Στην Κάτω Ιταλία μιλούν τα «γκρίκο». Η συναυλία του συγκροτήματος Encardia και η προβολή του ντοκιμαντέρ «Encardia, η πέτρα που χορεύει» θα μας θυμίσουν τη διάλεκτο.
Άνω: Σκηνή από το ντοκιμαντέρ «Εncardia, η πέτρα που χορεύει» (Βραβείο κοινού στο 14ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης)
Οι ελληνικές κυβερνήσεις κάνουν λόγο για 3.000 Έλληνες. Εμείς, στο οδοιπορικό μας στην Κάτω Ιταλία, γνωρίσαμε ολόκληρα χωριά. Όλοι να μιλούν ελληνικά, και συγκεκριμένα μία ιδιαίτερη διάλεκτο, τα «γκρίκο», που έχε τις ρίζες της στην αρχαία ελληνική προφορική παράδοση και στη βυζαντινή γραφή. Είδαμε εκκλησίες με τεράστια ψηφιδωτά που αναπαριστούν τον «Αlexader Rex» - το Βασιλιά Αλέξανδρο. Ολόκληροι οικισμοί όπου οι κάτοικοι, πριν να έρθουν σε επαφή με τους κατοίκους της Ελλάδας, πίστευαν πως αυτοί μόνο είναι οι Έλληνες. Το πηγάδι το λένε «φρέαρ», τα μαλλιά «maddia» (ακόμη χρησιμοποιούν τα δύο dd αντί τα δύο λλ, όπως στη νέα γραμματική), και θεωρούν τους σημερινούς Έλληνες, αδέρφια τους.
Γιατί όμως; Γιατί να διατηρούν μια παράδοση που ειδικά οι παλαιότεροι δεν ήξεραν καλά καλά από πού προέρχεται; Υπάρχουν πράγματι κοινά σημεία με την Ελλάδα; Και αν ναι, γιατί στο σήμερα, 2.500 χρόνια μετά τη Magna Grecia, όπως την έλεγαν οι Λατίνοι, να μιλούν ακόμη τα γκρίκο; Γιατί και τα δικά τους παραμύθια και θρύλοι ξεκινούν με το «μια φορά κι έναν καιρό»;
Μια φορά κι έναν καιρό, λοιπόν, όταν βασιλιάς της Κρήτης ήταν ο ξακουστός Ιδομενέας, γιος του Δευκαλίωνα και εγγονός του Μίνωα, τον κάλεσαν να συμμετέχει στον πόλεμο της Τροίας, όπου διακρίθηκε για την αντρειοσύνη και τα θάρρος του. Σύμφωνα με τον Όμηρο, ο Ιδομενέας επέστρεψε στην Κρήτη σώος. Στο δρόμο της επιστροφής, όμως, το πλοίο του έπεσε σε θύελλα. Ο Ιδομενέας τότε ορκίστηκε στο θεό Ποσειδώνα ότι αν έφτανε ζωντανός στην πατρίδα, θα θυσίαζε στο θεό όποιο ζωντανό ον αντίκριζε πρώτο. Όταν γύρισε, ο πρώτος που αντίκρισε ήταν ο γιος του. Αρνούμενος να τον θυσιάσει, προκάλεσε την οργή των θεών, που έστειλαν λοιμό στη χώρα κι έτσι οι κάτοικοι αποφάσισαν να τον εξορίσουν (Βιργίλιος III, 400). Και σύμφωνα με τον Όμηρο, εξορίστηκε στην Ιταλία, στη πόλη Σαλεντία και ίδρυσε ένα νέο Βασίλειο.
Grecia Salentina είναι και μέχρι σήμερα το όνομα της περιοχής. Μιλάμε για το «τακούνι» της «μπότας» της Ιταλίας.
