Οι σημαντικές αποφάσεις για τη ζωή μας και ποιους συμβουλευόμαστε. Τι δείχνουν έρευνες και μελέτες σχετικά με την επιστήμη, την πανδημία και τον εμβολιασμό.
Παίρνουμε συνεχώς αποφάσεις για το ποιον να εμπιστευτούμε. Τις περισσότερες φορές βομβαρδιζόμαστε με τεράστιες ποσότητες πληροφοριών για κάθε είδους διαφορετικά θέματα, από την επιστήμη και την υγεία μέχρι τα κοινωνικά ζητήματα, την οικονομία και την πολιτική. Όμως, ανεξάρτητα από το πόσο πολύ προσπαθούμε, κανείς από εμάς δεν μπορεί να κατανοήσει τα πάντα και να αξιολογήσει σωστά τους κινδύνους που σχετίζονται με τα ζητήματα που επηρεάζουν τον εαυτό μας και την κοινότητά μας.
Δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να στραφούμε σε άλλους και οι αποφάσεις που λαμβάνουμε σχετικά με την αξιοπιστία ενός ατόμου ή ενός οργανισμού μπορούν να παίξουν τεράστιο ρόλο στην υγεία και την ψυχική μας ευημερία. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως το αν πρέπει να κάνουμε το εμβόλιο, μπορεί να είναι θέμα ζωής ή θανάτου.
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, ερευνητές διεξήγαγαν μια σειρά από μεγάλες έρευνες που διερεύνησαν ποιοι παράγοντες συνδέονταν με τον δισταγμό του εμβολιασμού. Σε μια έρευνα ερωτήθηκαν περισσότεροι από 8.000 Αμερικανοί σε πέντε διαφορετικές πολιτείες, μια άλλη σχεδόν 7.000 άτομα σε 23 χώρες και μια τελική περιλάμβανε περισσότερους από 120.000 ερωτηθέντες σε 126 χώρες. Όλοι διαπίστωσαν ότι η εμπιστοσύνη στην επιστήμη ήταν ένας βασικός παράγοντας για να καθοριστεί εάν οι άνθρωποι σκόπευαν να εμβολιαστούν.
Τι επηρέασε όμως αυτή την εμπιστοσύνη στην επιστήμη; Οι ερευνητές σχετικά με την «επιστημική εμπιστοσύνη» –που είναι η εμπιστοσύνη μας σε κάποιον ως πηγή πληροφοριών με γνώση– έχουν εντοπίσει τρεις κύριους παράγοντες που χρησιμοποιούμε για να προσδιορίσουμε την αξιοπιστία: πώς αντιλαμβανόμαστε το επίπεδο εμπειρογνωμοσύνης, ακεραιότητας και καλοσύνης ενός ειδικού (ανησυχία και φροντίδα για την κοινωνία).
Μια πρόσφατη μελέτη στη Γερμανία μέτρησε την εμπιστοσύνη στην επιστήμη καθ' όλη τη διάρκεια της πανδημίας και τους παράγοντες που την επηρεάζουν. Αναλύοντας δεδομένα από τέσσερις έρευνες που έγιναν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και στις οποίες συμμετείχαν πάνω από 900 ερωτηθέντες, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι η εμπιστοσύνη στην επιστήμη αυξήθηκε σημαντικά μετά την έναρξη της πανδημίας – και αυτό οφειλόταν κυρίως σε θετικές υποθέσεις σχετικά με την τεχνογνωσία των επιστημόνων στον τομέα τους.
Αντίθετα, ο πιο έντονος λόγος δυσπιστίας προς τους επιστήμονες ήταν η αντιληπτή έλλειψη «καλοσύνης» (benevolence) επειδή οι επιστήμονες συχνά εξαρτώνται από τους χρηματοδότες της έρευνάς τους. Έτσι, οι ερευνητές συνέστησαν ότι η επιστημονική επικοινωνία δίνει έμφαση στις καλές προθέσεις, τις αξίες και την ανεξαρτησία των επιστημόνων.
Στο Ηνωμένο Βασίλειο, το 72% των ανθρώπων ανέφεραν υψηλό επίπεδο εμπιστοσύνης προς τους επιστήμονες κατά τη διάρκεια της πανδημίας, σε σύγκριση με το 52% προς την κυβέρνηση. Αν και καμία μελέτη δεν διερεύνησε συγκεκριμένα τις αντιλήψεις για την τεχνογνωσία, την ακεραιότητα και την καλοσύνη των επιστημόνων, η αρνητική στάση απέναντι στο εμβόλιο προκλήθηκε κυρίως από την έλλειψη εμπιστοσύνης στα οφέλη του εμβολιασμού και τις ανησυχίες για μελλοντικές απρόβλεπτες παρενέργειες.
Πολλοί από εμάς, όποιος κι αν είναι ο τομέας εργασίας μας, φοβόμαστε ότι η επίδειξη αβεβαιότητας μπορεί να βλάψει την εικόνα μας – και μπορεί αυτό να το αντισταθμίσουμε εκφράζοντας υπερβολική αυτοπεποίθηση σε μια προσπάθεια να κερδίσουμε την εμπιστοσύνη των άλλων. Αυτή η στρατηγική έχει παρατηρηθεί από στελέχη του πανεπιστημιακού τύπου όταν γράφουν για τα ευρήματα ακαδημαϊκής έρευνας – και επίσης από ορισμένα στελέχη δημόσιας υγείας όταν επικοινωνούν με το κοινό κατά τη διάρκεια της πανδημίας.
