Corona-γράμματα: Κορωνοϊός και τηλεκπαίδευση

Ένα από τα σημαντικότερα οφέλη της εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι η κοινωνικοποίηση. Η διαδικασία που εγγράφει το παιδί της μητέρας στον χάρτη των σχέσεων του κοινωνικού ιστού, από την περίκλειστη αγκαλιά της στον ορθάνοιχτο κόσμο. Η ατομική και κοινωνική ιστορία περιέχουν αλληλουχίες ανοίγματος και κλεισίματος, τα σημεία στίξης των οποίων είναι ο ναρκισσισμός (ψυχικό lockdown) στη μία πλευρά και το άνοιγμα στο διαφορετικό στην άλλη.

Η αφετηρία του παιδιού είναι ο ναρκισσισμός, που δανείζει τα υπολείμματα των διαχωριστικών και απομονωτικών ποιοτήτων του σε πολλές απεικονίσεις της ζωής του ανθρώπινου υποκειμένου και της κοινωνικής ζωής. Εξαρτητικές σχέσεις με αντικείμενα εκτός του εαυτού (ανθρώπους, ουσίες, τροφές, οθόνες, κλπ) που «προσαρτώνται» στον εαυτό μέσω της επεκτατικής ασυδοσίας του ναρκισσισμού, και πολλές άλλες παθολογικές εκφράσεις του. Στο κοινωνικό, την εκδοχή της κλειστότητας περιγράφει καλύτερα ο αποκλεισμός των άλλων, με διάφορες μορφές: ρατσισμός, εθνικισμός, κοινωνικός αποκλεισμός, κλειστές τοπικές κοινωνίες, απομονωμένες οικονομίες, κάψουλες κοινωνικού εναλλακτισμού κλπ.

Ο σκληρός πυρήνας της ανθρώπινης ψυχικής ύπαρξης, με αφετηρία τη συγχωνευτική ενότητα μητέρας-βρέφους, σπάει ανοίγοντας σταδιακά προς τον κόσμο. Δίνει έτσι τη θέση του σεπιο ευέλικτες λειτουργίες, που ευνοούν κάθε μορφή της ανθρώπινης φαντασίας και δημιουργίας: από την εκπαίδευση μέχρι την τέχνη και την οικονομική δραστηριότητα, από το παιχνίδι μέχρι την κατάκτηση του σύμπαντος. Αν δεν υπήρχε το παιδί που ρωτά «γιατί;», διερευνά και αναρωτιέται παίζοντας και φαντασιώνοντας, θα συζητούσαμε ποτέ για το ταξίδι στον  Άρη; Ξεκινώντας το ταξίδι του εντός της οικογενειακής μονάδας,το παιδί ανοίγει το βλέμμα του στον κόσμο τοποθετούμενο σε εξωοικογενειακά πλαίσια ομόκεντρα της οικογένειας, το σημαντικότερο από τα οποία είναι το σχολείο. Όχι μόνο για το θεάρεστο εκπαιδευτικό του λειτούργημα αλλά γιατί αποτελεί έναν θεσμό που σε μια συνθήκη ευαίσθητης ισορροπίαςεπιφορτίζεται με την ευθύνη να συγκρατεί και να μετουσιώνει τη χαώδη ανθρώπινη ορμή. Σκοπός εξάλλου της εκπαίδευσης, αν ακολουθήσουμε τον Φρόυντ, πρέπει να είναι η συμμετοχή του ανθρώπου στον πολιτισμό με το λιγότερο δυνατό κόστος της αυθεντικής δράσης του παιδιού.

Το παιδαγωγικό βίωμα προϋποθέτει την ετερότητα. Ο άλλος επιβάλλεται από την πραγματικότητα στο πρόσωπο του δασκάλου, του συμμαθητή, της γνωστικής ύλης. Προϋποθέτει κυρίως την αποδοχή της ψυχικής θηλυκότητας ανεξαρτήτως φύλου. Άνοιγμα, υποδοχή κι υπομονή, κυοφορία (της γνώσης), γέννηση (της ιδέας), σύνθεση και πολυπλοκότητα, παθητική θέση συμπληρωματική της ενεργητικής, που συναντώνται γεφυρωμένες σε μια ισορροπημένη ψυχική συνθήκη σχετικής υγείας. Το σχολείο είναι ένας σύνθετος και πολυεπίπεδος κοινωνικός χώρος. Δεν είναι απλώς μια διαδικασία μάθησης ή κατανάλωσης γνώσεων αποστειρωμένη από τις ψυχοκοινωνικές συνδηλώσεις της. Είναι κυρίως ένας χώρος προβολής του παιδικού σύμπαντος.

