Τι κάνεις όταν σου φταίνε τα πάντα

Όταν, το φθινόπωρο του 2019, επέστρεψα από το Burning Man, είχα φτάσει σε ένα πρωτόγνωρο (τουλάχιστον για εμένα) στάδιο εσωτερικής γαλήνης, ηρεμίας και καθαρότητας σκέψης. Αυτό ακούγεται αρκετά new age, γλυκερό και αφηρημένο, αλλά ειλικρινά ήταν εντελώς απελευθερωτικό και πάρα πολύ πρακτικό.

Σήμαινε ότι μπορούσες να δεις τα πάντα από απόσταση. Δεν ήταν ότι δεν σε ένοιαζε τίποτα -αναχωρητισμός- αλλά ότι η ιεράρχηση των πραγμάτων που έκανες στο μυαλό σου ήταν η σωστή∙ ότι έδινες σημασία στα πράγματα που είχαν σημασία∙ ότι είχες πολύ γερές άμυνες ενάντια στην πίεση, που εκείνες τις ημέρες, ακόμη και για μένα, έτυχε να είναι ασφυκτική. 

Σήμαινε ότι όταν οι άλλοι σε αντιμετώπιζαν απρόσεκτα, μειωτικά ή χωρίς σεβασμό, αυτό δεν σε άγγιζε, για δύο πολύ θεμελιώδεις λόγους – θεμελιώδεις για τη ζωή την ίδια. 

Ο πρώτος ήταν ότι τα είχες βρει κάπως ριζικά και απόλυτα με τον εαυτό σου, και τα είχες βρει επειδή είχες καταφέρει να απομακρυνθείς για λίγο από αυτό που στην έρημο ονομάζουμε «default world» (τον προκαθορισμένο κόσμο) για να μπεις σε ένα περιβάλλον που έβγαζε σε όλους τον καλύτερό τους εαυτό, όπου σε αποδέχονταν όπως είσαι, χωρίς να σε κρίνουν, και όπου επικρατούσε η γενναιοδωρία και η καλοσύνη. Για να βρεις τον εαυτό σου πρέπει ταυτόχρονα και να βγεις από αυτόν, και γι’ αυτό χρειάζεσαι και ένα υποστηρικτικό περιβάλλον. 

Ο δεύτερος λόγος ήταν η επίγνωση ότι όταν οι άλλοι πράττουν με οποιονδήποτε βαθμό επιθετικότητας –είτε αυτός είναι μια απλή υπόνοια που με κάποιο τρόπο προσπαθεί να σε ελέγξει ή να σε διαχειριστεί, είτε μια κακόβουλη κριτική, είτε μια ακραία πράξη φυσικής βίας– αυτό το κάνουν μόνον επειδή οι ίδιοι έχουν υποστεί ή βιώσει κάποιου είδους ταπείνωση ή ντροπή∙ όταν αυτοί δεν τα έχουν καλά με τον εαυτό τους. 

Όλο αυτό βέβαια είναι μεγάλη συζήτηση και το εξηγούμε πολύ πιο μεθοδικά και αναλυτικά σε ένα βιβλίο που θα βγει σε λίγους μήνες από τον εκδοτικό οίκο Palgrave Macmillan (Interdisciplinary Applications of Shame/ Violence Theory: Breaking the Cycle).

Αλλά η ουσία είναι αυτή: οποιαδήποτε πράξη σε προσβάλλει (με οποιονδήποτε τρόπο) λέει κάτι για τον άλλον, και απολύτως τίποτα για εσένα. Το πώς θα αντιδράσεις λέει κάτι για εσένα.

Ο φαύλος κύκλος της ντροπής, του θυμού και της βίας ξεκινάει όταν ο άλλος δεν σε ερμηνεύει, δεν σε βλέπει, με τον τρόπο με τον οποίον θέλεις εσύ να σε δει και να σε ερμηνεύσει. Όταν όμως δεν εξαρτάς τη δική σου γαλήνη από το πώς σε βλέπουν οι άλλοι, τότε ουσιαστικά αφαιρείς αυτό το όπλο από τη φαρέτρα τους.