Στην περιοχή αυτή υπάρχουν και τα ελληνόφωνα χωριά, όπου μαζί με τα αντίστοιχα της Καλαβρίας, συνιστούν ένα κομμάτι ελληνισμού, όσο ξεχασμένου τόσο και ζωντανού: Τον 16ο αιώνα τα ελληνικά χωριά ήταν περισσότερα από είκοσι, ενώ στα τέλη του 180υ είχαν περιοριστεί σε δεκατρία, μέχρι να καταλήξουν στα εννέα σημερινά χωριά, τα οποία είναι: η Καλημέρα, το Μαρτάνο, το Καστρινιάνο Ντέι Γρέτσι, το Κοριλιάνο, το Μαρτινιάνο, το Μελπινιάνο, το Σολέτο, η Στερνατία και το Τζολίνο. Τα χωριά αυτά βρίσκονται σε μια εύφορη πεδιάδα γεμάτη με αμπέλια, οπωροφόρα και φυτείες καπνού, μικρές βιομηχανίες επεξεργασίας ξύλου, κάρβουνου και οικοδομικών υλικών. Αν και θα περίμενε κάποιος το βιοτικό επίπεδο των κατοίκων να είναι πολύ υψηλό, ωστόσο οι ντόπιοι ήταν μεν αγρότες σε εύφορα εδάφη, αλλά τα εδάφη δεν τους άνηκαν. Οι ιδιοκτήτες ήταν άλλοι, με αποτέλεσμα η δουλειά να είναι σκληρή και κουραστική. Γι’ αυτό και το μεγαλύτερο κομμάτι του πληθυσμού – κυρίως άντρες – γνώρισε αυτό που και στην Ελλάδα ξέρουμε πολύ καλά: τη μετανάστευση στο βιομηχανικό Βορρά.
Ο Franco Corliano το έχει περιγράψει εξαιρετικά στο πολύ γνωστό τραγούδι (σε διάλεκτο γκρίκο, που έγινε γνωστό στην Ελλάδα όταν το τραγούδησε τη δεκαετία του 70 η Μ. Φαραντούρη) «Andra mu paei:
«E antròpi ste' mas pane, ste' ttaràssune (Οι άντρες μας πάνε, φεύγουν).
N'arti kalì 'us torùme ettù s'ena chrono! (Αν πάνε όλα καλά,θα ιδωθούμε σ' ένα χρόνο)
È' tui e zoì-mma? È' tui e zoì, Kristè-mu? (Αυτή είναι η ζωή μας Χριστέ μου;)
Mas pa' 'cì sti Germania klèonta ma pono! (Μας πάνε στη Γερμανία με κλάμα και πόνο)».
Οι πρώτοι μετανάστες από την Κ. Ιταλία, ομιλούντες τα γκρίκο, πήγαν στην Ελβετία. Εκεί εμφάνιζαν πολλά συμπτώματα ψυχολογικής αστάθειας και οι ψυχίατροι/ψυχαναλυτές τα αποτύπωσαν σε μια ασθένεια, που την ονόμασαν… νοσταλγία. «Νοσταλγία» ονομάστηκε επισήμως και κατεγράφη στα ιατρικά χρονικά. «Δολεύουμε», τραγουδάνε, για να «λιπαριάσει του πατρούνου μας η φατία», δηλαδή για να μεγαλώσει του αφεντικού μας η κοιλιά. Ο Franco Corliano έγραψε αυτούς τους στίχους πριν 40 περίπου χρόνια, κι όμως φαντάζουν σημερινοί όσο ποτέ.
Μία αρχαιοελληνική διάλεκτος – Ένας ώριμος πολιτισμός!
