Πώς να (μην) κρίνουμε τους άλλους

Ένα από τα καλά του να δουλεύεις σε πανεπιστήμιο είναι ότι έρχεσαι σε επαφή με πολύ κόσμο – και εννοώ πολύ κόσμο. Πέραν των εκατοντάδων φοιτητών τους οποίους διδάσκεις κάθε χρόνο και οι οποίοι μπαινοβγαίνουν στο αμφιθέατρο, στη σεμιναριακή αίθουσα, στο γραφείο σου ή στο Zoom και στο Teams, συναναστρέφεσαι και συναντάς εκατοντάδες συναδέλφους από όλα τα τμήματα, τις σχολές και τις υπηρεσίες του ιδρύματος (γραμματεία και υποστήριξη φοιτητών, διοίκηση, ακαδημαϊκός έλεγχος, τεχνική υποστήριξη, επιχειρηματική ανάπτυξη, μάρκετινγκ, λογιστήριο και τμήμα προσωπικού, διεθνείς σχέσεις, νομικό τμήμα, βιβλιοθήκη, τμήμα μαθησιακής τεχνολογίας, διαχείριση και συντήρηση κτιρίων, καντίνες κλπ).

Επισκέπτεσαι επίσης άλλα πανεπιστήμια και συναντάς συναδέλφους απ’ όλον τον κόσμο σε συνέδρια, σεμινάρια και εργαστήρια, ενώ κάνεις και επαγγελματικές συναντήσεις και συνεργατικά πρότζεκτ με στελέχη του κράτους ή της κυβέρνησης, των επιχειρήσεων, κοινοφελών ιδρυμάτων, τοπικών οργανώσεων, διεθνών οργανισμών, και φυσικά με δημοσιογράφους και ΜΜΕ. Κάνεις πρωτογενή έρευνα –ερωτηματολόγια με χιλιάδες ανθρώπους ή συνεντεύξεις και focus groups με δεκάδες άλλους ή οδοιπορικά σε διαφορετικούς τόπους και εθνογραφική δουλειά μέσα σε κοινότητες– και μαθαίνεις να ακούς τις διαφορετικές φωνές. Όταν δε παράλληλα μεταδίδεις την έρευνά σου στη δημόσια σφαίρα ή ασκείς δημιουργική εργασία –γράφεις βιβλία ή κάνεις ταινίες– τότε έρχεσαι σε επαφή με δεκάδες χιλιάδες άλλους ανθρώπους: σε βιβλιοπαρουσιάσεις, προβολές, φεστιβάλ, εκπαιδευτικά σεμινάρια, ομιλίες, αλλά και μέσω μέιλ, μέσων κοινωνικής δικτύωσης κλπ.

Αυτή η τριβή με τους άλλους –ειδικά όταν οι άλλοι είναι ένα ηλικιακά, ταξικά, ιδεολογικά, πολιτισμικά και γεωγραφικά εντελώς ανομοιογενές και ποικιλόμορφο σύνολο– έχει από μόνη της πολύτιμη αξία. Με άλλα λόγια, εσύ δεν χρειάζεται να κάνεις κάτι. Πέραν του να ακούς. Και μόνο το ότι μπαινοβγαίνεις σε χώρους και συναντάς ανθρώπους είναι από μόνο του φοβερά ενδιαφέρον και αποκαλυπτικό για την ανθρώπινη φύση και τη σύγχρονη ανθρώπινη κατάσταση. Αρχίζεις να παρατηρείς τάσεις, τύπους προσωπικοτήτων, μοντέλα συμπεριφοράς. Εντοπίζεις τους εξωστρεφείς και τους εσωστρεφείς, αυτούς που είναι στο φάσμα και αυτούς που έχουν μαθησιακές δυσκολίες, αυτούς που αναλαμβάνουν κυρίαρχο ρόλο και τους άλλους που ακολουθούν, τους ευγενικούς και τους αγενείς, τους γελωτοποιούς και τους ντροπαλούς, αυτούς που έχουν φοβερή αυτοπεποίθηση και αυτούς που δεν έχουν καθόλου, αυτούς που ενδιαφέρονται και τους απαθείς, τους αυτοδημιούργητους και αυτούς που τα βρήκαν όλα έτοιμα.

