Νοσταλγία: Το μέλλον ως παρελθόν;

Οι περισσότεροι άνθρωποι ξαφνιάζονται όταν ακούν ότι η λέξη «νοσταλγία» δεν είναι ελληνική, και δεν την συναντάμε στον Όμηρο ως ορισμό της λαχτάρας του Οδυσσέα να επιστρέψει στην Ιθάκη. Όχι, η «νοσταλγία», από τις ελληνικές, βεβαίως, λέξεις νόστος, «επιστροφή», και άλγος, «πόνος», είναι μια λέξη που εμφανίστηκε μόλις τον 17o αιώνα, μια λέξη που δημιούργησε ο Ελβετός γιατρός Γιοχάννες Χόφερ (κατ’ αντιστοιχία της λέξης «οσφυαλγία», για παράδειγμα) για να περιγράψει τις περιπτώσεις Ελβετών μισθοφόρων που αρρώσταιναν από τη λαχτάρα τους να επιστρέψουν πίσω στην πατρίδα τους.

Η νοσταλγία ως ασθένεια δεν ήταν κάτι ελαφρύ, δεν περνούσε σαν ένα κρύωμα. Η νοσταλγία προκαλούσε ναυτία, απώλεια όρεξης, πυρετό, καρδιακή προσβολή και αυτοκτονικές σκέψεις. Οι νοσταλγοί δεν σκέφτονταν τίποτα άλλο εκτός από την επιστροφή τους στα πάτρια εδάφη, και οτιδήποτε άλλο τους άφηνε παγερά αδιάφορους. Οι ασθενείς μπέρδευαν το παρελθόν με το μέλλον, την πραγματικότητα με τη φαντασία, το πού βρίσκονταν και πού θα ήθελαν να βρίσκονται. Ο Χόφερ ανακάλυψε τη θεραπεία: επιστροφή στην πατρίδα.

Τα τελευταία χρόνια, μια επιδημία νοσταλγίας μοιάζει να έχει καταλάβει τον δυτικό κόσμο. Και αν η ασθένεια των Ελβετών μισθοφόρων είχε να κάνει με τον χώρο στον οποίο βρίσκονταν, και η μετακίνησή τους στα εδάφη της πατρίδας τούς θεράπευε, η σύγχρονη νοσταλγία αναζητά την επιστροφή σε έναν άλλο χρόνο, σε μια άλλη εποχή, που οι ασθενείς μοιάζουν να θεωρούν πατρίδα τους, παίρνοντας ίσως πολύ στα σοβαρά εκείνη τη ρήση που έλεγε «Μόνη πατρίδα τα παιδικά μας χρόνια».

Η νοσταλγία για την εποχή όπου ήταν κανείς νέος και ακμαίος είναι, σε μεγάλο βαθμό, δικαιολογημένη. Λαχταράει κανείς να ξαναβρεί το αίσθημα των πολλαπλών δυνατοτήτων, του μέλλοντος ως ανοιχτού και αισιόδοξου πεδίου, την ιδέα ότι υπάρχουν ακόμα πολλά να ανακαλύψει, να γευτεί, να απολαύσει. Η τάση εξιδανίκευσης του παρελθόντος, λατρείας του παρελθόντος είχε, φυσικά, ξεκινήσει ήδη από τα χρόνια της οικονομικής κρίσης. Τα ατελείωτα memes με τον Ανδρέα Παπανδρέου και όλα τα ωραία που γίνονταν επί ΠΑΣΟΚ, είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα. Αλλά και εκτός Ελλάδας, τα βλέμματα δεν κοιτούσαν μπροστά. Το Μπρέξιτ ήταν συνέπεια υποσχέσεων ενός μεγαλείου στο οποίο θα επέστρεφε το Ηνωμένο Βασίλειο, απαλλαγμένο από τα δεινά της Ευρώπης. Ο Ντόναλντ Τραμπ ήθελε να κάνει την Αμερική «σπουδαία και πάλι». Ο δυτικός κόσμος έμοιαζε να έχει στερέψει από ιδέες για το μέλλον, δεν είχε τίποτα καινούργιο να προτείνει σε επίπεδο κοινωνικής οργάνωσης και πολιτικής βούλησης.

Και μετά ήρθε η πανδημία. Και έφερε μαζί της σε πρώτη φάση φόβο αλλά, παραδόξως, και ελπίδα. Οι πολιτικοί άρχισαν να μιλούν για μια νέα εποχή, για την πράσινη ενέργεια, για την ανάγκη να αντιμετωπίσουμε την κλιματική αλλαγή όσο προλαβαίνουμε, για τον επαναπροσδιορισμό των αξιών που θα έφερνε η, προσωρινή, αποχή μας από την κοινωνία μας. Και μετά ήρθε ο πόλεμος, και οι φωνές αυτές έσβησαν, και νιώσαμε ότι θα επιστρέψουμε όντως στο παρελθόν, όχι όμως σε εκείνο της ευημερίας και της αισιοδοξίας, αλλά σε ένα παρελθόν ανέχειας και ενεργειακής κρίσης.

Οι δυτικές κοινωνίες μοιάζουν να νοσούν από αυτό που ο Georgi Gospodinov στο εξαιρετικό του μυθιστόρημα «Χρονοκαταφύγιο» (μτφρ. Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, εκδόσεις  Ίκαρος) ονομάζει «Σοβαρό έλλειμμα νοήματος».

Οι δυτικές κοινωνίες μοιάζουν να νοσούν από αυτό που ο Georgi Gospodinov στο εξαιρετικό του μυθιστόρημα «Χρονοκαταφύγιο» (μτφρ. Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, εκδόσεις  Ίκαρος) ονομάζει «Σοβαρό έλλειμμα νοήματος». Και σημειώνει, «Οι συνέπειες του συνδρόμου –μελαγχολία, αδιαφορία ή ισχυρή προσκόλληση στο παρελθόν και εξιδανίκευση γεγονότων– σημειώθηκαν με διαφορετική ένταση ή δεν σημειώθηκαν καθόλου. Σε σύγκριση με το παρελθόν, το παρόν αποχρωματίζεται έντονα, κάποιοι ασθενείς ισχυρίζονται πως βλέπουν κυριολεκτικά ασπρόμαυρα, τη στιγμή που οι αναμνήσεις τους από το παρελθόν είναι πάντα πολύχρωμες, αν και σε πιο χλωμά χρώματα από πολαρόιντ. Συχνή είναι η παραμονή σε μια εναλλακτική, επινοημένη καθημερινότητα».

Νιώθω γύρω μου μια διαρκώς αυξανόμενη δυσθυμία, και έχω την αίσθηση ότι μια από τις βασικές αιτίες είναι η απόσταση ανάμεσα στην εναλλακτική, επινοημένη καθημερινότητα που ο καθένας μας αποφασίζει να ζει (συνήθως μια απόπειρα συνέχισης της ίδιας ακριβώς ζωής που κάναμε πριν την πανδημία) και την πραγματικότητα, που επιβάλλει κάτι άλλο, κάτι που μάλλον δεν έχουμε βρει ακόμη. Όσο, όμως, εμείς κοιτάζουμε προς τα πίσω, νοσταλγούμε και πενθούμε τις καλύτερες εποχές, ο χρόνος, αναπόφευκτα, κυλάει, και το μέλλον διαμορφώνεται ερήμην μας, σαν παραμελημένο παιδί που μεγαλώνει μόνο του.