Ο Fr. Corliano δεν είναι ο μόνος που γράφει, μιλάει και τραγουδάει στα γκρίκο. Πολύ σωστά έχει καταγραφεί πως στην περιοχή της Απουλίας και της Καλαβρίας βρίσκεται μια Ελλάδα ξεχασμένη, με την πιο τραγουδιστή ελληνική που μιλήθηκε ποτέ. Ο γνωστός γλωσσολόγος Γ. Χατζιδάκης εντόπισε κοινά γλωσσολογικά στοιχεία ανάμεσα στη δωρική διάλεκτο και στα γκρεκάνικα και κατέληξε στο συμπέρασμα της γλωσσικής συνέχειας. Παράδειγμα, ένα σύγχρονο τραγούδι σε ποίηση γκρίκο του κοινωνιολόγου – μουσικού, Luigi Garrisi, αποκλειστικά για την AV:
Πρόκειται πραγματικά για ένα κείμενο πρωτόγνωρο για πολλούς από εμάς. Αρκετό όμως για να αποδείξει πως η griko είναι γλώσσα καθαρά ελληνική. Μπορεί να μη γίνονται άμεσα κατανοητά τα λόγια, αλλά μία πιο προσεκτική ανάγνωση δίνει απαντήσεις ως προς το νόημα τους. Ενώ η ελληνική κυβέρνηση έχει κλείσει από φέτος όλα τα ελληνόφωνα σχολεία της Κ. Ιταλίας, η Ε.Ε μέσω ενός προγράμματος διάσωσης τοπικών διαλέκτων, χρηματοδοτεί δασκάλους για να μαθαίνουν τα σημερινά ιταλάκια τα «γκρίκο». Φυσικά, οι σχολικές ώρες είναι πολύ λίγες, καθώς τα χρήματα είναι λίγα, όμως οι άνθρωποι έχουν τόσο μεγάλη θέρμη να διασώσουν τη γλώσσα τους που συμβάλλουν με τον καλύτερο τρόπο. Και ένας είναι ο καλύτερος, αυτός της ίδιας της ζωής. Όταν η γλώσσα γίνεται τρόπος ζωής, τότε δε χάνεται. Λέγεται πως οι κάτοικοι έλκουν τη καταγωγή τους από τον αρχαίο αποικισμό του 8ου αι. π.Χ.
Και είναι πράγματι αξιοπερίεργο το γεγονός ότι έχει διατηρηθεί η ελληνική γλώσσα από τον αποικισμό του 8ου αι. π.Χ μέχρι σήμερα. Το Grico έχει συντηρήσει κάποια Δωρικά στοιχεία αν και δείχνει να έχει εξελιχτεί στην αποκαλούμενη «Κοινή» γλώσσα δηλαδή τη γλώσσα που μιλάμε κι εμείς σήμερα.
«Τα γκρίκο τα έμαθα από τη νόνα μου, η μητέρα μου δε μου τα μιλούσε γιατί της θύμιζαν τα χρόνια που πάλευε στα χωράφια σκληρά. Για μένα τα γκρίκο είναι το αίμα της νόνας μου – είναι η ψυχή μου», δηλώνει χαρακτηριστικά ο Luigi στο πολυβραβευμένο ντοκιμαντέρ «Ενκαρδία, η πέτρα που χορεύει» του Άγγελου Κοβότσου, που αναμένεται να βγει στους κινηματογράφους σε λίγες ημέρες.
Το τσίμπημα της αράχνης…
Το οδοιπορικό μας στην περιοχή αυτή, μας απέδειξε ακριβώς πως η συνέχεια δεν είναι μόνο γλωσσική, αλλά και πολιτισμική ανάμεσα στους γκρεκάνους και εμάς τους Έλληνες. Για παράδειγμα, τα ελληνόφωνα τραγούδια του Σαλέντο τραγουδιούνται με δυο φωνές και περιλαμβάνουν νανουρίσματα, μοιρολόγια και τραγούδια της δουλειάς και της αγάπης. Τραγουδιούνται με συνοδεία κιθάρας, ταμπορέλο, οργανέτο και ακορντεόν. Χαρακτηριστικά είναι τα τραγούδια εκείνα που σχετίζονται με το τσίμπιμα αράχνης, τα λεγόμενα tarantela pitsika. Μιας αράχνης που κατάγεται από την δική μας (αλλά και δική τους) θεά Αθηνά.
Ο μύθος λέει πως μία πανέμορφη κοπέλα ύφαινε τόσο όμορφα που πίστεψε πως είναι καλύτερη και από τη θεά Αθηνά. Τότε ο αγαπημένος της ζήτησε τη βοήθεια της θεάς για να γιατρέψει την κοπέλα από την υπέρμετρη αλαζονεία και η θεά του είπε πως μόνο ένας τρόπος υπάρχει να νικήσει κάποιος τον εγωισμό: η αγάπη. Από τότε, όσες κοπέλες δούλευαν στους αγρούς και ερωτεύονταν, λέγανε πως τις τσίμπησε η ταράντα, η αράχνη η ταραντούλα και λέγονταν «ταραντάτες». Μέχρι και τις αρχές του 1990 είναι καταγεγραμμένα περιστατικά «ταραντισμού», όπου οι μουσικοί έπαιζαν ταραντέλες για ώρες (μέχρι και δύο ημέρες συνεχόμενα) και η κοπέλα χόρευε συνέχεια, μέχρι που κάθε «ασθένεια» περνούσε. Η θεραπευτική αυτή μέθοδος είχε εκπλήξει ευχάριστα τους επιστήμονες, οι οποίοι αναγνώρισαν στους γκρεκάνους πως είχαν μάθει να ελέγχουν το υποσυνείδητο μέσω της σωματοποίησης του συναισθήματος, κάτι που ο Φρόυντ το είπε δεκαετίες μετά.