Στο σχολείο οι κάθετες ιεραρχικές σχέσεις επιτρέπουν τη διαφοροποίηση, τις ταυτίσεις και την εχθρότητα ενώ οι οριζόντιες την προβολή του αδελφικού δίπολου αγάπη-μίσος. Μέσα στη σχολική τάξη οι απαγορεύσεις (μη μιλάς, μην κουνιέσαι, μη σηκώνεσαι) και οι απαιτήσεις (διάβασε, γράψε, μέτρα), κάνουν το παιδί να ξαναζήσει την αναβολή της ευχαρίστησης που έχει ήδη γνωρίσει, αλλά αλλιώς, αναπτύσσοντας περαιτέρω την ανοχή στη δυσαρέσκεια, που θα αποτελέσει πολύτιμο εφόδιο για το μέλλον, τόσο απαραίτητη στην εργασία. Μέσα από την επαφή με τους συμμαθητές και τον εκπαιδευτικό αναδύονται οι εσωτερικευμένες σχέσεις του παιδιού, που ισορροπούν τώρα σε ένα σκοινί με κόμπους εξιδανίκευσης, μετουσίωσης, ανταγωνισμού, φθόνου, επιθετικών φαντασιώσεων, εσωτερικών σχέσεων με την εξουσία και τον νόμο.

Το παιδί θα επενδύσει τα απωθημένα στα ασυνείδητα ψυχικά του αποθέματα και θα εκπληρώσει έναν ρόλο που συνδέεται με τους άλλους. Έτσι θα σχηματιστεί σταδιακά ο μαθητικός χαρακτήρας: «έξυπνος που δεν διαβάζει», «ανταγωνιστικός», «παντογνώστης», «διασπαστικός», «αγχώδης», «αποτυχών» κλπ. Ωστόσο με τη διαμόρφωσή του εξυπηρετούνται συχνά διπολικές παραστάσεις καλού-κακού, ικανού-ανίκανου που παραβλέπουν αυτόν τον πλούτο. Η σωματοψυχική διέγερση, η οιδιπόδεια ματαίωση, η αποφυγή του διωκτικού άλλου που προβάλλεται στο δάσκαλο ή το βιβλίο, κάνουν το παιδί να διεισδύει διασπώντας τη διαδικασία,να αποτυγχάνει από ασυνείδητη ενοχή, να αποσυνδέεται και να ονειροπολεί. Συχνά αυτές οι σωματοψυχικές εκδηλώσεις κατατάσσονται στην ευρεία περιγραφική ομπρέλα των μαθησιακών δυσκολιών με κορωνίδα νεοπαθολογίες όπως η περιβόητη Δ.Ε.Π.Υ. Εάν το  αμφίθυμο παιδί δεν θέλει να μάθει, είναι διότι αμφιταλαντεύεται συνήθως από κάποια ασυνείδητη απαγόρευση ή διότι η διαδικασία της μάθησης είναι φορτωμένη με άγχος άγνωστης προέλευσης, τόσο για το παιδί όσο και για το περιβάλλον του. Είναι παρόλα αυτά εξαιρετική η ευκαιρία που δίνεται εντός του σχολικού χώρου σε αυτές τις ψυχικές εκδηλώσεις να οργανωθούν σε φαινόμενα συμπεριφοράς ή στάσης απέναντι στην εκπαιδευτική διαδικασία. Ανεξάρτητα από τη συνήθως φτωχή απόκριση του θεσμού, το παιδί κάτι «λέει» μέσα από αυτές και είναι σημαντικό να του δοθεί ο χώρος για να «μιλήσει» έστω και δια της σιωπής του, της αντίρρησής του, της παράβασής του.

