Ο ίλιγγος της ύλης

Eίδα τα πυρετικά πλήθη του Black Friday να συρρέουν στο Public και το Plaisio, βλέπω τους ανθρώπους να μαγνητίζονται από τις xριστουγεννιάτικες βιτρίνες της Ερμού και του Attica. Βλέπω ακόμα πώς παρουσιάζονται οι ίδιοι οι καταναλωτές στις τηλεοπτικές διαφημίσεις, πιο απαστράπτοντες και άσπιλοι οι ίδιοι απ’ το γιαούρτι ή τη σερβιέτα τους. Όμως υπάρχει διαστρωμάτωση και στις καταναλωτικές τάξεις. Δεν είναι όλοι οι καταναλωτές της ίδιας σκευής κι ούτε όλοι ορέγονται το τελευταίο, βελτιωμένο gadget ή μοντέλο αυτοκινήτου, επώνυμη κρέμα προσώπου ή γυαλιά ηλίου. Ειδικότερα, υπάρχει μια διεστραμμένη μειοψηφία, οι Παλαιόφιλοι, εκείνοι στους οποίους Δεν Αρέσουν Τα Καινούργια Πράγματα!

Εν μέρει, πρόκειται για ιδεολογική τοποθέτηση που αφορά την εγκράτεια, τη φροντίδα για τον πλανήτη, το περιβαλλοντολογικό αποτύπωμα παραγωγής. Πρόκειται για την απέχθεια, π.χ., όταν αναλογίζεται κανείς τους τόνους πλαστικό μελάνι που χύνονται στα ποτάμια του κόσμου, για να δημιουργηθεί το πολύχρωμο αμπαλάζ του κάθε τυχάρπαστου προϊόντος. Για την επίγνωση ότι εάν κάθε νοικοκυριό της Ινδίας είχε τις βασικές ηλεκτρικές συσκευές ενός δυτικού σπιτιού (κουζίνα, ψυγείο, πλυντήριο, θερμοσίφωνο) θα χρειαζόταν άλλος ένας πλανήτης για τα απόβλητα που θα συσσωρεύονταν.

Είναι επίσης θέμα αισθητικής. Τα καινούργια πράγματα είναι άγραφα, αδρανή, χωρίς ζωή δική τους και χωρίς ιστορία. Είναι απλώς λειτουργικά και, ως προς αυτό, πανομοιότυπα με χιλιάδες άλλα. Προσφέρονται ως ποθητά αλλά στην πραγματικότητα περιμένουν να ζήσουν μέσα από τη σχέση που θα κάνεις μαζί τους εσύ, ο καταναλωτής. Πρόκειται, περίπου, για μια απάτη!

Αντίθετα, οι παλιές βελούδινες κουρτίνες από την πλατεία Αβυσσηνίας, το ζωγραφισμένο στο χέρι ξυλόγλυπτο από το Μπαλί, τα παλιά σερβίτσια από κάποιο υπαίθριο παζάρι, είναι πλούσια σε εμπειρία, έρχονται στην κατοχή σου με διαμορφωμένη προσωπικότητα, φέρνουν ένα παρελθόν ενσωματωμένο στην υλική τους υπόσταση.

Τίποτα απ’ όλα αυτά δεν σημαίνει βέβαια πως η φυλή των Παλαιοφίλων έχει ανοσία στο κεντρί των περιττών επιθυμιών. Ίσως, μάλιστα, και να είναι ακόμα πιο ευάλωτοι στον πυρετό της κατοχής καθώς αυτό που οι άλλοι νοικοκυραίοι το ονομάζουν «ψώνια», γι’ αυτούς είναι κυνήγι θησαυρών.

Εκτός από τ’ απανταχού παλαιοπωλία, τα βεστιάρια θεάτρων και τις υπαίθριες αγορές του Θησείου και του Πειραιά, ο κατεξοχήν στίβος όπου δραστηριοποιούνται είναι το διαβόητο (και πολύπαθο) Παζάρι των Ρακοσυλλεκτών, ανάμεσα στην Πέτρου Ράλλη και την Ιερά Οδό, δίπλα στον προσφυγικό καταυλισμό του Ελαιώνα. 