… Η μεγαλύτερη και πιο πρόσφατη απειλή που ένιωσαν οι ελληνόφωνοι της Κ. Ιταλίας ήταν κατά την περίοδο του φασίστα δικτάτορα Μπενίτο Μουσολίνι, ο οποίος απαγόρευσε στους Έλληνες να μιλούν ελληνικά διαφορετικά θα τους έκοβε το κεφάλι. Ο ίδιος είχε διατάξει να καούν και όλες οι ορθόδοξες εκκλησίες. Από τότε, δηλαδή μετά κυρίως το Β Παγκόσμιο πόλεμο, οι περισσότεροι σταμάτησαν να μιλάνε τα γκρίκο… δε σταμάτησαν όμως να τα τραγουδάνε. Και σήμερα γίνεται μία πολύ αξιόλογη προσπάθεια από πολλές μεριές – κυρίως βασισμένη στην ιδιωτική πρωτοβουλία – η γλώσσα αυτή να μη σβήσει. Γιατί όπως αναγράφεται και στο μήνυμα καλωσορίσματος στο σύλλογο τω γκρεκάνων στη Στερνατία: «Μηγαρίς έχω άλλο στο νου μου, πάρεξ ελευθερία και γλώσσα». Δ. Σολωμός
Info:
Το γνωστό μουσικό συγκρότημα ΕNCARDIA, που δημιουργεί πάνω σε νοτιοιταλιάνικους μουσικούς δρόμους της ταραντέλας και των γκρίκο, δίνει συναυλία στις 25/9 στο κηποθέατρο Παπάγου, μαζί με τον Νίκο Πορτοκάλογλου και την Enza Magnolo, που θα έρθει από το Σαλέντο ειδικά γι’ αυτή την εμφάνιση.
20.15, € 15, 10 (προπώληση), δωρεάν παιδιά κάτω των 10 ετών ( στη σκηνή του θεάτρου).
Εισιτήρια προπωλούνται: Γραφείο Φεστιβάλ (Αναστάσεως 90, 8πμ-2μμ, εργάσιμες ημέρες)/Πολυκατάστημα Δαναός (Μεσογείων 230, Χολαργός)/ Καταστήματα PUBLIC (The Mall, Σύνταγμα)/Πολυχώρος ΙΑΝΟΣ (Σταδίου 24, Αθήνα)/ Κατάστημα δίσκων MUSIC CORNER, Πανεπιστημίου 56/ www.ticketservices.gr. Πληροφορίες στο τηλέφωνο 210 32 26 343.
Το βραβευμένο ντοκυμαντέρ (Α’ Βραβείο Κοινού στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης 2012 και βραβείο στο Cinema del Riale, στη Specchia της Κ. Ιταλίας, 2012), «Ενκαρδία, η πέτρα που χορεύει» του Άγγελου Κοβότσου σε παραγωγή Γ. Πουλίδη, ανοίγει φέτος το Cinedoc στο Γαλλικό Ινστιτούτο, την Τετάρτη, 26/9 στις 20.00. Θα ακολουθήσει χορός και τραγούδι ζωντανά με τους Ενκαρδία!
Η ταινία παρακολουθεί το ελληνικό μουσικό συγκρότημα Encardia, που εμπνέεται, δημιουργεί και παρουσιάζει μουσικές και τραγούδια από την πλούσια παράδοση των ελληνόφωνων της Κάτω Ιταλίας. Οι Encardia ταξιδεύουν στη Νότια Ιταλία, ερευνώντας και αναδεικνύοντας βασικά στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού που αναπτύχθηκε εκεί -κυρίως τα «Γκρίκο.
Η ταινία θα βγει στις αίθουσες με προβολές στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας, Λαΐς (1/11)
13°
