To σκανδιναβικό μυστικό της ευτυχίας

Το hygge εξακολουθεί να έχει ισχύ; Η δανέζικη έννοια της άνετης ευχαρίστησης και οτιδήποτε έχει να κάνει με άνεση υποτίθεται ότι αποτυπώνει την ουσία του δανικού πολιτισμού και έχει διατεθεί στο εμπόριο ως το μυστικό της χαρούμενης ζωής. Λίγα χρόνια πριν υπήρξε μια έξαρση βιβλίων, άρθρων και οικιακών προϊόντων που σχετίζονται με το concept του hygge. Δημοσιογράφοι από όλο τον κόσμο γυρνούσαν τη Δανία για να καταγράψουν τις διάφορες πτυχές αυτού του μοναδικού τρόπου ζωής. Ο ενθουσιασμός γύρω από τη Δανία υποκινήθηκε από τη φήμη ότι είναι η πιο ευτυχισμένη χώρα στον κόσμο. Ωστόσο, έκτοτε αυτό έχει φθίνει.

Εάν έχει υπάρξει κάμψη στη βιομηχανία hygge τα τελευταία χρόνια, μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι η Φινλανδία, η πατρίδα του Jukka Savolainen, έχει ξεπεράσει τη Δανία στο World Happiness Report, την ετήσια μελέτη που είναι υπεύθυνη για την κατάταξη των πιο ευτυχισμένων χωρών, τα τέσσερα τελευταία χρόνια. Η Δανία καταλαμβάνει αυτή τη στιγμή την τρίτη θέση, μετά την Ισλανδία, στην πιο πρόσφατη έκδοση, που κυκλοφόρησε τον Μάρτιο, και η απόστασή της από τη Φινλανδία φαίνεται να αυξάνεται. Όπως αναφέρθηκε από πολλά μέσα μαζικής ενημέρωσης, το φινλανδικό πνευματικό ισοδύναμο του hygge είναι κάτι πολύ λιγότερα χαρούμενο και πολύ πιο δύσκολο να το προφέρουμε: το kalsarikännit, το οποίο μεταφράζεται στα αγγλικά ως «pantsdrunk», είναι μία λέξη που αναφέρεται στην πρακτική του να πίνεις (πολύ) αλκοόλ μόνος στο σπίτι φορώντας μόνο το εσώρουχό σου. Εάν αυτό είναι ένα μυστικό για ευτυχισμένη ζωή, καλό θα ήταν να παραμείνει έτσι: μυστικό.

Κανείς δεν είναι πιο σκεπτικός από τους Φινλανδούς για την ιδέα ότι είναι οι πιο ευτυχισμένοι άνθρωποι στον κόσμο από τον Jukka Savolainen: «Για να είμαστε δίκαιοι, αυτή δεν είναι η μόνη παγκόσμια κατάταξη που έχουμε κατακτήσει πρόσφατα. Είμαστε απόλυτα ευχαριστημένοι με τη φήμη μας ότι έχουμε το καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα (δεν ισχύει), τα χαμηλότερα επίπεδα διαφθοράς (πιθανώς), την πιο βιώσιμη οικονομία (έτσι και έτσι) και ούτω καθεξής. Αλλά η πιο ευτυχισμένη χώρα; Έλα τώρα! Όπως ανέφερε ένας ανταποκριτής του Economist, όταν ένα μέλος του υπουργικού συμβουλίου της φινλανδικής κυβέρνησης εισήχθη σε διεθνές συνέδριο ως “ο εκπρόσωπος της πιο ευτυχισμένης χώρας στον κόσμο”, εκείνος απάντησε: “Αν αυτό είναι αλήθεια, δεν θα ήθελα να δω τα άλλα έθνη”».

Η Φινλανδία δεν είχε πάντα μια τόσο «ευτυχισμένη» διεθνή φήμη. Το 1993, όταν ο Jukka ζούσε στη Νέα Υόρκη, η εκπομπή 60 Minutes έκανε ένα αφιέρωμα στη Φινλανδία, το οποίο ξεκίνησε με αυτήν την περιγραφή των πεζών του Ελσίνκι που πάνε στη δουλειά τους: «Αυτό δεν είναι μια κατάσταση εθνικού πένθους στη Φινλανδία, αυτοί είναι Φινλανδοί στη φυσική τους κατάσταση. Συνοφρυωμένοι και ιδιωτικοί. Σε επαφή με κανέναν άλλον εκτός από τον εαυτό τους. Οι πιο ντροπαλοί άνθρωποι στη γη. Καταθλιπτικοί και περήφανοι για αυτό». Όσον αφορά στις εκφράσεις του προσώπου του φινλανδικού λαού, δεν έχουν αλλάξει πολλά έκτοτε, λέει. Είναι ακόμα το ίδιο «μαζεμένοι» και μελαγχολικοί όπως πριν. Εάν την ευτυχία την μετρούσαμε με χαμόγελα, οι Φινλανδοί θα ήταν από τους πιο μίζερους ανθρώπους στον κόσμο.