Ωστόσο, ορισμένες μελέτες δείχνουν ότι, ενώ οι σύμβουλοι με αυτοπεποίθηση κρίνονται πιο ευνοϊκά, οι άνθρωποι δεν αντιπαθούν εγγενώς τις αβέβαιες συμβουλές. Στην πραγματικότητα, όταν ήρθαν αντιμέτωποι με μια ρητή επιλογή, οι άνθρωποι είχαν περισσότερες πιθανότητες να επιλέξουν έναν σύμβουλο που παρείχε αβέβαιες συμβουλές (παρέχοντας μια σειρά από αποτελέσματα, πιθανότητες ή λέγοντας ότι ένα γεγονός είναι «πιο πιθανό» από ένα άλλο) έναντι ενός συμβούλου που παρείχε ορισμένες συμβουλές χωρίς αμφιβολίες.
Φαίνεται ότι οι σύμβουλοι επωφελούνται από το να εκφράζονται με σιγουριά, αλλά όχι από την επικοινωνία ψευδούς βεβαιότητας.
Σε πολλές περιπτώσεις, οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να εμπιστευτούν αυτούς που μπορούν να παραδεχτούν ότι δεν έχουν οριστική απάντηση. Αυτό το συμπέρασμα προέρχεται από πρόσφατες πειραματικές μελέτες σχετικά με τις αλληλεπιδράσεις ιατρού-ασθενούς, την αξιοπιστία των μαρτύρων και την επιστημονική επικοινωνία, οι οποίες διαπίστωσαν ότι η επικοινωνία της αβεβαιότητας και ακόμη και η παραδοχή των λαθών μας δεν είναι επιζήμια και μπορεί ακόμη και να είναι ευεργετική όσον αφορά στην αξιοπιστία.
Έτσι, η αποτυχία στην «εξειδίκευση» μπορεί να αντισταθμιστεί από υψηλότερη ακεραιότητα και καλές προθέσεις. Όταν επικοινωνούμε τις αβεβαιότητες με διαφανή τρόπο, θεωρούμαστε λιγότερο προκατειλημμένοι και πρόθυμοι να πούμε την αλήθεια.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό της αξιοπιστίας είναι ότι μπορεί επίσης να αποδυναμωθεί από αυτό που είναι γνωστό ως «ενοχή λόγω συσχέτισης» (guilt by association), δηλαδή μπορεί να κριθείτε από τους ανθρώπους με τους οποίους συναναστρέφεστε) –ή ηθική μετάδοση (moral contagion)– τον ψυχολογικό μηχανισμό πίσω από αυτήν την πεποίθηση.
Υπάρχει ένα ρητό ότι μια κουταλιά πίσσα μπορεί να χαλάσει ένα βαρέλι με μέλι (a spoonful of tar can spoil a barrel of honey). Και στην πραγματικότητα, ο παραλληλισμός με τα τρόφιμα έχει κάποια λογική.
Πιστεύεται ότι καθ' όλη τη διάρκεια της εξέλιξής μας, οι μηχανισμοί αηδίας μας, που αρχικά εξελίχθηκαν για την αξιολόγηση της μόλυνσης και την αποφυγή ασθενειών από σάπια ή λερωμένα τρόφιμα, άρχισαν επίσης να λειτουργούν και ως τρόπος αξιολόγησης των ανθρώπων. Η αντίδραση αηδίας –όταν αηδιάζουμε από την αναξιόπιστη συμπεριφορά των ανθρώπων– είναι η ίδια νευρολογικά με την αηδία που αισθανόμαστε όταν το φαγητό είναι χαλασμένο. Προς υποστήριξη αυτής της υπόθεσης, τόσο η αηδία στο φαγητό όσο και η ηθική κρίση ενεργοποιούν τις ίδιες περιοχές του εγκεφάλου και τους ίδιους μύες του προσώπου.
Είναι ενδιαφέρον ότι η ευαισθησία μας στην αηδία (το πόσο εύκολα αηδιάζουμε) δείχνει πράγματι έναν θετικό συσχετισμό με το επίπεδο δυσπιστίας μας προς τους άλλους. Με άλλα λόγια, εάν έχουμε την τάση να ανησυχούμε για τα παθογόνα στα τρόφιμα, θα έχουμε επίσης την τάση να έχουμε χαμηλότερο επίπεδο κοινωνικής εμπιστοσύνης και να νιώθουμε ότι θα πρέπει να αποφεύγουμε τους περισσότερους ανθρώπους.
Ωστόσο, δεν είναι ακόμη σαφές πώς αυτή η ψυχολογική διαδικασία «ηθικής μετάδοσης» (moral contagion) μπορεί να επηρεάσει την εμπιστοσύνη μας προς οργανισμούς ή άτομα που φαίνεται να συνεργάζονται στενά μεταξύ τους, όπως επιστήμονες, κυβέρνηση, φαρμακευτικές εταιρείες, πανεπιστήμια και διεθνείς φορείς κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Σε ένα τέτοιο συνονθύλευμα οργανώσεων θα εξαρτηθεί από τις ομάδες που μας φαίνεται να μας ελκύουν και τις προσωπικές μας ευαισθησίες σε κακές συμπεριφορές όπως ψέματα, πολιτικά σκάνδαλα, σύγκρουση συμφερόντων ή νεποτισμό.
Στο τρέχον κλίμα, οποιοσδήποτε άνθρωπος ή ίδρυμα που θέλει πραγματικά να εμπνέει εμπιστοσύνη θα πρέπει να εργαστεί για να μεταδώσει την πείρα, την ειλικρίνεια και την καλή διάθεσή του – και να ενθαρρύνει όσους συνεργάζονται να κάνουν το ίδιο.
14°
