρωπότυπος, ας πούμε social sapiens, που τα προηγούμενα εκφραστικά εργαλεία, πριν τα σόσιαλ, τα οποία προϋπέθεταν και τη δημόσια φυσική έκθεση, δεν ευνοούσαν την πραγμάτωσή του;
Σίγουρα έχει επηρεαστεί η ατομική και η συλλογική συμπεριφορά του σύγχρονου ανθρώπου. Η πρόσβαση στην πληροφόρηση, την επικοινωνία, στη γνώση και την ψυχαγωγία των πολιτών αυξήθηκαν εντυπωσιακά με θετικό αντίκτυπο ιδιαίτερα στις πιο φτωχές χώρες. Ταυτόχρονα η παραπληροφόρηση, η χειραγώγηση και η αλλοτρίωση που βρίσκουν εύφορο περιβάλλον στα social media, επηρεάζουν αρνητικά τον σύγχρονο άνθρωπο γιατί πλήττουν την κρίση και το συναίσθημά του. Ιδιαίτερα όταν το άτομο στερείται επαρκούς ψυχικής συγκρότησης και οριοθέτησης, αδυνατεί να διακρίνει το καλό από το κακό. Τότε μπορεί να καταβροχθίζει άκριτα «σκουπίδια» που του προσφέρονται με λαμπερό ναρκισσιστικό περιτύλιγμα και ενδυναμώνουν τις πιο πρωτόγονες ενστικτώδεις επιθυμίες. Ο λόγος του μίσους και της χυδαιότητας επιτρέπονται, ενώ ο παραμικρός πολιτισμικός περιορισμός βιώνεται ως αυταρχική λογοκρισία σκοτεινών δυνάμεων. Σε όλο τον πλανήτη μιλάνε για social sapiens γιατί ποτέ τόσοι άνθρωποι δεν ενώθηκαν στο παρελθόν, όσο τώρα μέσα από το διαδίκτυο. Ωστόσο, θα πρέπει να δούμε και τις διάφορες παρενέργειες αυτής της ετερόκλιτης σύνδεσης. Οι δυνατότητες εξάπλωσης του μηνύματος του χρήστη των social media στην κοινότητα σε όλο τον κόσμο εξάπτει ορισμένα άτομα και τις φιλοδοξίες τους, δημιουργούνται νέα επαγγέλματα π.χ. influencers με ανάλογες προσδοκίες που θα επηρεάσουν όσους αναζητούν οδηγούς σε αυτόν τον ρευστό κόσμο, όπου όλα αλλάζουν με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Ίσως γι’ αυτόν τον λόγο το μόνο σημαντικό για τα social media είναι η ατέρμονη ροή μηνυμάτων, έστω και αν δεν έχουν νόημα. Βέβαια η καταστροφή νοήματος μπορεί να εκθρέψει τη βία.
Το σημαντικό, το αληθινό μήνυμα παίρνει τον ίδιο χώρο με το ασήμαντο, το γελοίο, το ψέμα. Ο χρήστης δεν έχει τον χρόνο να μεταβολίσει νοητικά και συναισθηματικά αυτά που του κοινοποιούνται. Και αν δεν έχει την ικανότητα να κλείσει το μέσο δικτύωσης όταν αυτό τον έχει κατακλύσει με «αχώνευτα» πράγματα, τραυματίζεται ψυχικά ‒ κι αυτό το αγνοεί. Αποτέλεσμα θα είναι η προϊούσα μηχανιστική λειτουργία του, όπου το συναίσθημα περιστέλλεται όλο και περισσότερο. Επικρατεί το σύγχρονο, ο χρόνος γίνεται γραμμικός χωρίς αναφορά στο παρελθόν, στην ιστορία του ατόμου, τον μόχθο και τα όνειρά του, αλλά ούτε σε ένα ορθολογιστικό μέλλον. Κινητοποιείται μια μεγαλομανιακή φαντασίωση παντοδυναμίας που ουσιαστικά κρύβει ένα τραυματισμένο παιδί.