Θυμάμαι, λοιπόν, όταν λάμβανα διάφορα φορτισμένα μέιλ ή πιέσεις από συναδέλφους ή προϊσταμένους σε δυσάρεστες ή σουρεαλιστικές συναντήσεις, ή διάφορα σχόλια από ανθρώπους στα σόσιαλ και αλλού, εξάρσεις επιθετικότητας και τοξικότητας από αυτές που όλοι βιώνουμε σε καθημερινή βάση παντού, να μου βγαίνει ένα υπερβατικό χαμόγελο. Δεν ήταν χαμόγελο ειρωνείας ή συγκατάβασης, αλλά ηρεμίας, και ίσως λίγο υπερηφάνειας και έκπληξης για το πόσο όλα αυτά δεν με άγγιζαν. Και εννοείται βέβαια ότι δεν υπάρχει πιο αφοπλιστική και αποτελεσματική απάντηση σε τέτοιες συμπεριφορές από το να βλέπει ο άλλος ότι η προσπάθεια προσβολής ή μείωσης ή ελέγχου σου δεν πιάνει∙ ότι «δεν τσιμπάς». 

Όλα αυτά τα σκεφτόμουν με ένα πικρό χαμόγελο σήμερα, επειδή ομολογώ ότι αυτή τη στιγμή μόνο εσωτερική γαλήνη και αταραξία δεν νιώθω. Κάθε άλλο.

Τα πάντα και οι πάντες με ενοχλούν. Κάθε τι που συμβαίνει πυροδοτεί εκνευρισμό. Τα ατέλειωτα μέιλ και μηνύματα που συσσωρεύονται ανά μερικά λεπτά σε πέντε διαφορετικές πλατφόρμες. Τα απερίσκεπτα σχόλια φίλων. Οι παράλογες απαιτήσεις φοιτητών και συναδέλφων. Οι μικροπροσβολές από άτομα σε θέσεις ισχύος. Το απροσπέλαστο σύστημα υγείας. Ο πόνος που δεν λέει να φύγει. Το κινητό που κολλάει συνέχεια. Το πιάτο που σου έφυγε απ’ τα χέρια και έσπασε. Το φαγητό που έπεσε στο πάτωμα και λέρωσε μόλις είχες καθαρίσει. Είσαι συνεχώς στην τσίτα και το παραμικρό μπορεί να γίνει η σταγόνα που θα ξεχειλίσει το ποτήρι. Σε όλα τα παραδείγματα που ανέφερα (και που είναι όλα πραγματικά), το κοινό συστατικό είναι αυτό: η αίσθηση του ότι χάνεις ή δεν έχεις τον έλεγχο της ζωής ή της εικόνας σου. 

Η βασική αλλαγή που συντελείται όταν μπαίνεις σε αυτόν τον τρόπο σκέψης είναι ότι εκλαμβάνεις τα πάντα ως προσωπική προσβολή, όσο παράλογο ή γελοίο κι αν ακούγεται αυτό. Μπορεί στο μυαλό μας να αναγνωρίζουμε ότι οι άνθρωποι είναι ατελείς και τα συστήματα και οι οργανισμοί ακόμη περισσότερο. Μπορεί να βλέπουμε τριγύρω μας τη φρίκη και να ξέρουμε με τη λογική ότι είμαστε οι πιο τυχεροί άνθρωποι του κόσμου επειδή είμαστε λιγότερο ή περισσότερο καλά και έχουμε τα βασικά ή και τα πάντα. Αυτό όμως δεν αλλάζει το τι συμβαίνει στον συναισθηματικό μας κόσμο: κάτι έχει «απορρυθμιστεί» στο πώς βλέπουμε τον εαυτό μας∙ με τη σειρά του, αυτό μας κάνει είτε να επιδιώκουμε την επιβεβαίωση από τους άλλους, είτε να ερμηνεύουμε το κάθε τι που συμβαίνει ως απαξίωση του εαυτού μας, ενώ ταυτόχρονα υψώνουμε τείχη συναισθηματικής άμυνας που μας κάνουν να αντιμετωπίζουμε τους άλλους μονοδιάστατα, χωρίς να μπορούμε να νοιαστούμε για τη δική τους πλευρά.

Όταν ξαφνικά σου φταίνε οι άλλοι –όλοι οι άλλοι– τότε μπορείς να ηρεμήσεις γιατί ξέρεις σίγουρα ότι το πρόβλημα το έχεις με τον εαυτό σου. Οι άλλοι πάντα έτσι ήταν και πάντα έτσι θα είναι. Το θέμα είναι εσύ πώς θα είσαι.