Όπως αποδεικνύεται, το World Happiness Report δεν αξιολογεί καθόλου χαμόγελα, γέλια ή άλλες εξωτερικές εκφράσεις χαράς. Αντ’ αυτού, η αναφορά αυτή βασίζεται σε δημοσκοπήσεις Gallup, οι οποίες ζητούν από τους ερωτηθέντες να φανταστούν μια σκάλα με σκαλοπάτια από το μηδέν έως το 10. Το πάνω σκαλοπάτι (10) αντιπροσωπεύει την καλύτερη δυνατή ζωή για εσάς, ενώ το κάτω σκαλί (0) αντιπροσωπεύει τη χειρότερη. Στη συνέχεια, οι συμμετέχοντες στην έρευνα καλούνται να αναφέρουν τον αριθμό που αντιστοιχεί στο σκαλοπάτι στο οποίο βρίσκονται επί του παρόντος. Με άλλα λόγια, θεωρείσαι ευτυχισμένος εάν οι πραγματικές συνθήκες της ζωής σου προσεγγίζουν τις υψηλότερες προσδοκίες σου.

Δεδομένου αυτού του μη συναισθηματικού ορισμού της ευτυχίας, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι οι Φινλανδοί βαθμολογούν ψηλά σε κάτι που θα έπρεπε να περιγράφεται ως μέση αξιολόγηση ζωής. Σε σύγκριση με τις περισσότερες άλλες χώρες, οι αντικειμενικές συνθήκες διαβίωσης στη Φινλανδία είναι πράγματι πολύ καλές: τα ποσοστά φτώχειας, έλλειψης στέγης και άλλων μορφών υλικής στέρησης δεν θα μπορούσε να ήταν χαμηλότερα. Οι άνθρωποι έχουν δωρεάν και υψηλού επιπέδου εκπαίδευση και υγειονομική περίθαλψη· οι γονικές άδειες είναι γενναιόδωρες και οι αμειβόμενες ημέρες διακοπών είναι πολλές. Αυτοί είναι οι παράγοντες στους οποίους επικεντρώνονται οι περισσότεροι ειδικοί όταν προσπαθούν να αντιληφθούν γιατί η Φινλανδία, η Δανία και τα άλλα σκανδιναβικά κράτη κυριαρχούν στην κατάταξη ευτυχίας.

Αλλά υπάρχουν και άλλοι παράγοντες. Δεν θα πρέπει να αγνοούμε τις προσδοκίες, την άλλη πτυχή της «συνταγής» που χρησιμοποιείται στο World Happiness Report. Σύμφωνα με τη λουθηρανική κληρονομιά τους, οι σκανδιναβικές χώρες είναι ενωμένες στον ενστερνισμό τους για περιορισμένες φιλοδοξίες για την καλύτερη δυνατή ζωή. Αυτή η νοοτροπία καταγράφεται στον «Νόμο του Γιάντε» (Law of Jante), ένα σύνολο εντολών που πιστεύεται ότι καταγράφουν κάτι ουσιαστικό για τη σκανδιναβική διάθεση για προσωπική επιτυχία: «Δεν πρέπει να πιστεύεις ότι είσαι κάτι ξεχωριστό. Δεν θα πρέπει να φαντάζεσαι ότι είσαι καλύτερος από εμάς. Δεν θα πρέπει να νομίζεις ότι είσαι καλός σε τίποτα» και ούτω καθεξής. Το σκανδιναβικό ήθος έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τον αμερικανικό πολιτισμό που χαρακτηρίζεται από «ακραία έμφαση στη συσσώρευση πλούτου ως σύμβολο της επιτυχίας», όπως παρατηρήθηκε από τον κοινωνιολόγο Robert K. Merton τη δεκαετία του 1930.