Στην post-covid εποχή, το «corona-γράμματα»  δεν υποδηλώνει αντιθετική συμπληρωματικότητα αλλά ασυμβίβαστη διάζευξη. Ο πλούτος της εκπαιδευτικής διαδικασίας σβήνει με το άναμμα της οθόνης της τηλεκπαίδευσης. Η έκλειψη του σώματος, η βίαιη καταπίεση της αυθεντικής δράσης, ο περιορισμός των αισθητηριακών ερεθισμάτων, αντικαθιστούν τη ροή προς τα έξω, τις απαραίτητες σωματικές εκφορτίσεις και τη σωματοψυχική παρουσία. Η ορμή της παιδικής και εφηβικής ζωής ανακόπτεται και η καθήλωση στην οικιακή ζωή έχει κόστος στη σχέση του παιδιού με τον εαυτό του και τον κόσμο και παλινδρομεί τα παιδιά στα ναρκισσιστικά εδάφη του παρελθόντος. Η απειλή του θανάτου που επιβάλλει η πανδημία συγχρονίζεται με την αντίθετη στη ζωή αδράνεια. Ο πολιτισμός εκσυγχρονιζόμενος οπισθοδρομεί σημειωτόν. Η οθόνη ένας κόσμος κλειστός, ένα παράθυρο με θέα την υβριδική νεοπραγματικότητα, ένας κόσμος για όλα: το μάθημα, την επικοινωνία, το παιχνίδι του παιδιού, το φλερτ και τη σεξουαλικότητα στον έφηβο, την εργασία - κι όλα τα προηγούμενα –στους ενήλικες. Η πανδημία έρχεται να σφραγίσει αυτό που από χρόνια η τεχνολογία του ανθρώπου ετοιμάζει. Χωρίς να παραγνωρίζεται το όποιο παράπλευρο όφελος της υποχρεωτικής επαφής με μια κοινή για όλους ζοφερή πραγματικότητα είναι σαφές ότι η ψυχική υγεία των παιδιών βρίσκεται σε ανησυχητική κρίση. Τα συμπτώματα που βρίσκονται σε έξαρση, όπως η καταθλιπτική διάθεση, τα άγχη, οι φόβοι και οι φοβίες, πυροδοτούνται από την ισοπέδωση της χρονικότητας που συρρικνώνεται στο «όλα-όλοι-συνέχεια στο σπίτι».

Στη χώρα μας η έλλειψη πρωτοτυπίας, τόλμης και πρωτοβουλιών σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες αποστέγνωσε την παιδαγωγική πράξη, με αποκορύφωμα τον τρόπο εφαρμογής της τηλεκπαίδευσης. Μια μηχανιστική επανάληψη χωρίς διέξοδο που στηρίζεται όχι τόσο στην υψηλή στάθμη της τεχνολογικής καινοτομίας και τη λαμπρότητα της ιδέας όσο στην προσαρμοστικότητα των παιδιών, στην αντοχή των γονιών και στην προσπάθεια των εκπαιδευτικών να κρατήσουν ζωντανό το πνεύμα της σχολικής τάξης.

Ένα χρόνο τώρα δεν έχει διαμορφωθεί ένα λίγο ή πολύ σταθερό πλάνο δια ζώσης διδασκαλίας σε μικρές ομάδες ή εκ περιτροπής, με διάθεση ευελιξίας και απονομής ευθύνης στους άμεσα συμμετέχοντες στην εκπαιδευτική διαδικασία, την ίδια στιγμή που καθημερινά οι άνθρωποι συνωστίζονται σε σούπερ μάρκετ χωρίς φυσικό αερισμό κατά εκατοντάδες, κάτι πουδικαιολογεί το πισωγύρισμα στηνπροτεραιότητα των βασικών αναγκών. Η εκπαίδευση είναι βασική ανάγκη και δικαίωμα, είναι το πιο σημαντικό εμβόλιο που επιτρέπει το άνοιγμα του παιδιού μέσα του και στον κόσμο, αρκεί βέβαια να λογίζεται ως κοινωνικό αγαθό, σημείο τομής της ατομικής επιθυμίας με τις κοινωνικές ανάγκες. H πανδημία δεν θα πρέπει να μετατραπεί σε άλλοθι αδράνειας και σβησίματος αλλά να αποτελέσει αφορμή για ανανέωση και ουσιαστικό εκσυγχρονισμό του εκπαιδευτικού χώρου συνολικά, στα πλαίσια μιας κοινωνικής δυναμικής που θα ωθήσει στην αναπλήρωση των πολύπλευρων απωλειών: ζωών, συναισθημάτων, δικαιωμάτων. Για τον Φρόυντ τα τρία «αδύνατα» επαγγέλματα - λόγω κυρίως της δυσκολίας σύμπτωσηςτων διακηρυγμένων στόχων με τα δυσδιάκριτα αποτελέσματά τους  - είναι η παιδαγωγική, η ψυχανάλυση και η πολιτική και φαίνεται να είναι και τα τρία πιο απαραίτητα από ποτέ.