Τελευταία –πολύ αργά για την ηλικία μου– κατάλαβα (πάνω-κάτω: I’m still working on it) πώς σκέφτεται, πώς αισθάνεται, το ανθρώπινο είδος. Ποια είναι τα κίνητρά του, οι στόχοι του. Ποια είναι η εικόνα που έχουν οι άνθρωποι για τον εαυτό τους και για τους άλλους. Προπάντων, τους ενδιαφέρει η δόξα (η επίδειξη του εγώ τους, η αναγνώριση, η λεγόμενη «αναγνωρισιμότητα»), ύστερα το χρήμα, στη συνέχεια το σεξ. Μάλιστα: αυτά που συνυφαίνονται και που έχουν μεταξύ τους σχέση αιτιότητας. Σπανίως υπάρχουν άλλα.
Σε σύντομο διάλογο σε βιβλιοπωλείο, ένας εκδότης παραπονιέται για τη γενική έλλειψη σεβασμού· συμφωνώ προσθέτοντας ότι οι άνθρωποι δεν φαίνονται να γνωρίζουν ούτε την ουσία, ούτε τα όρια της ευγένειας. Ο εκδότης δείχνει να μην κατανοεί για τι πράγμα μιλάω: «Δεν με σέβονται αρκετά» λέει, «επειδή δεν ξέρουν σε ποιον απευθύνονται!» Μα, θέλω να του πω, «η ευγένεια δεν εξαρτάται από το ποιος είσαι, η ευγένεια αφορά όλους»· σωπαίνω· η συζήτηση με ανθρώπους που φωνάζουν αγανακτισμένοι «Ξέρεις ρε ποιος είμαι εγώ!;;;» είναι μάταιη.
Η παρατεταμένη διαμονή μου στην Αθήνα έχει μια πλευρά διαφωτιστική: όταν λείπει κανείς πολλούς μήνες, η αγάπη για τα κοντινά του πρόσωπα θολώνει την πραγματικότητα· την πραγματικότητα των άξεστων χωρικών που παριστάνουν τους πρωτευουσιάνους διανοούμενους, αυτή την καθημερινή ταλαιπωρία όπου, μετά από κάθε χειραψία, πρέπει να μετράς τα δάχτυλά σου. Μας λείπει η παιδεία: όχι μόνον η σχολική παιδεία, αλλά κι εκείνη που παίρνει κανείς από τα χέρια της μάνας του κι από τα βιβλία, από τη μουσική, από την τέχνη. Γράφοντας το αυτοβιογραφικό βιβλιαράκι «Ο χρόνος πάλι» αναγκάστηκα να θυμηθώ –και να παραδεχτώ– πόσο αργά προχωρεί ο κόσμος: τα ήθη του πανεπιστημιακού αμφιθεάτρου, ο επαρχιωτισμός, ο πολιτικός φανατισμός, το κοινωνικό μίσος, ο φθόνος για τους πιο τυχερούς και πιο ικανούς, η λασπολογία, το κουτσομπολιό, η κουτοπονηριά, οι υστερικές αντιδράσεις, όλα όσα έκαναν αβίωτη τη φοιτητική μου ζωή από το 1975 μέχρι το 1980, εκτυλίσσονται ολόγυρά μας: στα βιβλιοπωλεία, στους δρόμους, στα καφέ, στα καταστήματα, στις γιορτές και στις κηδείες.
Το αυτοκίνητο ενός φίλου που οδηγούσε στο κέντρο της Αθήνας χαλάει: ο άνθρωπος βγαίνει για να ειδοποιήσει τους οδηγούς των οχημάτων που τον ακολουθούν ότι θα υπάρξει καθυστέρηση. Αντί να σπεύσουν να τον βοηθήσουν, κορνάρουν και διαμαρτύρονται: κι επειδή ο φίλος αυτός έχει άσπρα μαλλιά, ένας από τους οδηγούς ουρλιάζει «Πρέπει να την αφαιρούνε την άδεια οδήγησης μετά τα εξήντα, ρε!» Συχνά, σχολιάζω αρνητικά τους «πολιτικά ορθούς», όλους όσοι πιστεύουν ότι η γλώσσα και η γενικότερη συμπεριφορά πρέπει να υπόκεινται σε νόμους: η πολιτική ορθότητα μπορεί να οδηγήσει σε βαθύ συντηρητισμό και σε ασφυκτικό κοινωνικό έλεγχο. Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις που μετανιώνω γι’ αυτές τις ενστάσεις: λόγου χάρη, η περιφρόνηση των ηλικιωμένων (εν κατακλείδι, εκείνων που δεν βάφουν τα μαλλιά τους) θα έπρεπε να είναι αξιόποινη πράξη. Εξάλλου, μου φαίνεται παραβατική συμπεριφορά να με αποκαλεί κάποιος «μωρό μου», αν και εφόσον δεν είμαι το μωρό του. Πώς και γιατί οι άνθρωποι παίρνουν τόσες ελευθερίες; Κανείς δεν τους τις παραχωρεί: η αγένεια, η υπέρβαση των προαναφερθέντων ορίων της ευγένειας δεν αποτελεί αμφίδρομη διαδικασία. Θυμάμαι μια φορά, όταν δούλευα ως καθηγήτρια στη Σχολή Σταυράκου, που ένας σπουδαστής με συνεχάρη για κάτι (δεν έχει σημασία για τι) ταρακουνώντας με και αναφωνώντας «Μπράβο βρε θηρίο!»: έγινα πράγματι θηρίο· δεν μπορούσα να με φανταστώ να πλησιάζω καθηγήτριά μου και να την ταρακουνάω σαν να είμαστε παλιοσειρά στο «Λούφα και παραλλαγή». Και γι’ αυτή τη συμπεριφορά έχει ευθύνη η ελληνική αριστερά: κοινωνική ισοπέδωση, αυθαίρετη κατάργηση των ρόλων, απαξίωση εννοιών όπως ευπρέπεια, αβρότητα, τρόποι...
Όταν εργαζόμουν σε ημερήσιες εφημερίδες είχα τη φήμη ψυχρού και απόμακρου ανθρώπου: αν δεν την είχα, πιστεύω ότι θα κινδύνευα να γίνω το «θηρίο» ή/και το «μωρό» πολλών και να βρεθώ στη θέση να φτιάχνω καφέδες σε άνδρες συναδέλφους. Δώσε θάρρος στον χωριάτη να σου ανέβει στο κρεβάτι. Η πικρή αλήθεια είναι ότι, στη σημερινή Ελλάδα, ακόμα κι αν δεν δώσεις θάρρος στον χωριάτη, σου ανεβαίνει στο κρεβάτι: οι φιλικοί και πρόσχαροι χαρακτήρες γίνονται αντικείμενα εκμετάλλευσης· οι ψυχρότεροι και πιο απόμακροι γίνονται αντικείμενα κακόβουλης ψυχανάλυσης. Οι περισσότεροι άνθρωποι μοιάζουν να διαθέτουν άφθονο ελεύθερο χρόνο –ώστε να κακολογούν τους άλλους, ή να τους συμπεριφέρονται με προσβλητική οικειότητα– αλλά να μη διαθέτουν τίποτα που να τους ενδιαφέρει πραγματικά και να γεμίζει την ύπαρξή τους.
13°