Οι σκανδιναβικές χώρες παρέχουν αξιοπρεπή ζωή στους πολίτες τους και τους αποτρέπουν από το να βιώσουν παρατεταμένες περιόδους υλικής δυσκολίας. Επιπλέον, αγκαλιάζουν έναν πολιτιστικό προσανατολισμό που θέτει ρεαλιστικά όρια στις προσδοκίες κάποιου για μια καλή ζωή. Σε αυτές τις κοινωνίες, η φανταστική σκάλα 10 σκαλοπατιών δεν είναι τόσο ψηλή· το πρώτο σκαλοπάτι είναι αρκετά ψηλό και η απόσταση μεταξύ των υπολοίπων είναι σχετικά μικρή. Οι άνθρωποι εντάσσονται κοινωνικά σε μια πεποίθηση ότι αυτό που έχουν είναι ότι καλύτερο υπάρχει – ή, τέλος πάντων, όσο πιο κοντά στο καλύτερο γίνεται. Αυτή η νοοτροπία εξηγεί γιατί οι Φινλανδοί είναι οι πιο χαρούμενοι άνθρωποι στον κόσμο παρά το γεγονός ότι ζουν σε μικρά διαμερίσματα, έχουν μέτρια εισοδήματα –με ακόμη πιο περιορισμένη καταναλωτική ισχύ χάρη στις υψηλές τιμές και τους φόρους– και, σε αντίθεση με την Ισλανδία, παρόλο που δεν φτάσανε ποτέ να αναμετρηθούν για το Παγκόσμιο Κύπελλο!

Οπότε, ναι, η κουλτούρα και ο πολιτισμός έχει μεγάλη σημασία και βάρος όσον αφορά στην κατανόηση γιατί χώρες όπως η Φινλανδία, η Δανία, η Ισλανδία, η Νορβηγία και η Σουηδία έχουν υψηλή βαθμολογία σε αυτόν τον συγκεκριμένο δείκτη ευτυχίας. Αλλά το σχετικό πολιτιστικό χαρακτηριστικό δεν είναι ούτε το hygge ούτε, δυστυχώς, το kalsarikännit. Αν έπρεπε να διαλέξουμε μια σκανδιναβική λέξη για να αποτυπώσουμε το σωστό πολιτιστικό συστατικό για τη σκανδιναβική ευτυχία, θα ήταν πιθανώς ο σουηδικός και νορβηγικός όρος lagom, ο οποίος μπορεί να μεταφραστεί ως «τόσο όσο», δηλαδή, ούτε πάρα πολύ αλλά ούτε και λίγο. Όπως και με το hygge στη Δανία, το lagom θεωρείται συχνά ότι αποτυπώνει την ουσία του σουηδικού πολιτισμού –τον ενστερνισμό της σεμνότητας και την απόρριψη της υπέρβασης ή της υπερβολής– αλλά, στην πραγματικότητα, αυτές οι αξίες χαρακτηρίζουν ολόκληρη τη σκανδιναβική περιοχή, και σίγουρα και τη Φινλανδία. Όσον αφορά στις προσδοκίες για μια καλή ζωή, το lagom ενθαρρύνει την ικανοποίηση με τις απόλυτα απαραίτητες ανάγκες της ζωής. Εάν τα έχετε ήδη αυτά, δεν μπορείτε να παραπονεθείτε για τίποτα. Ως εκ τούτου, είστε ευτυχισμένος.

Αλλά αυτό εννοούμε όταν μιλάμε για ευτυχία; Εάν ισχύει αυτό, τότε ίσως οι Αμερικανοί γονείς θα πρέπει να σταματήσουν να ενθαρρύνουν τα παιδιά τους να στοχεύουν τόσο ψηλά και να προτείνουν αντ’ αυτού πιο ρεαλιστικούς στόχους. Όπως λέει ο Jukka Savolainen «Αν αυτή είναι η ευτυχία, παρακαλώ μη με υπολογίζετε. Ο ορισμός της ευτυχίας περιλαμβάνει τη χαρά, την αγάπη και την ουσιαστική επικοινωνία και διαδραστικότητα με τους ανθρώπους γύρω μου. Ο λόγος για τον οποίο αποφάσισα να μείνω εδώ στις Ηνωμένες Πολιτείες, παρά τις δυο προσπάθειες να επιστρέψω στη Φινλανδία, είναι γιατί μου αρέσει όταν οι άνθρωποι χαμογελούν, γελούν και, ναι, ακόμη και όταν μιλούν με τους γείτονές τους. Με κάνει χαρούμενο».

*Με στοιχεία από το Slate