Η αχαλίνωτη υπερπροσφορά εικόνων ωμού σεξ στο διαδίκτυο παροξύνει την έκλυση φαινομένων σεξουαλικής ή και άλλης βίας στον πραγματικό κόσμο;
Ενώ παλαιότερα οι απεικονίσεις της ερωτικής πράξης ήταν πολύ ρομαντικές, υπαινικτικές, στον σύγχρονο πολιτισμό έγιναν πολύ διεγερτικές, ωμές κι έτσι γίνονται τραυματικές. Αυτές οι ωμές εικόνες καθηλώνονται στον ψυχισμό του ατόμου και το διεγείρουν διαρκώς. Έτσι ο παλιός απλός εναγκαλισμός πρόσωπο με πρόσωπο σε ένα παλιό φιλμ έχει δώσει τη θέση του σε μια ολόκληρη σειρά από πολύπλοκες ωμές σκηνές σεξουαλικής συνεύρεσης. Ο παροξυσμός της σεξουαλικής διέγερσης συναντά τη βία στο πώς μεταχειρίζεται ο ένας τον άλλο. Κάποιος από τους δύο τοποθετείται σε μια παθητική θέση που συγχέεται με τη θηλυκότητα. Η αγριότητα και η διείσδυση παρουσιάζεται ταυτόχρονα ως απόδειξη έντονης επιθυμίας/αγάπης. Αυτή η αισθητική της βίας που έχει επιβληθεί, στην οποία μάλιστα αποδίδεται και θετικό πρόσημο εκλαμβάνεται ως απόδειξη βαθύτερης επιθυμίας και θα χρησιμοποιηθεί επανειλημμένα σε αυτό το ηδονοβλεπτικό-επιδειξιομανές καθεστώς. Η ωμή σεξουαλική δραστηριότητα που πλημμυρίζει το διαδίκτυο, ακόμα κι αν βιώνεται ευχάριστα από αυτούς που συνευρίσκονται, παρέχει στον θεατή ηδονοβλεπτική ικανοποίηση, αλλά ταυτόχρονα η υπερδιέγερση θα του δώσει ένα αίσθημα ανικανοποίητου. Αυτός είναι και ο λόγος που αυτό το είδος εικόνων θεωρείται ως άσεμνο και ανήθικο. Ωστόσο προωθείται πυρετωδώς, λίγο πολύ κρυφά και παράνομα, στο πλαίσιο της πορνογραφίας ή εκτίθεται κανονικά, χωρίς κανένα περιορισμό ιδιωτικά. Η πραγμάτωση της επιθυμίας/έρωτα, συχνότερα ετεροφυλόφιλη, μιμείται με μια αινιγματική βία, την κακομεταχείριση και την ταπείνωση των γυναικών ακόμα και τη στιγμή του οργασμού. Παρουσιάζεται η γυναίκα να διεισδύεται αλλά χωρίς, να αναπαρίσταται η αμοιβαία κατοχή που κανονικά υπάρχει και αποτελεί την ουσία της συνεύρεσης. Ακόμα και η απόλαυσή της, ο οργασμό της, έχει επώδυνη έκφανση. Αυτή η μη λεκτική βία της σεξουαλικής σκηνής, όπως απεικονίζεται ωμά, παράγει και στη συνέχεια εγκαθιστά μια κανονιστική διαταραχή στη σεξουαλική συνεύρεση όπου εμφυλοχωρεί η βία. Όμως δείχνοντας την ορατή πλευρά της ωμής σεξουαλικής συνεύρεσης σε ωθεί να απαρνηθείς την πιο βασική πλευρά, την αόρατη, δηλαδή τον οργασμό, το πιο μυστηριώδες μέρος της ερωτικής επαφής και την ψυχοσωματική ένωση που έχει προηγηθεί. Μένουμε σε μια οργασμική δραστηριότητα που βιώνεται με μάτια κλειστά. Η σεξουαλική πράξη όταν εμφανίζεται ωμά εξαφανίζει την αγάπη που ενώνει προκρίνει την κατοχή, την περιφρόνηση ή το ρητό μίσος και καλλιεργεί την οργή για το σώμα του άλλου και ευνοεί τη βίαιη σεξουαλική πράξη ή άλλες μορφές βίας.
Μάλιστα ο βιασμός χρησιμοποιεί τη σεξουαλικότητα ως όργανο βασανισμού: το να κάνεις έρωτα, που είναι το απόγειο του ερωτικού ονείρου, μετατρέπεται στο αντίθετό του, δηλαδή στην κατοχή του άλλου που εμφανίζεται αδύναμος και εξευτελισμένος. Σε αυτήν την περίπτωση κυριαρχεί η καταστροφικότητα.

Τα αστυνομικού τύπου μέτρα μπορούν ή επιτρέπεται να εφαρμοστούν για να ανακόψουν το φαινόμενο ή και γι’ αυτό το θέμα η απάντηση είναι καλύτερη Παιδεία.
Η βασικότερη διαδικασία αντιμετώπισης της βίας είναι μέσω της παιδείας, με την ευρύτερη έννοια. Μια εκπαίδευση που αποσκοπεί στη χαλιναγώγηση των ενστίκτων του ατόμου, στο να σέβεται τον άλλο και την ελευθερία του. Το άτομο θα πρέπει να εκπαιδευτεί να νοιάζεται για τον άλλον, ποτέ να μην είναι μισαλλόδοξος γιατί εκεί εμφιλοχωρεί το κακό και η βία. Έτσι τα όποιου τύπου μέτρα που παίρνει μια κοινωνία για να προστατευτεί απέναντι στην καταστροφική σεξουαλικότητα και τη βία είναι απαραίτητα για την τήρηση του νόμου. Στις χώρες που υπάρχει καλύτερη παιδεία σε συγκεκριμένους τομείς (φορολογία, αντιμετώπιση των παιδιών που ζουν σε εύθραυστο περιβάλλον, κυκλοφορία, ασφάλεια κ.λπ.) διαπιστώνουμε και μια αυστηρή αστυνόμευση. Η αστυνόμευση επιβάλλει τον έλεγχο των ενορμήσεων. Κάποτε στην Ελλάδα ένας υπουργός χαστούκισε αστυνομικό που του έκανε παρατήρηση προσπαθώντας να επιβάλλει τον κανονισμό. Αντίθετα στην Ελβετία, υπουργός συνελήφθη από αστυνομικούς, του φόρεσαν χειροπέδες και τον οδήγησαν στη δικαιοσύνη επειδή οδηγούσε με υπερβολική ταχύτητα και έχοντας πιει αλκοόλ. Τα αστυνομικά μέτρα είναι απαραίτητα, γιατί υπενθυμίζουν επί του πραγματικού αυτό που μας μαθαίνει η παιδεία, μεταξύ των άλλων και τον σεβασμό των νόμων.

* Οι παραπάνω ερωτήσεις προέκυψαν στο πλαίσιο των εργασιών του φετινού Φόρουμ των Δελφών που διεξήχθη την προηγούμενη εβδομάδα και στη συγκεκριμένη συζήτηση, εκτός του Σάββα Σαββόπουλου, συμμετείχαν ο Μιχάλης Μπλέτσας, ερευνητής της πληροφορικής, διευθυντής πληροφορικής στο Media Lab του MIT, και η ηθοποιός Ελισάβετ Μουτάφη.