Θα μου πεις – τι κάθεσαι και μας λες τώρα, τη στιγμή που μια ολόκληρη χώρα στην ήπειρό μας ισοπεδώνεται, που νοσοκομεία, νηπιαγωγεία και θέατρα με αμάχους βομβαρδίζονται, που εκατομμύρια άνθρωποι εν μία νυκτί παρατάνε τη ζωή τους, τους αγαπημένους τους, το σπίτι τους, τα ζώα τους, και τρέχουν να σωθούν. Με τι ασχολείσαι; Βγες απ’ τον εαυτό σου. 

Σωστό είναι αυτό –εν μέρει– και είναι πάντα σημαντικό να βλέπουμε το πώς ζούνε οι άλλοι τριγύρω μας∙ σε ένα βαθμό αυτό μας συνεφέρνει, μας θυμίζει να μην γκρινιάζουμε για ασημαντότητες, να βγαίνουμε απ’ τον μικρόκοσμό μας, και κυρίως να μη νιώθουμε τόσο μόνοι, να μην παίρνουμε τα πράγματα προσωπικά. Όλοι υποφέρουν, οι άλλοι πάντα περισσότερο. Ο καθένας κουβαλάει τον δικό του σταυρό.

Λέω όμως «εν μέρει» για δύο λόγους.

Πρώτον, γιατί στην ουσία αυτό δεν είναι από μόνο του βιώσιμη απάντηση. Δεν είναι αρκετό να λες «μην γκρινιάζεις γιατί υπάρχουν και χειρότερα»∙ όχι μόνο γιατί πάντα θα υπάρχουν χειρότερα, αλλά γιατί έτσι δεν αντιμετωπίζεις τη ρίζα του προβλήματος – που είναι η σχέση σου με τον εαυτό σου.

Και δεύτερον, γιατί δεν πρέπει να υποτιμούμε τις ψυχολογικές επιπτώσεις αυτού του πολέμου σε όλους τους ανθρώπους που έχουν έστω και την ελάχιστη ενσυναίσθηση. Είναι φυσικό να νιώθουμε εντελώς ανήμποροι να βοηθήσουμε, δηλαδή εντελώς ανίσχυροι, όταν συμβαίνει κάτι τόσο ακραίο (αν και, όπως θα δούμε άλλη φορά, αυτό δεν ισχύει∙ υπάρχουν πολλά που μπορούμε να κάνουμε, και για την Ουκρανία, και για τους πρόσφυγες, και για τη Δύση, και για τον εαυτό μας).

Η αίσθηση της απώλειας ισχύος, της απώλειας ελέγχου, είναι βασικός καταλύτης αυτού του κύκλου τραύματος, ταπείνωσης, ντροπής και θυμού που ανέφερα πιο πάνω: όταν νιώθεις ότι ζεις σε έναν κόσμο στον οποίον δεν έχεις απολύτως καμία ισχύ, αυτό είναι μια βαθιά τραυματική και ταπεινωτική εμπειρία που επηρεάζει τον τρόπο που βλέπεις τον εαυτό σου (άλλωστε αυτή ακριβώς η αίσθηση απώλειας ελέγχου τροφοδότησε πολλά από τα φαινόμενα λαϊκισμού και εξτρεμισμού που βιώσαμε τα τελευταία χρόνια). Ταυτόχρονα, μπορεί να νιώθεις και ενοχές γιατί εσύ ζεις τη ζωή σου, ενώ δίπλα σου, στις οθόνες, στις εφημερίδες, παντού, πολλοί υποφέρουν. Μετά απ’ όλα αυτά δεν χρειάζεται και πολλή προσπάθεια για να αντιπαθήσεις τον εαυτό σου.

Μετά από δέκα χρόνια οικονομικής κρίσης, δύο χρόνια πανδημίας, ένα μήνα του χειρότερου πολέμου στην Ευρώπη μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, με μία παγκόσμια διατροφική και ενεργειακή κρίση στον ορίζοντα, και με την κλιματική αλλαγή να μαυρίζει το μέλλον μας, είναι μάλλον αξιοθαύμαστο το ότι εξακολουθούμε να είμαστε λειτουργικοί.