Ταυτόχρονα αποκτάς μία περίεργη απόσταση από το ατομικό. Για παράδειγμα, όταν κάθε χρόνο μπαίνω για πρώτη φορά στο αμφιθέατρο και γνωρίζω τους φοιτητές μου, ξέρω, με βάση τη στατιστική, ότι ένα συγκεκριμένο ποσοστό αυτών εδώ των παιδιών θα χάσουν κάποιον συγγενή τους μέσα στον επόμενο χρόνο· ένα άλλο ποσοστό θα αντιμετωπίσει σοβαρά προβλήματα ψυχικής υγείας· ένα μικρό ποσοστό θα αφήσει τις σπουδές του πριν ολοκληρώσει το πτυχίο· ένα επίσης μικρότερο ποσοστό θα προσπαθήσει να βλάψει τον ίδιο του τον εαυτό. Όταν κοιτάς 100 παιδιά που δεν είναι απλώς αριθμοί, αλλά άνθρωποι, ο καθένας με τη δική του προσωπικότητα και τα δικά του συναισθήματα, παιδιά που χαμογελάνε αμήχανα και αντιμετωπίζουν με ένα μείγμα φόβου και ελπίδας την επόμενη ακαδημαϊκή χρονιά, το να ξέρεις ότι για κάποιους λίγους τα πράγματα θα εξελιχθούν νομοτελειακά έτσι (επειδή είναι στατιστικά αποδεδειγμένο ότι έτσι συμβαίνει όταν έχεις ένα μεγάλο σύνολο ανθρώπων), είναι σκληρό και απαιτεί αποστασιοποίηση.

Εάν όμως έχω μάθει ένα πράγμα όλα αυτά τα χρόνια είναι το να μην προσπαθώ να κρίνω την ακαδημαϊκή επίδοση (πόσο μάλλον να προβλέψω τις μελλοντικές προοπτικές) ενός φοιτητή με βάση την εμφάνιση ή τη συμπεριφορά ή –για να είμαστε ειλικρινείς– με οποιοδήποτε άλλο κριτήριο πέραν του τι υπάρχει στην εργασία ή στην κόλλα των εξετάσεων ή τη στιγμή της παρουσίασης ενός πρότζεκτ. Έχω δει άπειρους φοιτητές που παρακολουθούσαν τα πάντα, συμμετείχαν πιστά και έκαναν τα καλύτερα σχόλια στις διαλέξεις να έχουν μέτρια επίδοση στην τελική βαθμολογία. Έχω δει φοιτητή μου με φοβερά αδύναμο γραπτό λόγο που μετά βίας πέρασε τη διπλωματική του να γίνεται ένας από τους κορυφαίους ερευνητικούς δημοσιογράφους της χώρας που κέρδισε σπουδαία βραβεία επειδή αποκάλυψε τις σκανδαλώδεις συνθήκες διαβίωσης ηλικιωμένων σε οίκους ευγηρίας. Έχω δει φοιτητή μου που δεν μιλούσε σχεδόν ποτέ στην τάξη να γίνεται ένας από τους πιο επιτυχημένους «κοινωνικούς επιχειρηματίες» της χώρας, ξεκινώντας δική του startup και παράγοντας viral βίντεο που βοήθησαν στη νομοθέτηση του γάμου των ομοφύλων ζευγαριών.

Όλοι μας, αλλά ειδικά οι άνθρωποι που είναι «στην πρώτη γραμμή» επαφής με πολύ κόσμο (πωλητές, τηλεφωνητές, υποδοχή κλπ.), αναπτύσσουμε τρόπους και μεθόδους για να διαχειριστούμε όλη αυτή την πληροφορία και τη διάδραση με τους άλλους. Στη σχετική βιβλιογραφία της κοινωνικής ψυχολογίας και της επικοινωνίας, οι τεχνικές αυτές έχουν διαφορετικούς όρους – ευρετική (heuristics), πλαίσια (frames), στερεότυπα (stereotypes), τύποι προσωπικότητας (personality types) κ.ο.κ. Ψάχνουμε ή εντοπίζουμε συγκεκριμένα σημάδια (θετικά ή αρνητικά) στη συμπεριφορά των άλλων ώστε να γενικεύσουμε και να μπορέσουμε να τους βάλουμε στο αντίστοιχο «κουτάκι» με βάση την πείρα μας.                        

Είναι ευγενικοί; Έχουν τρόπους; Αντιλαμβάνονται τις κοινωνικές συμβάσεις και την απαραίτητη «χορογραφία» της επικοινωνίας; Τηρούν τις απαραίτητες αποστάσεις; Είναι υπερβολικά ψυχροί ή υπερβολικά θερμοί; Περιαυτολογούν; Παρακολουθούνε προσεκτικά τι τους λες ή πιάνουν το κινητό τους κάθε φορά που μιλάς; Σε κοιτάνε στα μάτια ή σε αποφεύγουν; Μιλάνε όταν τρώνε; Κρατάνε σωστά τα πιρούνια; Κρατάνε σωστά τα ποτήρια του λευκού και του κόκκινου κρασιού; Φοράνε τα σωστά ρούχα; Λένε τις σωστές κοινοτοπίες στην αρχή και στο τέλος μιας συνάντησης;