Σε  αυτή τη μεγάλη ανοικτή έκταση ανακυκλώνεται ο υλικός πολιτισμός σε όλες του τις εκφάνσεις. Εδώ συρρέουν τόσο επεξεργασμένα προϊόντα (ρούχα, εργαλεία, συσκευές) όσο και πρώτες ύλες από πολλές και διάφορες πηγές (βιοτεχνίες κι εργοστάσια που έβαλαν λουκέτο, στοκ από αποθήκες, μέχρι και εξοπλισμοί από πλοία). Τους αδειούχους ρακοσυλλέκτες πλαισιώνουν μικροπωλητές-καμικάζι, συχνά τσιγγάνοι, οι οποίοι βρίσκουν ευκαιρία να διαθέσουν στο πλήθος που συγκεντρώνεται χαλιά ή ζωντανά κοτόπουλα από το ημιφορτηγό τους.

Δεν υπάρχει αντικείμενο στο Λεξικό που να μην έχει κάνει κάποια στιγμή την εμφάνισή του, από roller blades και πολυελαίους μέχρι κούκλες από φυσητό γυαλί και προσθετικά μέλη. Το Πρώτο Σύνταγμα της Ελλάδας που φιλοξενείται στην Εθνική Βιβλιοθήκη βρέθηκε εδώ, ανάμεσα σε Καθολικά αγαλματίδια της Παναγίας και εξαντλημένες εκδόσεις της Γενιάς του ’30, και δωρίστηκε στον τότε Πρόεδρο Κάρολο Παπούλια! 

Πέρα βέβαια από τα σπάνια και απροσδόκητα, βρίσκονται επίσης εδώ πυραμίδες τετριμμένων πραγμάτων, τόνοι πλαστικών παιχνιδιών, στοίβες από βιβλία και βινύλια... Απλωμένα σε πρόχειρους πάγκους ή, κυρίως, κατάχαμα σε πανιά, περιμένουν από τα ξημερώματα της Κυριακής τους επίδοξους αγοραστές, κυρίως ανθρώπους με περιορισμένη αγοραστική δύναμη που ψάχνουν για τ’ απαραίτητα. Σιγά σιγά, με το συνεχές σβάρνισμα, οι σωροί χάνουν το σχήμα και τα όριά τους, συμφύρονται σε ανομοιόμορφες μάζες όπου συχνά γονατίζεις ή και βουτάς για να ανασύρεις ένα αντικείμενο που σου τράβηξε το ενδιαφέρον. Κάτι, που μέχρι να το εντοπίσεις δεν σου είχε περάσει από το μυαλό ότι μπορεί να το ορέγεσαι. Χρειάζεται δε μια κάποια εμπειρία για να πιάσεις τον εαυτό σου επ’ αυτοφόρω τη στιγμή που επινοεί απίθανες χρήσεις για εκκεντρικά αντικείμενα που σου διεγείρουν το ενδιαφέρον.

Πέρα όμως από τους επιμέρους πειρασμούς, εδώ πρόκειται για έναν ανοικτό ναό όπου οι λιγότερο προνομιούχοι επιτελούν όλες τις τελετουργίες τις συγγενικές της συσσώρευσης – μεταπώληση, ανταλλαγή, δωρεά, αλλά και πλιάτσικο και υφαρπαγή... Στο τέλος της ημέρας, κάποια από όλη αυτή τη μάζα της εξουθενωμένης ύλης εγκαταλείπεται στην τύχη της. Είναι η τελευταία ευκαιρία για ξεκοκάλισμα από τους περαστικούς πριν αφιχθούν τα απορριμματοφόρα του Δήμου για την πολτοποίηση. 

* Το 2013 στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης ο καλλιτέχνης και καθηγητής της ΑΣΚΤ Μιχάλης Μανουσάκης παρουσίασε τη συλλογή του (400 σπάνια παιχνίδια της περιόδου 1897-1995, από τσίρκο, κουκλοθέατρα, τσίγκινα και μηχανικά, μικρογραφίες επίπλων κ.ά., σε μια έκθεση με τίτλο « Ένα μέτρο» (όπως φαίνεται ο κόσμος από το ύψος ενός παιδιού).  Μαζί με αντικείμενα, φωτογραφίες και αρχειακό υλικό έδωσε μία πολύχρωμη, μαγική εικόνα της νεότερης ιστορίας της Ελλάδας στους τυχερούς επισκέπτες αυτής της υπέροχης έκθεσης.