Σε γενικές γραμμές ο περισσότερος κόσμος κρίνει πάρα πολύ γρήγορα και κρίνει με βασικό κριτήριο το πόσο σεβασμό σου δείχνει ο άλλος (μπορεί να μην το παραδέχονται όλοι αλλά όλοι θέλουμε να νιώθουμε ότι οι άλλοι μας σέβονται), το πόσο θετικός είναι (το να αρχίσεις να γκρινιάζεις, να διαμαρτύρεσαι ή να θάβεις τρίτους μπροστά σε αγνώστους δεν είναι ποτέ καλό σημάδι), και φυσικά το μέτρο ή την έλλειψη αυτού. Όταν ο άλλος είναι υπερβολικά θερμός, άμεσος ή ανεπίσημος, τότε μάλλον είναι είτε φορτικός, είτε αδιάκριτος, είτε ανασφαλής∙ ενδεχομένως να χρειάζεται κάτι από σένα (άρα μπορεί να σου γίνει βάρος) και σε κάθε περίπτωση δεν σέβεται τον ιδιωτικό σου χώρο/χρόνο, δηλαδή δεν σέβεται εσένα γιατί προχωράει τη σχέση με μία ταχύτητα και ένταση, χωρίς να καταλαβαίνει το πού θέλεις εσύ να θέσεις τα όρια. Όταν, αντιθέτως, είναι υπερβολικά ψυχρός ή τυπικός, τότε ισχύουν τα αντίθετα: είναι μάλλον αλαζόνας ή βαρετός ή αδιάφορος ή δεν έχει κάτι να σου δώσει ή να πάρει από εσένα, ή σε έχει κρίνει ήδη αρνητικά.

 O περισσότερος κόσμος προσπαθεί να ακολουθεί συμβάσεις: γιατί αυτός είναι ο ασφαλέστερος δρόμος για να μην κριθεί αρνητικά από τους άλλους, επειδή και ο ίδιος έτσι κρίνει

Γι’ αυτούς τους λόγους και ο περισσότερος κόσμος προσπαθεί να ακολουθεί συμβάσεις: γιατί αυτός είναι ο ασφαλέστερος δρόμος για να μην κριθεί αρνητικά από τους άλλους, επειδή και ο ίδιος έτσι κρίνει, με βάση τις συμβάσεις. Το ίδιο άλλωστε ισχύει και σε οποιουδήποτε είδους διαδικασία αίτησης ή κρίσης (για δουλειά, για χρηματοδότηση ή απλώς για μια εξυπηρέτηση). Ο περισσότερος κόσμος επιλέγει την πεπατημένη της ασφάλειας και των συμβάσεων (γι’ αυτό οι περισσότερες αιτήσεις για δουλειά καταλήγουν αδιάβαστες στα σκουπίδια, επειδή είναι αδύνατον να τις ξεχωρίσεις). Κάποιοι λίγοι ρισκάρουν την αμεσότητα, την αυθεντικότητα, ανοίγονται λίγο παραπάνω και γι’ αυτό ξεχωρίζουν.

Είχα την τύχη να γνωρίσω μερικούς πραγματικά σπουδαίους και σοφούς ανθρώπους. Μου έκανε εντύπωση ότι δεν έκριναν με τα ίδια κριτήρια με τα οποία κρίνουμε οι περισσότεροι. Όταν κάποιος φέρθηκε μη συμβατικά, δεν βιάστηκαν να τον θάψουν στην παρέα τους μόλις αυτός απομακρύνθηκε· όταν κάποιος θάβει τους άλλους πίσω από την πλάτη τους, τότε μπορεί να θάψει κι εσένα. Όταν κάποιος άλλος προσπάθησε να τους κολακέψει, αυτοί δεν κολακεύτηκαν· ίσως γιατί δεν το είχαν ανάγκη. Όταν κάποιος τρίτος μέσα από τη συμπεριφορά του έδειξε μία αδυναμία –δεν είπε ή δεν έκανε το σωστό πράγμα, τη σωστή στιγμή– δεν τον ταπείνωσαν, ούτε τον έκριναν αρνητικά, γιατί ήξεραν ότι μπορεί ο ίδιος άνθρωπος να έχει πολύ σημαντικά άλλα χαρίσματα. Όταν, δε, είναι και διάσημοι ή έχουν θεσμικό ρόλο, τότε είναι συνηθισμένοι στο να βλέπουν τους (τρακαρισμένους) συνομιλητές τους να χάνουν τα λόγια τους ή να κάνουν γκάφες. Αρκετοί βαριούνται αφόρητα τις κοινοτοπίες, και κατά πάσα πιθανότητα δεν έχουν χρόνο για χάσιμο· τους ενδιαφέρει η ουσία, το βάθος στον άνθρωπο και στη συζήτηση. Όποιος παρακάμψει τα περιττά και μιλήσει ουσιαστικά, ειλικρινά ή καίρια θα κερδίσει την προσοχή τους.

Και ακριβώς επειδή έχουν συναντήσει άπειρους ανθρώπους – οι περισσότεροι εκ των οποίων συμπεριφέρονται με έναν συγκεκριμένο, προβλέψιμο και ασφαλή τρόπο – εκτιμούν αυτούς που τα έχουν αρκετά καλά με τον εαυτό τους, ώστε να είναι απλώς ο εαυτός τους.